Mgr Jolanta Sadek

TKANKI – rodzaje, budowa, funkcja poszczególnych tkanek

Zespoły komórek, pełniące wyspecjalizowane funkcje, oraz wytwarzana przez nie istota międzykomórkowa noszą nazwę tkanki (textus, gr. histos - utkanie, tkanka). Rozróżnia się cztery rodzaje tkanek:

1. nabłonkową,

2. łączną,

3. mięśniową

4. nerwową.

TKANA NABŁONKOWA

Tkanka nabłonkowa (textus epithelialis), czyli nabłonek (epithelium), jest rodzajem tkanki, w której główną masę stanowią komórki; istota międzykomórkowa jest bardzo skąpa. Dlatego nabłonki są układem ściśle upakowanych komórek tworzących błony.
Komórki nabłonka są w organizmie ludzkim bardzo liczne, stanowią ok. 60% wszystkich komórek organizmu.
Nabłonek oddzielony jest od błon łącznotkankowych, (na których leży) cienką błoną podstawną.

Jest ona utworzona z warstwy granicznej, będącej tworem tk. nabłonkowej, substancji podstawowej i włókien retikulinowych tk. łącznej.

Komórki nabłonka połączone są specjalnymi złączami - desmosomami, a czasem granica między nimi (czyli błona komórkowa) całkiem zanika i powstaje tzw. syncycjum (inaczej zespólnia lub syncytium).

Komórki przylegają do siebie ściśle dzięki mechanizmom łączącym cytoszkielety sąsiadujących komórek.

Nabłonki znajdują się na podłożu tkanki łącznej właściwej, z którą się łączą przez wyspecjalizowaną strukturę zwaną błoną podstawną.

Pochodzenie i funkcje nabłonków.

Nabłonki mogą pochodzić ze wszystkich trzech listków zarodkowych: ekto-, mezo- i endodermy.
Nabłonek pochodzenia mezodermalnego, wyścielający naczynia krwionośne i chłonne, nazywa się śródbłonkiem, wyścielający jamy ciała (np. otrzewnej) - nabłonkiem surowiczym.

Funkcje nabłonka:

• funkcja ochronna: ochrona głębiej położonych tkanek przed uszkodzeniami mechanicznymi, chemicznymi i termicznymi (np. naskórek, nabłonek jamy ustnej)

• funkcja resorpcyjna: wchłanianie (zazwyczaj ze światła wewnętrznego przewodu różnych substancji (np. nabłonek jelitowy, nabłonek kanalików nerkowych)

• funkcja wydzielnicza: produkcja i wydzielanie różnych substancji (np. gruczoły, wyściółka nabłonkowa żołądka).

• izolowanie różnych środowisk od siebie, dzięki czemu zachowane są różnice chemiczne i fizyczne między tymi środowiskami.
  Uszkodzenie takiej izolacji (np. oparzenie) prowadzi przede wszystkim do ucieczki wody z tkanek na zewnątrz, co w wypadku dużej skali uszkodzenia powoduje odwodnienie organizmu i śmierć;

• funkcja barierowa: regulacja transportu różnych substancji poprzez nabłonkową warstwę.

Funkcja ta ma dwa aspekty: z jednej strony, niektóre typy nabłonka mają za zadanie maksymalne ułatwienie tego transportu, cechują się zatem znaczną przepuszczalnością (np. śródbłonek większości naczyń włosowatych), z drugiej zaś istnieją bardzo szczelne pokrywy błonkowe uniemożliwiające swobodny przepływ substancji szczelinami międzykomórkowymi i wymuszające ich selektywny transport przez błonę i cytoplazmę k, (np. śródbłonek naczyń włosowatych w mózgu, nabłonek jelitowy).

• funkcja zmysłowa: odbiór bodźców ze środowiska zewnętrznego (np. kubki smakowe)

Klasyfikacja nabłonków

Do klasyfikacji używa się trzech kryteriów:

1. kształtu komórek,

2. kształtu jąder,

3. liczby warstw komórek

Można wyróżnić trzy typy komórek nabłonkowych w zależności od ich kształtu:

1. płaskie komórki nabłonkowe są cienkimi, spłaszczonymi komórkami o wielokątnym kształcie.

