PROBLEMATYKA KOLIZYJNO PRAWNA MEDIACJI I
MIĘDZYNARODOWEGO ARBITRAŻU HANDLOWEGO
UMOWA O MEDIACJE
Mediacja jako alternatywny sposób rozwiązywania sporów
Powody alternatywnych metod rozwiązywania sporów(Alternative Dispute Resolution, ADR).:
Wysokie opłaty
Inne niedogodności dla stron
mediacja:
elastyczność,
szybkość,
sekretny charakter postępowania
możliwość powierzenia mediacji osobom o wielkim doświadczeniu życiowym i zawodowym, neutralnej pozycji i dużym autorytecie.
pozytywny wynik daje szansę utrzymania współpracy stron w przyszłości.
usunięcie różnicy zdań lub rozwiązanie sporu, który pojawił się między stronami, przy udziale osoby trzeciej (nazywanej mediatorem)
mediator:
Osoba trzecia (mediator) nie jest wyposażona w kompetencję do orzekania o przedmiocie sporu.
Ma ona jedynie zabiegać o zawarcie przez strony ugody.
Odróżnia to mediatora od arbitra (w postępowaniu arbitrażowym).
rodzaje mediacji:
MEDIACJA INSTYTUCJONALNA - stałe ośrodki (centra) mediacji
MEDIACJA AD HOC - samodzielna organizacja mediacji dla danego przypadku
mediacja a negocjacje:
Mediacji nie należy mieszać z negocjacjami (renegocjacjami) prowadzonymi przez strony.
CEL obu postępowań może być wprawdzie taki sam - usunięcie (wyjaśnienie) różnicy zdań istniejącej między stronami lub rozwiązanie sporu (zapobiegnięcie postępowaniu przed sądem).
Negocjacje to jednak bezpośrednie rozmowy stron bez udziału osób trzecich (pełnomocnicy stron nie są oczywiście osobami trzecimi) - i to właśnie odróżnia negocjacje od mediacji
eksperci:
Strony stosunków handlowych posługują się często ekspertami, niekiedy także w celu wyjaśnienia istniejącej między nimi różnicy zdań lub usunięcia sporu.
Bywa, że ustanawiają eksperta w celu obserwowania i oceniania procesu wykonywania umowy (częste w umowach inwestycyjnych) lub do oceny wykonania zobowiązania po zakończeniu realizacji umowy (ale przed skierowaniem sprawy do sądu).
DZIAŁANIA:
Ekspert ustala i ocenia okoliczności stanu faktycznego.
Czyni to w opracowanej przez siebie ekspertyzie.
Nie jest on mediatorem, nie zabiega o zawarcie przez strony ugody.
Ekspertyza może jednak wywołać odpowiednie zachowanie stron (np. obniżenie zapłaty, usunięcie wskazanych przez eksperta nieprawidłowości w wykonaniu zobowiązania), a tym samym zapobiec procesowi.
Stosunek między ekspertem a stronami określa zawarta między tymi podmiotami UMOWA OBLIGACYJNA, należąca do rodziny umów o świadczenie usług.
Regulacje mediacji
NIENORMATYWNE REGULACJE POSTĘPOWANIA MEDIACYJNEGO
=regulaminy mediacji
STAŁE OŚRODKI MEDIACYJNE
regulamin Centrum Mediacji Gospodarczej w Warszawie,
regulaminy z ostatnich lat Sądu Arbitrażowego przy Krajowej Izbie Gospodarczej,
regulaminy wielu stałych sądów polubownych w innych państwach
Modelowa ustawa:
24 czerwca 2002 r. Komisja Międzynarodowego Prawa Handlowego ONZ (UNCITRAL) przyjęła ustawę modelową (wzorcową) o międzynarodowej koncyliacji handlowej.
2005 r. W Polsce przepisy o mediacji zostały wprowadzone do Kodeksu postępowania cywilnego
maj 2008r. Mediacji została również poświęcona dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/52/WE w sprawie niektórych aspektów mediacji w sprawach cywilnych i handlowych W dyrektywie brak wskazówek dotyczących poszukiwania prawa właściwego dla umowy o mediację.
Prawo właściwe dla mediacji:
umowa o mediację jest umową prawa cywilnego materialnego.
umową procesową
materialno-procesową (mieszaną).
Jej niepełna regulacja w polskim prawodawstwie - jak już wspomniano - znajduje się w Kodeksie postępowania cywilnego. Do kwestii w tych przepisach nieuregulowanych, dokonując jej oceny, należy stosować przepisy Kodeksu cywilnego (ksiąg pierwszej i trzeciej)
Statut umowy o mediację
I.Konwencja rzymska z 1980 r. o prawie właściwym dla zobowiązań umownych (obowiązywała ona w Polsce od 22 stycznia 2008 r.)
II.Konwencja została zastąpiona przez rozporządzenie Rzym I (data rozpoczęcia stosowania rozporządzenia: 17 grudnia 2009 r.).
dla umów o mediację zawartych w okresie obowiązywania rozporządzenia Rzym I rozstrzygnięć w sprawie właściwości prawa należy poszukiwać w jego postanowieniach.
