FASZYZM

Termin i źródła włoskiego faszyzmu

Termin faszyzm pochodzi od włoskiego słowa fasces, oznaczającego wiązkę rózg z zatkniętym w nie toporem. Symbolizowała ona władzę najwyższych urzędników w Cesarstwie Rzymskim. Do lat 90. XIX wieku słowa fascio używano we Włoszech w odniesieniu do grupy politycznej czy też bandy, zazwyczaj rewolucyjnych socjalistów. Dopiero, gdy Mussolini zastosował ów termin do opisu paramilitarnych, uzbrojonych oddziałów, jakie tworzył w czasie I wojny światowej i po jej zakończeniu, słowo fascimo nabrało wyraźnie ideologicznego znaczenia. Faszyzmu jednak nie należy utożsamiać ze zwyczajnym uciskiem. Inspiracją myślicieli faszystowskich jest szczególny zbiór teorii i wartości, reżimy faszystowskie zaś, które pojawiły się w latach 20. i 30. XX wieku, wypracowały nieznane wcześniej w historii formy rządów politycznych.

Podczas gdy liberalizm, konserwatyzm i socjalizm to ideologie dziewiętnastowieczne, faszyzm jest wytworem XX wieku, a konkretnie okresu międzywojennego. Faszyzm istotnie powstał w dużej mierze, jako protest przeciw nowoczesności, przeciw ideom i wartościom oświecenia, jak i wyrosłym na jego gruncie przekonaniom politycznym. Faszyzm podejmował próby stworzenia świata politycznego na nowo oraz rozumianego dość dosłownie wykorzenienia i zniszczenia dziedzictwa tradycyjnej myśli politycznej.

Chociaż źródła większości idei i doktryn faszyzmu odnaleźć można w XIX w., spoiła je i ukształtowała I wojna światowa wraz z silnie oddziałującą mieszkanką wojny i rewolucji. Faszyzm w najbardziej radykalnej postaci pojawił się we Włoszech i w Niemczech. We Włoszech Partię Faszystowską utworzono w 1919 r., jej przywódca Benito Mussolini, został mianowany premierem w 1922 r., do 1926 r. zaś ustanowiono jednopartyjne państwo faszystowskie. Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników, została stworzona również w 1919 r., a pod przywództwem Adolfa Hitlera świadomie przyjęła styl faszystów Mussoliniego.

Źródła i znaczenie faszyzmu wywołują wśród badaczy historii znaczne zainteresowanie, a nierzadko i zażarte spory. Żaden pojedynczy czynnik, rozpatrywany w oderwaniu od innych, nie może wytłumaczyć powstania faszyzmu. Faszyzm wyłonił się raczej ze splotu historycznych sił, jakie ujawniały się w okresie międzywojennym.

Po pierwsze, rządy demokratyczne w wielu częściach Europy zostały dopiero, co ustanowione, demokratyczne zaś wartości polityczne nie zdążyły zastąpić starszych, autokratycznych. Ponadto, rządy demokratyczne, które reprezentowały koalicje interesów czy partii, wydawały się często słabe i niestabilne w obliczu kryzysów gospodarczych czy politycznych. W tym kontekście, perspektywa silnego przywództwa, jaką pociągały za sobą rządy jednostki, wydawała się wielce atrakcyjna.

Po drugie, doświadczenie industrializacji (uprzemysłowienia) wywołało w społeczeństwie europejskim zamęt. Szczególnie zagrożeni czuli się kupcy, drobni przedsiębiorcy, rolnicy i rzemieślnicy z niższej klasy średniej, którzy znaleźli się w potrzasku między rosnącą potęgą wielkiego biznesu a zwiększającym się wpływem zorganizowanego świata pracy. Ruchy faszystowskie pozyskiwały znaczną część kadr i poparcia właśnie wśród przedstawicieli niższej klasy średniej. Faszyzm był wrogo nastawiony zarówno względem kapitalizmu, jak i komunizmu.

