skrytp rostwor

CZESC PIERWSZA

rozdział I

Ludność

1.Wzrost zaludnienia

Od 1730 r. następuje trwały wzrost zaludnienia Europy , aż do wieku XIX – ‘ eksplozja demograficzna’.

Cechy ekspansji demograficznej:

-spadek śmiertelności ( przedłużanie się średniej długości życia ludzkiego) ,

-spadek stopy urodzeń

Wyżej wymienione zjawisko zaobserwowano po raz pierwszy w Anglii pod koniec XVIII w.

Europa- po ekspansji demograficznej z lat 1450-1600 następuje okres stagnacji, a nawet regresu. W XVII w. wyludnieniu uległy kraje środkowej Europy i Hiszpania, na tym samym poziomie pozostało zaludnienie Francji i Włoch. Natomiast wzrosło zaludnienie Holandii, nastąpił również przyrost ludności w Anglii.

Przyczyny demograficznej regresji :

- wojny religijne

-epidemie

-mały wzrost gospodarczy (depresja gospodarcza)

-zmiany klimatyczne – okres ochłodzenia

W XVIII w. zmniejszył się udział ludności cywilnej w stratach wojennych .

2. Migracje

Największe przemieszczenie etniczne dokonało się w ciągu XVIIIw. , było to przerzucenie przez Ocean 6 mln. Murzynów . Jednak przez słaby przyrost naturalny , a także wysoki wskaźnik zgonów u mężczyzn przyczynił się do zmniejszenia liczby murzynów do 4 mln.

Przyczyny migracji do Ameryki:

-szukanie lepszego życia i religijnej swobody

- odkrycie w XVIII w. złota i diamentów w Brazylii przyciągnęło do tego kraju wielu Portugalczyków.

Ameryka Północna:

- wskutek migracji zanotowano następujące wskaźniki procentowe ludności:

- 77% białej ludności Stanów Zjednoczonych stanowili Brytyjczycy i Ulsterczycy z Irlandii

- 200  tys. Niemców , 100 tys. Irlandczyków, 100 tys. Francuzów i Francuskich Kanadyjczyków , 95 tys. Holendrów, 45 tys. Belgów, 30 tys. Szwajcarów, 20 tys. Hiszpanów Meksykańskich, 15 tys. Szwedów i po kilka tysięcy Duńczyków, Norwegów , Czechów i Portugalczyków.

Europa:

-Francja 1685 r. diaspora Hugenotów

-Hugenoci zakorzenili się w Ameryce Północnej ( Osiedlili się w koloniach angielskich)

- XVII w. fala wychodźstwa przeszła przez Szwajcarię i Holandię – pojawiły się skupiska ludności w Genewie i Amsterdamie.

- 1720 r. 60 tys. Hugenotów skupiło się w Londynie , a 17 tys. W Brandenburgii

-Francuscy emigranci religijni osiedli się w wielu miastach skandynawskich i niemieckich m.in. Warszawie , a także w Hiszpanii i Portugalii .

-Migracja zarobkowa Francuzów do Hiszpanii.

Italia :

- Migracja do Europy Włochów – migracja inteligencji : architektów , malarzy , scenografów , dekoratorów , śpiewaków , muzyków i dyplomatów.

Europa – migracja polityczna emigrantów (jakobitów ze Szkocji do Francji ).

Szwajcaria:

- w XVIII w. w Szwajcarii nastąpiła nadprodukcja inteligencji (pedagodzy , lekarzy , sekretarzy.Największy udział w migracji miała Szwajcaria romańska ).

-Migracja zarobkowa Szwajcarów , a także emigracje wojskowe w charakterze zaciężnych żołnierzy .

- w XVIII w. migracja wojskowa Szwajcarów bardzo się nasiliła ( w ciągu stulecia od 300 do 350 tys. Ludzi ).

Do służby wojskowej za granice wynajmowali się także Irlandczycy , Szkoci i Niemcy .