Wybór prawa:
oba akty dopuszczają wybór prawa właściwego = wybór nieograniczony
brak wyboru prawa = prawo państwa, w którym mediacja ma być lub jest prowadzona
Statut umowy nie obejmuje:
ZDOLNOŚCI
objęta jest statutem personalnym stron wyznaczonym przez przepisy ustawy z 2011 r. (przy uwzględnieniu art. 11 Konwencji rzymskiej i art. 13 rozporządzenia Rzym I).
FORMY
postanowienia Konwencji rzymskiej (art. 9) i rozporządzenia Rzym I (art. 11) - każdy z tych aktów w odniesieniu do okresu swego obowiązywania
UMOWA O ARBITRAŻ (ZAPIS NA SĄD POLUBOWNY)
Fragmentaryczna regulacja:
Konwencja nowojorska z 1958 r. o uznaniu i wykonywaniu zagranicznych orzeczeń arbitrażowych oraz
Konwencja genewska (europejskiej) z 1961 r. o międzynarodowym arbitrażu handlowym.
art. I ust. 1 Konwencji nowojorskiej:
dotyczy uznawania i wykonywania orzeczeń arbitrażowych, które wskutek sporów między osobami fizycznymi lub prawnymi zostały wydane w innym państwie niż to, w którym żąda się uznania i wykonania, lub które - co najmniej w tym ostatnim państwie - nie są uważane za orzeczenia krajowe.
art. I ust. 3 Konwencji nowojorskiej:
podstawa do zgłoszenia przez poszczególne państwa - przy podpisaniu, ratyfikacji lub przystąpieniu do konwencji - zastrzeżenia, że państwo zastrzegające będzie stosowało konwencję do uznawania i wykonywania orzeczeń arbitrażowych wydawanych jedynie na obszarze innego państwa będącego stroną konwencji oraz że będzie ją stosowało do sporów wynikłych jedynie z takich stosunków prawnych, zarówno umownych, jak i pozaumownych, które uważane są według jego prawa krajowego za handlowe.
Niektóre państwa z tej możliwości skorzystały.
art. V ust. 1 Konwencji nowojorskiej:
wśród podstaw odmowy uznania i wykonania orzeczenia pod lit. a wymienia brak zdolności według prawa dla niej właściwego (czyli statutu personalnego każdej ze stron) lub nieważność umowy o arbitraż według prawa, któremu umowa podlega. Jednocześnie wskazano, że prawem, któremu umowa podlega, może być prawo wybrane przez strony, a w braku wyboru prawa - prawo państwa, w którym orzeczenie arbitrażowe zostało wydane.
W ten oto sposób unormowano w Konwencji właściwość prawa dla umowy o arbitraż. Jest to regulacja wycinkowa.
Problem:
brak we wspomnianym przepisie wskazówki, w jaki sposób ustalać prawo właściwe dla umowy o arbitraż na początku postępowania arbitrażowego lub w jego trakcie (przed wydaniem orzeczenia arbitrażowego) albo gdy potrzeba oceny ważności umowy o arbitraż pojawi się w innym kontekście sytuacyjnym (np. przed sądem państwowym, gdy strona umowy o arbitraż wniesie pozew lub wniosek do takiego sądu, a druga strona podniesie zarzut, iż strony wiąże ważna umowa o arbitraż, z kolei powód lub wnioskodawca zakwestionuje ten zarzut, podnosząc, że do zawarcia umowy nie doszło lub umowa jest nieważna).
art. I ust. 1 lit. a Konwencji genewskiej:
dotyczy ona umów o arbitraż zawieranych w celu rozstrzygania sporów wynikających na tle transakcji handlu międzynarodowego między osobami zarówno fizycznymi, jak i prawnymi, które w chwili zawarcia umowy mają miejsce zamieszkania lub siedzibę w różnych umawiających się państwach.
art. IX Konwencji genewskiej:
w postępowaniu o uznanie lub wykonanie orzeczenia zdolność stron do zawarcia umowy podlega statutowi personalnemu stron, natomiast ważność umowy o arbitraż należy oceniać według prawa wybranego przez strony, a w braku wyboru prawa - według prawa państwa, w którym orzeczenie zapadło.
art. VI ust. 2 Konwencji genewskiej:
w innych przypadkach sądy państwowe przy ocenie ważności umowy o arbitraż stosują:
prawo wybrane przez strony,
w razie braku wyboru prawa - prawo państwa, w którym orzeczenie powinno być wydane,
w razie braku wyboru prawa i gdy w chwili dokonywania oceny przez sąd państwowy nie da się ustalić, w którym państwie orzeczenie powinno być wydane - prawo państwa właściwe dla umowy o arbitraż na podstawie norm kolizyjnych obowiązujących w państwie sądu państwowego rozpatrującego sprawę.