Nabłonek płaski ma jądra komórkowe owalne, wydłużone, leżące równolegle do powierzchni

1. komórki sześcienne (kuboidalne, kostkowe, brukowe) są krótkimi, cylindrycznymi komórkami o wielokątnej podstawie; widziane z boku mają kształt sześcianu i przypominają kostkę do gry.
   Nabłonek sześcienny ma jądra komórkowe okrągłe

2. walcowate (cylindryczne) komórki nabłonkowe, o podstawie najczęściej sześciokątnej, widziane z bok wyglądają jak niewielkie kolumienki lub cylindry. Jądra owalne, wydłużone, leżące prostopadle do powierzchni

Liczba warstw komórek:

1. nabłonki jednowarstwowe - nabłonki składające się z jednej warstwy komórek

2. nabłonki wielowarstwowe - nabłonki składające się z kilku lub wielu warstw komórek 

W zależności od pełnionych funkcji wyróżniamy:

1. nabłonek pokrywający - którego rola polega na pokrywaniu i chronieniu błon łącznotkankowych;

2. nabłonek gruczołowy - który wytwarza różnorodne wydzieliny;

3. nabłonek zmysłowy (receptorowy) - którego komórki mają zdolność reagowania na bodźce ze środowiska zewnętrznego i przekazywania ich elementom tkanki nerwowej. Komórki tego nabłonka są rozmieszczone w skupieniach na większej przestrzeni, pojedynczo lub w grupach między komórkami nabłonka pokrywającego. Nabłonek zmysłowy występuje w narządach zmysłów (kubki smakowe, błona węchowa, siatkówka oka, narząd spiralny w uchu wewnętrznym).

Nabłonki jednowarstwowe

Nabłonek jednowarstwowy płaski

• składa się z jednej warstwy komórek, spłaszczonych, wielobocznych o owalnym jądrze, leżącym w części środkowej cytoplazmy

• jest przystosowany do pełnienia funkcji filtracyjnych, dializacyjnych, biernego transportu gazów (C0₂, 0₂) oraz transportu substancji za pomocą trans cytozy

Nabłonek jednowarstwowy sześcienny

• składa się z jednej warstwy komórek sześciennych z centralnie położonym kulistym jądrem

• nabłonek sześcienny pełni często funkcje wydzielnicze lub funkcje czynnego transportu jonów.

Nabłonek jednowarstwowy walcowaty

• tworzą komórki wydłużone, w których jądro leży blisko podstawy

Nabłonek jednowarstwowy wielorzędowy

• składa się z komórek o różnych wysokościach jedne z nich są wysokie, inne nisko kończące się klinowato między komórkami wysokimi.

• Jest także nazywany nabłonkiem rzekomo wielowarstwowym.

• Niektóre nabłonki wielorzędowe mają na wolnej powierzchni rzęski lub stereocylia (mikrokosmki),
  np. nabłonek wyściełający przewody oddechowe, jajowód czy przewód najądrza

Nabłonki wielowarstwowe

Plan budowy histologicznej wszystkich nabłonków wielowarstwowych jest bardzo do siebie zbliżony. Na błonie podstawnej leżą komórki walcowate  albo sześcienne. Następnie w kilku warstwach komórki różnokształtne, a warstwę powierzchniową tworzą komórki płaskie, sześcienne, lub walcowate.
Typ komórek warstwy powierzchniowej nadaje nazwę  nabłonkom wielowarstwowym.
W warstwie komórek leżących na błonie podstawnej spotyka się często komórki w stadium podziału mitotycznego. Im bliżej strony wolnej nabłonka tym podziały są rzadsze a w warstwach powierzchniowych część komórek obumiera i zostaje złuszczona.
Najwyraźniej proces ten zwany rogowaceniem przebiega w naskórku.

Obumieranie komórek (zarówno fizjologiczne, jak i w wyniku uszkodzenia) oraz zastępowanie ich przez nowe przeobrażające się z komórek warstw głębszych świadczy o dużych możliwościach regeneracyjnych tej tkanki.

Nabłonek wielowarstwowy płaski

• składa się z 6-20 warstw komórek, z których tylko dolne mają kształt walcowaty i są aktywnie metabolicznie, podziały głębiej położonych komórek powodują wypychanie starszych ku powierzchni. Liczba warstw komórek oraz grubość nabłonka zależy na ogół od sił mechanicznych działających na nabłonek. Liczba warstw komórek i grubość nabłonka pokrywającego skórę podeszwy jest znacznie większa, niż grubość nabłonka pokrywającego skórę np. grzbietu. Nazwa nabłonka wywodzi się od kształtu komórek warstwy powierzchniowej, które są płaskie. Głębsze warstwy nabłonka wielowarstwowego płaskiego składają się z komórek sześciennych, a warstwa podstawna z komórek walcowatych.