Po trzecie, głęboki wpływ na lata powojenne wywarły rewolucja rosyjska oraz żywiona przez klasy posiadające obawa, że rewolucja społeczna rozprzestrzeni się w Europie. Nie da się zaprzeczyć, że grupy faszystowskie cieszyły się wsparciem finansowym i politycznym biznesu. W rezultacie, historycy marksistowscy interpretują faszyzm, jako formę kontrrewolucji, podejmowaną przez burżuazję próbę kurczowego trzymania się władzy przez udzielenie poparcia faszystowskim dyktatorom.

Po czwarte, światowy kryzys ekonomiczny lat 30. XX w. stanowił ostateczny cios godzący w, i tak już kruche, systemy demokratyczne. Rosnące bezrobocie i niepowodzenia na polu gospodarki budowały atmosferę kryzysu i pesymizmu, na której mogli żerować polityczni ekstremiści i demagodzy. I w końcu, I wojna światowa nie zdołała rozwiązać konfliktów i rywalizacji na arenie międzynarodowej, pozostawiając po sobie gorzkie dziedzictwo zabarwionego frustracją nacjonalizmu oraz żądzę zemsty. Nacjonalistyczne napięcie było najsilniejsze w tych „biednych” narodach, które poniosły na wojnie porażkę, podobnie jak Niemcy, lub doświadczyły głębokiego rozczarowania warunkami wersalskiego traktatu pokojowego, jak Włochy i Japonia. Ponadto, samo doświadczenie wojny przyniosło szczególnie wojującą formę nacjonalizmu i przepoiło go wartościami militarystycznymi.

Siła dzięki jedności – zasadnicze zagadnienia

Faszyzm jest ideologią, którą trudno analizować, co najmniej z dwóch powodów:

Po pierwsze, niekiedy pojawiają się wątpliwości, co do tego, czy faszyzm można postrzegać, w jakimkolwiek sensownym znaczeniu, jako ideologię. Faszyzm, któremu brakuje racjonalnego i spójnego trzonu, wydaje się być, jak ujął to Hugh Trevor-Roper „miszmaszem niedobranych idei”. Hitler, np., wolał opisywać swe poglądy, jako Weltanschauung czy „światopogląd”, niż jako systematyczną ideologię. W takim znaczeniu, światopogląd jest kompletnym, niemal religijnym zbiorem postaw, które nie zachęcają do racjonalnej analizy i debaty, lecz wymagają oddania i wiary. Faszystów pociągały dane idee i teorie nie, dlatego, że pomagały zrozumieć świat w sensie intelektualnym, lecz ponieważ miały zdolność stymulowania aktywności politycznej. Faszyzm można, więc trafniej opisać nie, jako ideologię, lecz ruch polityczny czy nawet religię polityczną. Niemniej jednak, charakterystyczny dla faszyzmu nacisk na działanie przeciwstawiane ideom oraz na duszę przeciwstawianą intelektowi sam w sobie był wynikiem ważnej zmiany intelektualnej i filozoficznej, mianowicie gwałtownego sprzeciwu wobec racjonalistycznych idei oświecenia.

(Po drugie, faszyzm był tak złożonym zjawiskiem historycznym, że wyróżnienie jego istotnych zasad czy też „faszystowskiego minimum”, postrzeganego niekiedy, jako kwintesencja faszyzmu, nastręcza nielada trudności. ) ?

Ideologie, do jakich sięgano:

Strukturalny rdzeń faszyzmu tworzą:

-antyracjonalizm

-walka

-przywództwo i elitaryzm

-socjalizm

-ultranacjonalizm

Antyracjonalizm

To myślenie przeciwstawiające się oświeceniu. Oświecenie, oparte na ideach uniwersalnego rozumu, naturalnej dobroci i nieuniknionego postępu, było zaangażowane na rzecz uwolnienia ludzkości od ciemności irracjonalizmu i zabobonu. Pod koniec XIX w. myśliciele zaczęli podkreślać ograniczenia rozumu ludzkiego oraz zwracać uwagę na inne, być może bardziej wpływowe, dążenia i impulsy. Choć antyracjonalizm nie musi mieć prawicowego czy też profaszystowskiego charakteru, faszyzm dawał polityczny wyraz najbardziej radykalnym i skrajnym formom myślenia antyoświeceniowego. Antyracjonalizm wywarł wieloraki wpływ na faszyzm.