Problem:
Konwencja genewska nie jest samowystarczalna i odwołuje się w art. VI ust. 2 lit. c do krajowych regulacji właściwości prawa dla umowy o arbitraż. Nie usuwa więc potrzeby istnienia - nawet w odniesieniu do sytuacji objętych zakresem jej regulacji - krajowych unormowań właściwości prawa dla umowy o arbitraż.
Wyłączenie umowy o arbitraż:
Konwencja rzymska z 1980 r. o prawie właściwym dla zobowiązań umownych (w art. 1 ust. 1 lit. d),
rozporządzenie Rzym I (w art. 1 ust. 2 lit. c), które ją zastąpiło
Prawo polskie:
ustawa o prawie prywatnym międzynarodowym z 1926 r. brak
ustawa z 1965 r. brak
ustawia z 2011 r. jest regulacja
art. 39 ust. 1:
„UMOWA O ARBITRAŻ PODLEGA PRAWU WYBRANEMU DLA NIEJ PRZEZ STRONY”
art. 39 ust. 2:
„W RAZIE BRAKU WYBORU PRAWA, UMOWA O ARBITRAŻ PODLEGA PRAWU PAŃSTWA, W KTÓRYM ZNAJDUJE SIĘ UZGODNIONE PRZEZ STRONY MIEJSCE ARBITRAŻU. JEŻELI NIE DOKONANO TAKIEGO UZGODNIENIA, UMOWA O ARBITRAŻ PODLEGA PRAWU WŁAŚCIWEMU DLA STOSUNKU PRAWNEGO, KTÓREGO SPÓR DOTYCZY; WYSTARCZY JEDNAK, ŻE UMOWA JEST SKUTECZNA WEDŁUG PRAWA PAŃSTWA, W KTÓRYM POSTĘPOWANIE SIĘ TOCZY LUB SĄD ARBITRAŻOWY WYDAŁ ORZECZENIE”.
art. 40:
„FORMA UMOWY O ARBITRAŻ PODLEGA PRAWU PAŃSTWA MIEJSCA ARBITRAŻU. WYSTARCZY JEDNAK ZACHOWANIE FORMY PRZEWIDZIANEJ PRZEZ PRAWO PAŃSTWA, KTÓREMU UMOWA O ARBITRAŻ PODLEGA”.
Wybór prawa:
strony mogą wybrać prawo dowolnego państwa (wybór nieograniczony)
wybór prawa powinien być wyraźny lub w sposób jednoznaczny wynikać z okoliczności sprawy (art. 4 ust. 2 ustawy z 2011 r.).
zdolność stron do dokonania wyboru prawa należy oceniać według prawa wskazanego przez normy z art. 11 i 17, dokonanie (istnienie) wyboru prawa - według prawa wskazanego przez normy z art. 24, a zachowanie wymagań w zakresie formy wyboru prawa i według prawa wskazanego przez normy z art. 25 ustawy z 2011 r.
Brak wyboru prawa:
prawo miejsca arbitrażu, nie jakiekolwiek, lecz tylko uzgodnione przez strony
prawo właściwe dla stosunku prawnego, którego spór dotyczy
jeżeli jednak według tego prawa umowa o arbitraż jest nieważna lub bezskuteczna, należy - w myśl art. 39 ust. 2 zd. drugie in fine - zastosować prawo państwa, w którym postępowanie arbitrażowe się toczy lub (jeżeli postępowanie już się zakończyło) w którym sąd arbitrażowy wydał orzeczenie. Wystarczy, że zgodnie z tym prawem umowa o arbitraż jest skuteczna.
Statut umowy o arbitraż:
ocena przesłanek ważności umowy o arbitraż (z wyjątkiem zdolności i formy),
wyznacza reguły wykładni umowy,
rozstrzyga o dopuszczalności i skutkach zastrzeżenia warunku lub terminu
rozstrzyga o zasięgu podmiotowym związania umową,
przesłankach jej rozwiązania i przyczynach wygaśnięcia
Stosowanie polskich norm kolizyjnych:
Bez względu na to, czy odszukanie prawa właściwego dla umowy o arbitraż następuje na podstawie
Konwencji nowojorskiej z 1958 r.
Konwencji genewskiej z 1961 r.,
zgodnie z art. 39 ustawy z 2011 r.,
prawa właściwego do oceny zdolności do zawarcia umowy o arbitraż należy poszukiwać, stosując normy kolizyjne ustawy z 2011 r., wyznaczające statut personalny osób fizycznych i prawnych (i podmiotów bez osobowości prawnej).
Statut personalny:
OSOBY FIZYCZNE:
W stosunku do osób fizycznych przy ustalaniu prawa właściwego do oceny zdolności stosuje się art. 11 ust. 1 ustawy z 2011 r. posługujący się łącznikiem obywatelstwa;
względem apatrydów - na mocy art. 3 ust. 2 ustawy - zamiast prawa ojczystego dojdzie do głosu prawo miejsca zamieszkania, a w jego braku - prawo miejsca zwykłego pobytu apatrydy.