• Niekiedy powierzchowne warstwy nabłonka wielowarstwowego płaskiego są zrogowaciałe jak np. w nabłonku pokrywającym skórę. Taki nabłonek nazywa się nabłonkiem wielowarstwowym płaskim rogowaciejącym.

• Wśród komórek walcowatych warstwy podstawnej są komórki macierzyste, które przez całe życie człowieka mają zdolność dzielenia się. Podziały zwiększają liczbę komórek nabłonkowych, przechodzenie z warstwy podstawnej do warstw wyższych, aż do warstwy powierzchniowej. Zużyte komórki warstwy powierzchniowej nabłonka ulegają złuszczeniu.

Nabłonek przejściowy

• u człowieka jest nabłonkiem wielowarstwowym sześciennym, który się składa z 3-6 warstw komórek

• wyścieła pęcherz moczowy i przewody wyprowadzające mocz. Nazwa wywodzi się stąd, że nabłonek ten może zmieniać grubość w zależności od stopnia wypełnienia pęcherza moczem.

• nie przepuszczają wody tkankowej do hipertonicznego moczu, a nabłonek może się rozpłaszczać.

Nabłonek wielowarstwowy walcowaty

• nazwa nabłonka wywodzi się od powierzchniowej warstwy komórek walcowatych

• składa się zazwyczaj z kilku warstw komórek

• wyścieła przewody, o dużej średnicy, wyprowadzające gruczołów ślinowych i innych gruczołów zewnątrzwydzielniczych. Pokrywa także fragmenty błony śluzowej spojówki.

Ad.2. Nabłonek gruczołowy

• Wydzielanie (secretio) jest procesem, w którym z substratów dostających się do komórki są syntetyzowane drobno- lub wielkocząsteczkowe związki. Związki te są segregowane w aparacie Golgiego, zagęszczają się w pęcherzykach wydzielniczych i uwalniają na zewnątrz komórki.

Gruczoły występują w dwóch postaciach, jako:

1. Zgrupowania komórek zajmujących wspólne terytorium i nazywanych gruczołami zwartymi.
   Należy do nich większość gruczołów człowieka, jak np. ślinianki, tarczyca, gruczoły łojowe.

2. Pojedyncze komórki receptorowo-wydzielnicze rozproszone wśród innych komórek. Takie komórki są nazywane gruczołami rozproszonymi. Przykładami takich gruczołów są komórki endokrynowe przewodu pokarmowego

Gruczoły zewnątrzwydzielnicze

• Części wydzielnicze gruczołów zewnątrzwydzielniczych mogą mieć kształt cewek = gruczoły cewkowe,

• lub pęcherzyków = gruczoły pęcherzykowe,

• Niektóre gruczoły składają się i z pęcherzyków i cewek = gruczoły cewkowo-pęcherzykowe.

• Gruczoły mogą się składać z prostych lub rozgałęzionych cewek i pęcherzyków. Cewki mogą mieć przebieg prosty, ale mogą też być na końcu zwinięte ślimakowato.

Gruczoły cewkowe: zwinięte i rozgałęziony Gruczoł pęcherzykowy prosty i złożony

Gruczoły wewnątrzwydzielnicze

Sposoby wydzielania

1. Wydzielanie merokrynowe (gr. meros - część, krinein - wydzielać), czyli ekrynowe (ec - poza, krinein - wydzielać).

   • Jest sposobem wydzielania, istniejącym w gruczołach endokrynowych oraz niektórych egzokrynowych, np. gruczołach ślinowych i większości potowych.

   • Wydzielina  wydobywa się przez powierzchnię komórki  drobnymi porcjami na zasadzie egzocytozy - nie następuje przerwanie ciągłości bony komórkowej (tym samy zostaje zachowana struktura komórki)

2. Wydzielanie apokrynowe (gr. apo - z, krinein - wydzielać).

   • Jest sposobem wydzielania tylko niektórych gruczołów egzokrynowych, np. mlekowego lub potowego wonnego.

   • Wydzielina zbiera się w szczytowej części komórki, która następnie odrywa się.