Po pierwsze, nadał faszyzmowi zauważalne znamiona antyintelektualizmu, które znajdowały odzwierciedlenie w tendencji gardzenia myśleniem abstrakcyjnym oraz szacunku dla działania. Przykładowo, do ulubionych haseł Mussoliniego należały stwierdzenia: „działanie, a nie gadanie” oraz „bezczynność to śmierć”. Życiem intelektualnym gardzono, uznając, że jest ono bez wartości: zimne, suche i martwe. Faszyzm w istocie odwołuje się do duszy, emocji i instynktów. Jego idei nie cechuje wysoka spójność czy precyzja, lecz pragnienie roztaczania mitycznego powabu. Główni ideolodzy faszyzmu, w szczególności Hitler i Mussolini, byli zasadniczo propagandzistami, których idee i teorie interesowały w dużej mierze, dlatego, że miały moc wywoływania emocjonalnych reakcji i pobudzania mas do działania.

Po drugie, odrzucenie oświecenia sprawiło, że faszyzm nabrał w znacznej mierze negatywnego czy destrukcyjnego charakteru. Innymi słowy, poglądy faszystów są często mniej klarowne, gdy przychodzi do określenia za czym, a nie przeciw czemu, się jest. Faszyzm zdaje się, więc być swoistą „antyfilozofią” – jest antyracjonalny, antyliberalny, antykonserwatywny, antykapitalistyczny, antyburżuazyjny, antykomunistyczny itd. W tej perspektywie, niektórzy przedstawiali faszyzm, jako przykład nihilizmu, oznaczającego dosłownie niewiarę w nic, odrzucenie uznanych zasad moralnych i politycznych.
Po trzecie, odrzucając standardy uniwersalnego rozumu, faszyzm pokłada cała swą wiatę w historii, kulturze oraz idei ograniczonej wspólnoty.

Walka

Poglądy przedstawione przez brytyjskiego biologa Charlsa Darwina w pracy „O powstawaniu gatunków drogą doboru naturalnego” wywarły doniosły wpływ nie tylko na nauki przyrodnicze, lecz również, przed końcem XIX w., na myśl społeczną i polityczną. Herbert Spencer wypracował ideę „przetrwania najlepiej przystosowanych”. Zakładała ona, że w konkurencji między jednostkami premiowane będą osoby utalentowane i pracowite, karane zaś leniwe i niekompetentne. Darwinizm społeczny wywarł również znaczny wpływ na rodzący się faszyzm.

Po pierwsze, faszyści postrzegali walkę, jako naturalne i nieuniknione uwarunkowane życia zarówno społecznego, jak i międzynarodowego. Jedynie konkurencja i konflikt gwarantowały postęp ludzkości i zapewniały pomyślny rozwój najlepiej przystosowanych i najsilniejszych. Jak powiedział niemieckim kadetom Hitler: „zwycięstwo należy się silnym, słabi poniosą klęskę”. Na tle innych ideologii faszyzm wyróżnia się tym, że wojnę postrzega, jako dobro samo w sobie. Ów pogląd znalazł odzwierciedlenie w przekonaniu Mussoliniego, że „wojna jest dla mężczyzn tym, czym macierzyństwo dla kobiet.” Myśl darwinowska wyposażyła faszyzm w charakterystyczny zbiór wartości politycznych, które „dobro” utożsamiają z siłą „zło” zaś ze słabością. Faszyzm hołduje wartościom powiązanym z wojną, takim jak lojalność, powinność, posłuszeństwo i poświęcenie. Kiedy gloryfikuje się zwycięstwo silnych, panuje także kult potęgi i siły, które stanowią wartość samą w sobie. Podobnie, w pogardzie znajduje się słabość, na eliminację zaś słabych czy niespełniających pewnych kryteriów osób ‘patrzy się przychylnym okiem: należy je poświęcić dla dobra ogółu. Słabości i ułomności nie wolno tolerować. Przyjęta przez faszyzm koncepcja życia, jako „nieustającej walki” nadawała mu niespokojny i ekspansjonistyczny charakter. Narodowe przymioty można było rozwijać jedynie przez konflikt, a demonstrować przez podboje i zwycięstwa. Takie poglądy znalazły wyraźnie odzwierciedlenie w celach polityki międzynarodowej, jakie Hitler wyraził w Mein Kampf.