Powołanie się na niezdolność:
Nie jest wykluczone - przy ocenie zdolności do zawarcia umowy o arbitraż - zastosowanie art. 12 ust. 1 ustawy z 2011 r. Przepis ten ogranicza możliwość powoływania się na niezdolność, gdy umowę zawarły osoby znajdujące się w chwili jej zawarcia w tym samym państwie. Stronie wolno wówczas powołać się na niezdolność, tylko jeżeli druga strona w chwili zawarcia umowy ojej niezdolności wiedziała lub nie wiedziała z powodu niedbalstwa.
umowa w zakresie przedsiębiorstwa:
Jeżeli osoba fizyczna zawiera umowę o arbitraż w zakresie prowadzonego przez siebie przedsiębiorstwa - w myśl art. 11 ust. 1 ustawy z 2011 r. - wystarczy, że ma zdolność do zawarcia umowy o arbitraż według prawa państwa, w którym przedsiębiorstwo jest prowadzone.
OSOBA PRAWNA:
Prawo właściwe do oceny zdolności do zawarcia umowy o arbitraż osoby prawnej lub podmiotu bez osobowości prawnej wskazują przepisy art. 17 ust. 1 i 2 oraz art. 21 ustawy z 2011 r. W art. 17 ust. 1 ustawodawca posłużył się pojęciem siedziby.
W art. 17 ust. 2 dopuścił jednak odesłanie do prawa państwa, na podstawie którego osoba prawna została utworzona.
zdolność państwa prowadzenia przedsiębiorstwa:
Jeżeli osoba prawna (lub podmiot bez osobowości prawnej) zawarła umowę o arbitraż w zakresie prowadzonego przez siebie przedsiębiorstwa, wystarczy, że ma zdolność do zawarcia takiej umowy - na mocy art. 18 ust. 1 ustawy z 2011 r. - według prawa państwa, w którym przedsiębiorstwo jest prowadzone.
powołanie się na niezdolność:
W rozważanym zakresie może mieć również znaczenie art. 18 ust. 2 ustawy z 2011 r., który redukuje do pewnego stopnia możliwość powołania się na ograniczenia zdolności lub reprezentacji wynikające z prawa wskazanego przez art. 17 ust. 1 i 2. Strona może bowiem powołać się na takie ograniczenia (jeżeli jednocześnie nie przewiduje ich prawo miejsca zawarcia umowy) tylko wtedy, gdy druga strona o nich wiedziała lub nie wiedziała z powodu niedbalstwa.
Dojście umowy do skutku:
Kolizyjnoprawna regulacja dojścia do skutku umowy o arbitraż znajduje się w art. 24 ustawy z 2011 r. W myśl art. 24 ust. 1 właściwe jest w tym zakresie prawo, któremu - zgodnie z art. 39 ustawy - umowa podlega.
Przepis art. 24 ust. 2 przyznaje jednak stronie, która twierdzi, że nie złożyła oświadczenia woli, możność powołania się na prawo państwa, w którym ma ona miejsce zwykłego pobytu. Możność taka powstaje tylko wtedy, gdyby ocena skutków zachowania osoby, o którą chodzi, według prawa właściwego dla umowy o arbitraż, nie była w danym przypadku zasadna.
Forma umowy:
W kwestii wymagań w zakresie formy należy pamiętać o dotyczących jej normach merytorycznych, mieszczących się w art. II Konwencji nowojorskiej z 1958 r. oraz art. I ust. 2 lit. a Konwencji genewskiej z 1961 r.
II ust. 1 Konwencji nowojorskiej:
KAŻDE Z PAŃSTW STRON KONWENCJI „UZNA UMOWĘ PISEMNĄ”.
art. II ust. 2 Konwencji nowojorskiej:
„UMOWA PISEMNA” = „ZARÓWNO KLAUZULĘ ARBITRAŻOWĄ ZAMIESZCZONĄ W KONTRAKCIE, JAK I KOMPROMIS, ZARÓWNO PODPISANE PRZEZ STRONY, JAK I ZAWARTE W WYMIANIE LISTÓW I TELEGRAMÓW”.
art. I ust. 2 lit. a Konwencji genewskiej:
„UMOWA O ARBITRAŻ OZNACZA KLAUZULĘ ARBITRAŻOWĄ W UMOWIE PISEMNEJ LUB OSOBNĄ UMOWĘ O ARBITRAŻ (ZAPIS NA ARBITRAŻ) PODPISANE PRZEZ STRONY LUB ZAWARTE W WYMIANIE LISTÓW, TELEGRAMÓW LUB ZAWIADOMIEŃ DALEKOPISEM”.
art. I ust. 2 lit. a zd. drugie Konwencji genewskiej:
„W STOSUNKACH MIĘDZY PAŃSTWAMI, KTÓRYCH USTAWODAWSTWA NIE WYMAGAJĄ FORMY PISEMNEJ DLA UMOWY O ARBITRAŻ, POJĘCIE TO OZNACZA KAŻDĄ UMOWĘ ZAWARTĄ W FORMIE DOZWOLONEJ PRZEZ TE USTAWODAWSTWA”.