   • W rezultacie część komórki zostaje zniszczona. Po odnowie powstałego ubytku komórka może rozpocząć nowy cykl wydzielniczy

• Przesącz z krwi.

• Wydzielaniu mero- i apokrynowemu towarzyszy zazwyczaj przesączanie płynu z krwionośnych naczyń włosowatych do światła gruczołu.

• Taki płyn miesza się z wydzieliną komórek gruczołowych, np. białkiem, tłuszczami lub proteoglikanami.

• W ten sposób powstaje ślina, mleko, pot i inne wydaliny.

1. Wydzielanie holokrynowe (gr. holos - cały, krinein - wydzielać).

   • Jest sposobem wydzielania charakterystycznym dla gruczołu łojowego.

   • Ten sposób wydzielania polega na przemianie całej komórki w wydzielinę i jej wydaleniu.

   • Ciągłość procesu wydzielania jest zachowana przez proliferację obwodowych komórek gruczołu i przesuwanie się nowych komórek ku światłu.

Ze względu na drogi rozchodzenia się wydzieliny wyróżnia się:

1. Wydzielanie zewnętrzne, czyli egzokrynowe.
   Wydzielina przechodzi do przewodów odprowadzających gruczołów i przez nie wydostaje się na zewnątrz ciała (np. gruczoły potowe) lub do światła różnych narządów (np. gruczoły trawienne uchodzące do światła dwunastnicy).

2. Wydzielanie wewnętrzne – endokrynowe - dokrewne
   Wydzielina przedostaje się wtedy do płynu tkankowego, a stamtąd do krwi, która ją rozprowadza po całym organizmie.

Tkanka łączna

Powstaje z mezenchymy,.

Komórki tkanki łącznej wytwarzają dużą ilość substancji międzykomórkowej, która wypełnia przestrzenie między nimi i składa się z istoty podstawowej oraz włókien. Tkanka łączna ma za zadanie: spajać różne typy innych tkanek, zapewniać podporę narządom i ochraniać wrażliwe części organizmu.

Wygląd tkanki łącznej zależy od obfitości substancji międzykomórkowej.

Charakteryzuje ją bardzo duże zróżnicowanie budowy i funkcji. Cechą wspólną poszczególnych rodzajów tkanek łącznych jest podobny plan budowy – składają się z komórek oddzielonych od siebie na ogół obfitą substancją międzykomórkową. Pełnią w organizmie funkcję wypełniającą, podporową, odżywczą, transportową oraz obronną. Podział tkanki łącznej uzależniony jest od typu komórek i charakteru substancji międzykomórkowej. Substancja ta może mieć postać galaretowatą lub twardą, zmineralizowaną. W substancji międzykomórkowej znajdują się też włókna białkowe: kolagenowe, sprężyste, retikulinowe. Tkanki łączne dzieli się na tkanki łączne stałe i tkanki łączne płynne.

Tkanki łączne stałe obejmują:

– tkanki łączne właściwe: wiotka, zbita, o specjalnych właściwościach (np. zarodkowa, tłuszczowa, siateczkowata);

– tkanki łączne oporowe: chrzęstna, kostna.

Tkanki łączne płynne to: krew, limfa (chłonka).

Tkanka łączna właściwa zawiera fibroblasty produkujące substancję międzykomórkową wraz z włóknami białkowymi oraz makrofagi, które pełnią funkcje obronne.

Tkanka łączna wiotka wypełnia szczeliny między tkankami, otacza naczynia, mięśnie, nerwy, które odżywia. Występuje w tkance podskórnej.

Tkanka łączna zbita buduje ścięgna, występuje w skórze.

Tkanka łączna zarodkowa występuje w życiu zarodkowym. Jej komórki dają początek wszystkim komorkom tkanki łącznej.

Tkanka tłuszczowa magazynuje tłuszcz jako materiał zapasowy.

Tkanka łączna siateczkowata tworzy zrąb wątroby, śledziony, węzłów chłonnych oraz czerwony szpik kostny.

Tkanki łączne oporowe pełnią funkcję mechaniczną – podporową i ochronną. Ze względu na różnice w budowie i funkcji wyróżnia się tkankę chrzęstną i kostną.

Piśmiennictwo:

Bochenek A.: Anatomia człowieka tom I,

Gołąb B., Traczyk W.: Anatomia i fizjologia człowieka,

Sawicki W.: Histologia