Południowo-zachodnie Niemcy ( ludność tego rejonu określano mianem Szwabów):

-migracje chłopów do Holandii i południowo-wschodniej Europy (Wielkopolska i Pomorze)

- W 2 poł. XVIII w. 100 tys. Szwabów sprowadzono do krajów Monarchii Habsburskiej (Galicja i Bukowina).

Węgry i kraje bałkańskie:

- Serbowie (osadnictwo na Węgrzech , a w połowie stulecia spora kolonia Serbów osiedliła się w południowej Rosji , tzw. Nowa Serbia ).

- Bułgarzy – osiedlili się w Serbii i Macedonii

-Albańczycy (osadnictwo w Grecji).

-Rosja – rosyjskie osady pojawiły się na terenie Syberii , miały one charakter garnizonów i ośrodków administracyjnych oraz punktów oparcia dla wędrownych myśliwych i handlarzy futrami.

- lata 1762- 1764 na Syberii osiedliło się 360 tys. Rosjan

Azja:

-migracja Chińczyków w XVIII w. kierowali się oni ku Zachodowi(Mongolia , Turkiestan i Tybet oraz na południe (Birma , Wietnam , Syjam, półwysep malajski i wyspy Indonezji).

3.Rozwój miast

Największym miastem na świecie był Pekin 3 mln mieszkańców , w Chinach , Japonii i Indiach i krajach Islamu miasta liczyły od 300 do 400 tys. Mieszkańców . W Ameryce Łacińskiej było Rio de Janeiro 100 tys. Mieszkańców . Ameryka Północna (Filadelfia) 25 tys.

Europa:

- 1700 r. liczba miast liczących ok. . 50 tys mieszkańców wynosiła 30 :

-Włochy (Neapol, Wenecja, Rzym, Mediolan, Palermo, Messyna, Florencja, Bolonia , Genua

-Francja i Niderlandy (Holandia i Belgia) (Paryż, Lyon, Marsylia, Rouen, Lille Amsterdam, Antwerpia, Bruksela, Gandawa)

-Hiszpania(Madryt, Sewilla, Grenada)

-Wielka Brytania i Irlandia(Londyn , Dublin)

-Niemcy(Hamburg , Berlin)

-Rosja (Moskwa)

-Monarchia habsburska(Wiedeń)

-Portugalia(Lizbona)

-Polska(Gdańsk)

-Skandynawia(Kopenhaga)

W 1800 r . liczba miast przekraczających 50 tys. Mieszkańców wzrosła do 55 , w tym 19 powyżej 100 tys. Mieszkańców .

10 największych miast europejskich w XVIII w. to Londyn , Paryż, Neapol, Moskwa, Wiedeń , Amsterdam, Petersburg, Dublin , Lizbona i Berlin .

Wielka Brytania -miasto Bristol miało 30 tys. Mieszkańców poza tym żadne państw angielskich nie przekraczało 15 tys ludności.

W Anglii w XVIII w. sieć miejska ulegała zasadniczej modyfikacji. Wiele starych miast trwało w zastoju lub upadku (stąd problem polityczny tzw. Zgniłych miast, których tradycyjna reprezentacja w parlamencie nie odpowiadała stanowi faktycznemu).Natomiast niewielkie miasta zachodnio- południowej Anglii takie jak : Manchaster, Liverpool i Brimingham , weszły w okres rozwoju.Były to miasta żelaza, węgla , bawełny i handlu oceanicznego , które powiększyły swą ludność pięcio-lub nawet szcześciokrotnie osiągając u schyłku XVIII w., po 70-80 tys. Mieszkańców . Podobny awans obejmował całe regiony , jak hrabstwo Lancashire, którego ludność w XVIIIw. Wzrosła czterokrotnie.Wielka Brytania wyprzedziła resztę Europy wchodząc na drogę kapitalistycznej urbanizacji.