Ilekroć więc chodzi o zapis na sąd polubowny w arbitrażu międzynarodowym, tylekroć do skuteczności tego zapisu wystarczy, że zostały dopełnione wymagania w zakresie formy przewidziane w prawie jednego z państw stron Konwencji, z którego obszarem prawnym sprawa poddana zapisowi jest powiązana.
Konwencje a prawo krajowe:
PODLEGANIE KONWENCJOM:
W tym zakresie, w jakim umowa o arbitraż podlega obu konwencjom, nie zachodzi potrzeba odszukiwania prawa krajowego właściwego dla formy.
Bezużyteczne są więc normy kolizyjne wskazujące prawo właściwe dla formy umowy o arbitraż, znajdujące się w ustawie z 2011 r. (art. 40).
NIEPODLEGANIE KONWENCJOM:
W sytuacji gdy umowa o arbitraż nie jest objęta zakresem zastosowania obu konwencji, prawo właściwe dla formy należy jednak odszukać przy zastosowaniu art. 40 ustawy z 2011 r.
Zdanie pierwsze tego przepisu przewiduje w zakresie formy zastosowanie prawa państwa miejsca arbitrażu (lex loci arbitrii). W myśl zdania drugiego wystarczy zachowanie formy przewidzianej przez prawo państwa, któremu umowa o arbitraż podlega (lex causae).
Pełnomocnictwo do zawarcia arbitrażu:
prawo właściwe do oceny pełnomocnictwa do zawarcia umowy o arbitraż należy ustalać przy zastosowaniu art. 23 ustawy z 2011 r.
Wymagania dotyczące formy, w jakiej pełnomocnictwo powinno być udzielone, podlegają prawu wskazanemu przez art. 25 ustawy z 2011 r.
Natomiast o dopuszczalności zawarcia umowy o arbitraż przez pełnomocnika rozstrzyga statut umowy o arbitraż.
UMOWA Z MEDIATOREM – RECEPTUM ARBITRI
Umowa stron z mediatorem (mediatorami)
Bez względu na sposób wszczęcia mediacji między stronami a mediatorem (me¬diatorami) dochodzi do powstania więzi umownej.
= WIĘŹ OBLIGACYJNA
Zobowiązanie z umowy między stronami a mediatorem należy do zobowiązań starannegoo działania
Mediator zobowiązuje się bowiem nie do rozwiązania sporu (doprowadzenia do zawarcia przez strony ugody), lecz jedynie starań zmierzających w takim właśnie kierunku.
Jego starania mogą być w każdej chwili zastopowane przez którąkolwiek ze stron.
Mediacja opiera się bowiem na zasadzie dobrowolnego udziału w niej stron
charakter świadczeń mediatora:
składają się CZYNNOŚCI FAKTYCZNE (a nie czynności prawne)
dlatego też świetle polskiego prawa cywilnego - umowa ta nie jest umową zlecenia
zalicza się ją do grupy nienazwanych umów o świadczenie usług, do których na mocy art. 750 k.c.pol. należy stosować odpowiednio przepisy o umowie zlecenia .
Prawo właściwe:
ROZPORZĄDZENIE RZYM I
art. 3 dopuszczalność w tym zakresie wyboru prawa właściwego.
art. 4 ust. 1 w razie braku wyboru prawa w pierwszej kolejności należy sięgnąć do prawa miejsca zwykłego pobytu „usługodawcy” (czyli - w tym przypadku - mediatora). Równocześnie
art. 4 ust 3 należy zbadać, czy - przy uwzględnieniu „wszystkich okoliczności sprawy” - oceniana umowa nie pozostaje „w znacznie ściślejszym związku z państwem innym” niż państwo wskazane w art. 4 ust. 1 lit. b.
Państwem tym może być na przykład państwo miejsca mediacji.
Takie rozstrzygnięcie może okazać się uzasadnione w szczególności w przypadku mediacji podjętej z inicjatywy sądu państwowego.
Receptum arbitrii
Przy poszukiwaniu rozwiązań kolizyjnoprawnych dla umowy stron z arbitrem (receptum arbitrii) nie bez znaczenia jest ocena charakteru prawnego takich umów.