Przywództwo i elitaryzm

Faszyzm odróżnia się od tradycyjnej myśli politycznej również przez swe radykalne odrzucenie równości. Faszyzm jest głęboko elitarystyczny i bezwzględnie patriarchalny; jego idee oparto na wierze, że absolutne przywództwo i rządy elit są czymś naturalnym i pożądanym. Faszyści są zdania, że – ogólnie rzecz biorąc – społeczeństwo składa się z trzech rodzajów ludzi. Po pierwsze, co najważniejsze, wyróżnia najwyższego, wszechwiedzącego przywódcę, który posiada niemającą sobie równych władzę. Po drugie, istniejące elita „wojowników”, złożona wyłącznie z mężczyzn, których – w odróżnieniu od tradycyjnych elit – wyróżnia heroizm, wizja i zdolność do ponoszenia ofiar. Trzecią grupą są słabe, bierne i ciemne masy, których przeznaczeniem jest niekwestionowane posłuszeństwo. Tak pesymistyczny obraz możliwości zwykłych ludzi kłócił się z ideałami liberalnej demokracji. Ideę najwyższego przywództwa kojarzono także z charakterystycznym dla faszyzmu, nawet, jeśli wypaczonym, pojęciem rządów demokratycznych. Decydujący wpływ na faszystowskie podejście do przywództwa, szczególnie w nazistowskich Niemczech, wywarła wypracowana przez Friedricha Nietzschego idea Űbermensch, „nadczłowieka” lub „superczłowieka”, niezwykle utalentowanej czy potężnej jednostki. Nietzsche najpełniej rozwinął portret „nadczłowieka” w Tako rzecze Zaratustra”, przedstawiając go, jako jednostkę, która wyrasta ponad „instynkt stadny” tradycyjnej moralności i żyje zgodnie z własną wolą i pragnieniami. Faszyści przekształcili ideał nadczłowieka w teorię najwyższego i bezwzględnego przywództwa politycznego. Przywódcy faszystowscy kazali się tytułować po prostu mianem „Przywódcy” – Mussolini przyjął tytuł duce, Hitler zaś – ogłosił się Führerem. Podczas gdy władza konstytucyjna, czy też – w terminologii Maxa Webera – legalna, działa w ramach praw czy reguł, władza charyzmatyczna jest potencjalnie nieograniczona. Ponieważ w przywódcy widziano obdarzoną niezwykłymi talentami jednostkę, jego władza była absolutna. W Norymberdze naziści wiernie skandowali: „Adolf Hitler to Niemcy, Niemcy to Adolf Hitler”., a we Włoszech zasada „Mussolini ma zawsze racje”. „Idea wodzostwa” stała się naczelną zasadą państwa faszystowskiego. Instytucje pośredniczące, takie jak wybory, parlamenty czy partie, były albo znoszone, albo osłabiane – tak by zapobiec podważaniu czy wypaczaniu przez nie woli przywódcy. Reżimy faszystowskie przejawiały populistyczne cechy mobilizujące masowe poparcie, które wyraźnie odróżniają je od tradycyjnych dyktatur. Podczas gdy tradycyjne dyktatury dążą do wyłączenia mas z polityki, dyktatury totalitarne stawiają sobie za cel pozyskanie ich dla wartości i celów reżimu przez ciągłą propagandę i agitację polityczną. W przypadku reżimów faszystowskich, odzwierciedla się to w szerokim zastosowaniu plebiscytów, wieców oraz powszechnych demonstracji.