procesowy charakter,
umowa prawa prywatnego (brak jest jednak zgodności co do ich przyporządkowania do określonych typów umów),
mieszany (publiczno-prywatny lub procesowo-materialny) charakter,
umowy sui Genesis
również wypowiedzi kwestionujące umowny charakter więzi (stosunku) między stronami a arbitrem (arbitrami)
Koncepcja Pazdana (sui generis):
WIĘŹ UMOWNA UMOWA STRON Z ARBITREM (ARBITRAMI):
z prawnego punktu widzenia jest umową samodzielną w stosunku do umowy o arbitraż (zapisu na sąd polubowny),
należy do umów z zakresu prawa cywilnego materialnego (prawa zobowiązań),
nie da się jej przyporządkować do któregokolwiek spośród typów umów nazwanych znanych prawu polskiemu (bez wątpienia nie jest umową zlecenia w rozumieniu art. 734 k.c.pol., nie należy jej również obejmować zakresem zastosowania art. 750 k.c.pol.),
stosunek zobowiązaniowy z niej wynikający odznacza się wieloma osobliwymi właściwościami (np. niezależnością arbitra od strony, która go mianowała, przy wykonywaniu obowiązków judykacyjnych, koniecznością poszukiwania niestandardowych rozwiązań w zakresie odpowiedzialności ex contractu arbitra, swoistego podejścia wymaga też problematyka wygaśnięcia umowy, o której mowa)1
Właściwość prawa:
reguły stosowane przy określaniu prawa właściwego dla zobowiązań umownych (najlepsze)
Rozporządzenie Rzym I:
art. 1 ust. 1 jego postanowienia znajdują zastosowanie „w sprawach cywilnych i handlowych powiązanych z prawem różnych państw” (a więc w sprawach o charakterze międzynarodowym).
Z dotychczasowych stwierdzeń wynika, że dopuszczalny jest w rozważanym zakresie kolizyjnoprawny wybór prawa regulują go art. 3 ust. 1, 2 i 5 rozporządzenia Rzym I.
Przesłanka międzynarodowości:
czy w trakcie ustalania, czy przesłanka ta jest spełniona, powinno się brać pod uwagę wyłącznie okoliczności dotyczące bezpośrednio arbitrów i stron, czy również powiązania sprawy poddanej pod rozstrzygnięcie sądu arbitrażowego.
Jest to o tyle istotne, że zgodnie z art. 3 ust. 3 rozporządzenia Rzym I wybór prawa dokonany w odniesieniu do umowy powiązanej wyłącznie z prawem jednego państwa (z jednym wyjątkiem) wywołuje jedynie skutki materialnoprawnego wskazania regulacji prawnej.
Nie jest więc wyborem kolizyjnoprawnym.
Arbitrzy:
w sytuacji gdy rozstrzygnięcie sprawy powiązanej z więcej niż jednym państwem powierzono arbitrom powiązanym (np. przez miejsce zwykłego pobytu) z różnymi państwami, kryterium międzynarodowości wynikające z art. 1 ust. 1 rozporządzenia Rzym I jest spełnione.
w sprawie czysto krajowej powiązanej z jednym tylko państwem orzekają arbitrzy powiązani pod wszelkimi względami z tym państwem, rozporządzenia (poza art. 3 ust. 3) stosować nie należy.
Charakter międzynarodowy:
Umowa stron z arbitrami ma oczywiście charakter międzynarodowy, jeżeli (choćby tylko) jeden z arbitrów ma miejsce zwykłego pobytu w innym państwie niż państwo, w którym mają siedziby (lub miejsce zwykłego pobytu) obie strony procesowe lub gdy strony procesowe mają siedziby (miejsce zwykłego pobytu) w różnych państwach (wówczas miejsce zwykłego pobytu arbitrów - przy ocenie omawianej przesłanki zastosowania rozporządzenia - nie ma znaczenia).
Przesłanka międzynarodowości jest - jak się wydaje - spełniona także wtedy, gdy w sprawie czysto krajowej orzekają arbitrzy, spośród których (choćby tylko) jeden ma miejsce zwykłego pobytu w innym państwie niż państwo, z którym powiązana jest sprawa. Przemawia za tym brzmienie art. 3 ust. 3 rozporządzenia Rzym I.
!W praktyce obrotu kolizyjnoprawny wybór prawa dla omawianej umowy zdarza się niezwykle rzadko. O wiele większe znaczenie mają więc normy określające prawo właściwe w braku wyboru prawa.
!Obecnie rozwiązania należy poszukiwać w art. 4 rozporządzenia Rzym I, przy czym ze względu na odmienność roli (funkcji) mediatora i arbitra nie da się powielić w tym zakresie rozwiązania przyjętego dla umowy stron z mediatorem.
Rodzaj umów:
Nie wydaje się w szczególności, by umowę stron z arbitrem należało zaliczać do umów o świadczenie usług w rozumieniu art. 4 ust. 1 lit. b rozporządzenia Rzym I19.
Przemawiają za tym jej właściwości, które sprawiają, że na gruncie polskiego prawa merytorycznego nie można jej zaliczyć nie tylko do umów zlecenia w rozumieniu art. 734 k.c.pol., lecz także do umów o świadczenie usług objętych zakresem zastosowania art. 750 k.c.pol.
Świadczenie charakterystyczne:
Komplikacje pojawiają się jednak również przy próbie wykorzystania w rozważanym zakresie art. 4 ust. 2 rozporządzenia Rzym I, który posługuje się łącznikiem miejsca zwykłego pobytu strony zobowiązanej do spełnienia świadczenia charakterystycznego.
Świadczeniem charakterystycznym spełnianym w ramach omawianego sto sunku umownego jest bez wątpienia świadczenie arbitra (arbitrów).
Miejsce zwykłego pobytu:
posługiwanie się łącznikiem miejsca zwykłego pobytu arbitra prowadzi do niepożądanych rezultatów w sytuacji wieloosobowego składu sądu arbitrażowego i miejsca zwykłego pobytu arbitrów w różnych państwach. Grozi bowiem wówczas właściwość odmiennych systemów prawnych do oceny więzi ze stronami każdego z arbitrów.
Co najmniej wtedy, gdy zespół orzekający w arbitrażu jest wieloosobowy, a arbitrzy nie mają miejsca zwykłego pobytu w tym samym państwie, należy przy poszukiwaniu prawa właściwego dla umowy stron z arbitrem zrezygnować ze stosowania art. 4 ust. 2 rozporządzenia Rzym I na rzecz art. 4 ust. 3 rozporządzenia, przyznając rolę decydującą o właściwości prawa powiązaniu wynikającemu z lokalizacji (miejsca) arbitrażu.
W razie arbitrażu instytucjonalnego jest to najczęściej zarazem siedziba instytucji, przy której stały sąd arbitrażowy jest usytuowany.
Nasuwa się jednak pytanie, czy nie należy zrezygnować z zastosowania art. 4 ust. 2 594 rozporządzenia Rzym I także w sytuacji, gdy orzeka arbiter jedyny lub gdy arbitrzy wchodzący w skład wieloosobowego zespołu orzekającego mają miejsce zwykłego po¬bytu w tym samym państwie, wykorzystując w tych przypadkach art. 4 ust. 3.
Wiele przemawia za odpowiedzią twierdzącą. Najczęściej przecież związek receptum arbitrii z miejscem arbitrażu i obowiązującym w tym miejscu prawem jest znacznie większy niż z miejscem zwykłego pobytu arbitra (arbitrów) i obowiązującym tam prawem, jeżeli oba miejsca znajdują się w różnych państwach. Można powiedzieć, że nieważne, skąd arbiter przybywa, ważne, gdzie swoją misję arbitra powinien wypełnić lub wypełnia.
Ostateczne wnioski:
choć umowę stron z arbitrem (receptum arbitrii) zasadniczo należy zaliczyć do zakresu zastosowania art. 4 ust. 2 rozporządzenia Rzym I, to jednak ze względu na trudności towarzyszące stosowaniu tego przepisu (trudności w posługiwaniu się kryterium miejsca zwykłego pobytu strony spełniającej świadczenie charakterystyczne) odpowiedniego rozwiązania najczęściej dostarczy reguła korekcyjna z art. 4 ust. 3 tego rozporządzenia, posługująca się kryterium najściślejszego związku20;
art. 4 ust. 3 rozporządzenia Rzym I najczęściej przywiedzie nas w rozważanym zakresie ku prawu miejsca arbitrażu (właściwość legis loci arbitrii);
nie wyklucza to innych rozstrzygnięć ze względu na okoliczności rozpatrywanego przypadku
PRAWO STOSOWANE W MIĘDZYNARODOWYM ARBITRAŻU HANDLOWYM
problem prawo właściwe do oceny materialnoprawnej podstawy rozstrzygnięcia sądu polubownego
art. 1194 § 1 k.p.c.:
PRAWO WŁAŚCIWE,
OGÓLNE ZASADY PRAWA
ZASADY SŁUSZNOŚCI
Nakazano też - w art. 1194 § 2 k.p.c. - branie pod uwagę w każdym przypadku umowy oraz ustalonych zwyczajów mających zastosowanie do danego stosunku prawnego
Konwencja europejska o międzynarodowym arbitrażu handlowym (1961r.):
Przy poszukiwaniu prawa właściwego należy w pierwszej kolejności zbadać, czy rozpatrywana sprawa objęta jest zakresem zastosowania Konwencji.
art. VII Konwencji:
NAKAZUJE ARBITROM STOSOWAĆ PRAWO WYBRANE PRZEZ STRONY (DOPUSZCZALNY JEST - WEDŁUG TEGO PRZEPISU - WYBÓR NIEOGRANICZONY)
Wybór prawa:
wybór przez strony regulaminu arbitrażowego, jeżeli regulamin zawiera regułę kolizyjną wskazującą prawo właściwe.
Brak wyboru prawa:
arbitrzy stosują prawo wskazane „przez normę kolizyjną, uznaną przez arbitrów za odpowiednią dla danego wypadku”.
Arbitrzy mają swobodę przy wyborze tej normy kolizyjnej.
Nie są w szczególności skrępowani normami kolizyjnymi obowiązującymi w siedzibie sądu arbitrażowego.
W orzeczeniu powinni jednak opisać normę kolizyjną, którą uznają za najbardziej odpowiednią dla rozpatrywanej przez nich sprawy, oraz podać motywy podjętej przez nich decyzji.
Konwencja genewska z 1961 r.:
stworzono podstawę do orzekania na zasadzie słuszności.
art. VII ust. 2:
upoważnienia przez strony arbitrów do orzekania jako amiables compositeurs
zezwolenia na to ze strony prawa właściwego.