Socjalizm

Zarówno Mussolini, jak i Hitler przedstawiali niekiedy swe poglądy, jako formę "socjalizmu”. Mussolini był w swoim czasie wpływowym członkiem Włoskiej Partii Socjalistycznej oraz redaktorem jej gazety „Avanti”, partia nazistowska zaś opowiadała się za filozofią, którą określała mianem „narodowego socjalizmu”. Mussolini był w swoim czasie wpływowym członkiem Włoskiej Partii Socjalistycznej oraz redaktorem jej gazety „Avanti”, partia nazistowska zaś opowiadała się za filozofią, którą określała mianem „narodowego socjalizmu”. Mimo oczywistej rywalizacji ideologicznej między faszyzmem a socjalizmem, faszyści istotnie żywili sympatię dla pewnych socjalistycznych poglądów i opinii.

Aktywiści faszystowscy z niższej klasy średniej odczuwali głęboką odrazę do kapitalizmu, którego przejawem była znienawidzona władza wielkiego biznesu i instytucji finansowych. Po drugie, faszyzm, podobnie jak socjalizm, wpisuje się w nurt kolektywizmu i stoi tym samym w sprzeczności z „burżuazyjnymi wartościami” kapitalizmu. Faszyzm stawia wspólnotę ponad jednostką.

Po trzecie, reżimy faszystowskie często prowadziły politykę gospodarczą w socjalistycznym stylu, która zmierzała do objęcia kapitalizmu regulacją czy kontrolą. Kapitalizm był, więc podporządkowany ideologicznym celom państwa faszystowskiego.

Marksiści głoszą, że celem faszyzmu było nie tyle obalenie, ile wykorzystywanie kapitalizmu. Co więcej, faszystowskie zapatrywania na kwestię organizacji życia gospodarczego były, w najlepszym razie, niejasne, a niekiedy niespójne. Faszystowską politykę gospodarczą wyznaczał pragmatyzm, nie ideologia. Rewolucja, jaką chcieli przeprowadzić faszyści, nie była rewolucją społeczną, ukierunkowaną na zmianę systemu własności, lecz raczej na rewolucję w psychice „ rewolucję ducha”, stawiającą sobie za cel stworzenie nowej istoty ludzkiej. W ramach faszyzmu bardziej wydatny niż antykapitalizm był antykomunizm. Zasadniczy cel faszyzmu polegał na odwiedzeniu klasy pracującej od marksizmu i bolszewizmu, które propagowały podstępną, a nawet zdradziecką, ideę międzynarodowej solidarności klasy pracującej oraz kultywowały błędne wartości takie jak współpraca i równość. Faszyści byli oddani narodowej jedności i integracji, chcieli więc, by przywiązanie do rasy i narodu przeważało nad lojalnością względem klasy społecznej.

Ultranacjonalizm

Faszyzm przyjął skrajną wersję tradycji szowinistycznego i ekspansywnego nacjonalizmu, jaka rozwinęła się przed I wojną światową, co znalazło wyraz w europejskim imperializmie i różnych formach pannacjonalizmu. Nacjonalizm faszystowski nie nauczał szacunku dla odmiennych kultur czy tradycji narodowych, lecz zapewniał o wyższości jednego narodu nad wszystkimi innymi. W wyraźnie rasistowskim nacjonalizmie, charakterystycznym dla nazizmu, odzwierciedlało się to w ideach aryjskości, w wierze, że naród niemiecki jest „rasą panów”. Faszyzm stara się propagować znacznie więcej niż tylko patriotyzm, miłość do własnego kraju; zamierza ustanowić głębokie i przesycone militaryzmem poczucie tożsamości narodowej. Zawiera w sobie poczucie mesjańskiej czy fanatycznej misji: perspektywę ożywienia narodowego i odrodzenia dumy narodowej. Siła przyciągania, jaką emanował faszyzm, istotnie opierała się w dużym stopniu na obietnicy narodowej świetności. W odróżnieniu od liberalnego przekonania, zgodnie z którym postęp gospodarczy wynika z handlu międzynarodowego i współzależności, faszyści utrzymywali, że siła ekonomiczna zasadza się na zdolności narodu do polegania wyłącznie na tych zasobach i energii, nad jakimi sprawuje bezpośrednią kontrolę. Podbój i ekspansjonizm są więc środkami zyskania bezpieczeństwa ekonomicznego.