Dopiero gdy sprawa nie mieści się w zakresie zastosowania Konwencji genewskiej z 1961 r., należy przy poszukiwaniu prawa właściwego sięgać do innych źródeł prawa.
Rodzaj rozpatrywanej sprawy:
dla sporu na tle umowy obligacyjnej zawartej po rozpoczęciu stosowania w naszym kraju rozporządzenia Rzym I wskażą postanowienia tegoż rozporządzenia,
dla sporu na tle zobowiązania pozaumownego - rozporządzenie Rzym II,
dla sprawy spadkowej lub z zakresu prawa rzeczowego - odpowiednie przepisy ustawy z 2011 r.
Całkowite wyłączenie umowy spod prawa:
Strony nie mogą całkowicie wyłączyć umowy spod prawa.
Wolno im jednak upoważnić arbitrów do orzekania według ogólnych zasad prawa lub zasad słuszności.
Przepis art. 1194 § 1 k.p.c. wymaga, by owo upoważnienie było wyraźne.
Choć w tym przepisie jest mowa o upoważnieniu (wyraźnym) do orzekania według ogólnych zasad prawa, nie ulega wątpliwości, że strony mogą to odwołanie się do zasad prawa ująć bardziej szczegółowo, wskazując określone zbiory zasad prawa,
reguły prawa umów UNIDROIT,
Zasady europejskiego prawa umów (PECL)
inne europejskie regulacje niemające charakteru normatywnego
Kontrola wyroku sądu polubownego:
wyrok sądu polubownego może być poddany kontroli ze strony sądu państwowego w ograniczonym zakresie:
w ramach skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego (por. art. 1205-1211 k.p.c.),
w ramach postępowania o uznanie i stwierdzenie wykonalności wyroku sądu polubownego (art. 1212-1217 k.p.c.).
Swoboda stron:
stronom przy kształtowaniu treści umowy o arbitraż przysługuje daleko idąca swoboda
dotyczy ona między innymi określenia miejsca arbitrażu.
Po uchyleniu art. 1105 § 2 k.p.c. także podmioty związane poprzez domicyl lub siedzibę z terytorium Polski mogą poddawać spory pod rozstrzygnięcie sądu polubownego mającego siedzibę za granicą.
Jeżeli miejsce arbitrażu jest w Polsce, znajdują zastosowanie przepisy art. 1154-1217 k.p.c. Niektóre z nich stosuje się - w wypadkach przez nie określonych - także wtedy, gdy miejsce arbitrażu znajduje się poza granicami RP lub jest nieoznaczone.
swoboda stron przy kształtowaniu postępowania polubownego jest bardzo szeroka.
Wskazują ją niektóre przepisy (np. art. 1169 § 1, art. 1171 § 1, art. 1184 § 1 k.p.c.).
ograniczenia swobody:
Strony nie są władne wyłączyć - gdy arbitraż ma miejsce w Polsce - skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego wnoszonej do sądu polskiego (odmiennie art. 192 ust. 1 ustawy szwajcarskiej z 1987 r., który dopuszcza wyłączenie przez strony środków prawnych przeciw wyrokowi sądu polubownego wydanemu w Szwajcarii, jeśli żadna ze stron nie ma ani domicylu, ani zwykłego pobytu, ani siedziby w Szwajcarii).
również ograniczenia zapewniające respektowanie zasady równości stron przy korzystaniu z drogi postępowania polubownego (art. 1161 § 2 k.p.c.) czy równego wpływu stron na obsadę składu zespołu orzekającego (art. 1169 § 3 k.p.c.).
W obu przypadkach ustawodawca posłużył się sankcją bezskuteczności postanowienia naruszającego powyższe zasady.
Co do wpływu owej bezskuteczności na cały zapis, należy odwołać się do art. 58 § 3 k.c.pol., dopuszczając odpowiednie stosowanie tego przepisu.
Wszystko zależy więc od woli stron. Bezskuteczne postanowienie umowy o arbitraż może zatem pociągnąć za sobą bezskuteczność całej umowy o arbitraż, jeżeli z okoliczności wynika, że bez bezskutecznego postanowienia umowa o arbitraż nie byłaby zawarta.
Prawo miejsca arbitrażu (lex fori arbitrii):
rozstrzyga o dopuszczalności poddania określonego sporu pod rozstrzygnięcie sądu polubownego.
W prawie Pol. decydujące znaczenie w tym zakresie mają art. 1157, 1163 i 1164 k.p.c.
Umowa o arbitraż poddająca arbitrażowi mającemu się odbyć w Polsce sprawę nieobjętą zakresem tych przepisów jest z punktu widzenia prawa polskiego bezskuteczna.
Podmioty mające domicyl lub siedzibę w Polsce mogą oczywiście poddać taką sprawę pod rozstrzygnięcie sądu polubownego z siedzibą w innym państwie, jeśli tylko prawo tego państwa uznaje taką umowę za skuteczną.