Właściwością krajów śródziemnomorskich były duże skupiska miejskie ludności mało produktywnej .Zacofana Sycylia , obok takich wielkich miast jak Palermo, Messyna i Katania , liczyła na schyłku XVIII w. ok. 30 miast mających ponad 10 tys. Mieszkańców. W Italii dynamicznie rozwijał się Turyn i portowe Livorno. Na Półwyspie Iberyjskim znaczny rozwój przezywały porty oceaniczne. W Portugalii wiodła prym Lizbona i Porto . W Hiszpanii- Kadyks. Miastem portowym i przemysłowym była szybko się rozwijająca Barcelona. W Hiszpanii słabo była rozwinięta sieć wiejska, w związku z czym ludność rolnicza w znacznej mierze żyła w miastach.

We Francji poza wielkim Paryżem , jedynie przemysłowy Lyon i portowa Marsylia przekroczyły w XVIII w. barierę 100 tys. Mieszkańców . Rozwinęły się porty oceaniczne (zwłaszcza Bordeaux, Nantes, Rouen), ośrodki przemysłowe (Lille, Nimes, Amiens, Reims) i miasta garnizonowe.

Na obszarze Niderlandów , południowo-zachodnich Niemiec i Szwajcarii miasta rozwijały się słabo. W Holandii panowała stagnacja. Rozrastały się co prawda Amsterdam i Rotterdam , ale kosztem innych miast .W Niderlandach Południowych (Belgii) szybciej wzrastała ludność wiejska niż miejska. W Szwajcarii rozwinęła się Genewa , ale to największe miasto przekroczyło zaledwie 20 tys. mieszkańców. Południowe Niemcy i ich miasta trwały na poziomie , który osiągnęły na progu średniowiecza i czasów nowożytnych.

Sieć miejska rozrzedzała się na terenie środkowo-wschodnich Niemiec, Austrii i Czech , aby stac się mało widoczną na rozległych obszarach wschodniej i północnej Europy. Węzłami życia gospodarczo-społecznego były tu miasteczka targowe i odpustowe oraz miejsca popasów i gospód pocztowych: siedziby urzędów, sądów i garnizonów służyły sprawom publicznym. W metropoliach położonych nad morzem kumulowały się dwa ogólne trendy wzrostu: stolic i miast portowych. Podwoiły swą ludność : Londyn , Neapol, Kopenhaga i Sztokholm. Lizbona wzrosła o 133%. W zach. Europie wolniej rosły stolice połozone w głębi lądu. Paryż powiększył się o ok. 50 %, Madryt o 60%. Wyjątkowy dynamizm wśród lądowych miast Zach.części kontynentu wykazał stołeczny Turyn (116%). Na wsch. Europy Berlin wzrósł trzykrotnie, Wiedeń o 140%, podwoiły swą ludność : Praga (75 tys), Budapeszt (54tys) i Drezno (62tys).Moskwa powiększyła się o 166%. Wśród lądowych stolic najszybciej rozwijała się Warszawa, która , w drugiej połowie XVIII w. zwiększywszy swą ludność czterokrotnie (do 120 tys), osiągnęła tempo wzrostu spotykane jedynie w przemysłowych miastach zachodniej Anglii. Jednak największym osiągnięciem urbanistycznym okazał się być Petersburg . Miasto nad Newą, łączące funkcje stolicy imperium i bałtyckiego portu , rozpoczęto budować na pustkowiu w 1703 r. U schyłku stulecia liczyło już ok. 200 tys. Mieszkańców. W XVIII w. zmniejszył się dystans między zachodnia i wschodnią Europą pod względem rozmieszczenia wielkich miast .

W Europie XVIII w. , poza Anglią , dokonała się jakaś zasadnicza zmiana w stosunku ilościowym ludności mieszkającej na wsi i w miastach .Rozwój miast wypada śledzić na tle ogólnej ekspansji demograficznej. Sekularna stopa przyrostu w tych dwóch szeregach kształtuje się dość paralelnie. Jako ogólna prawidłowość zarysowuje się powolniejszy rozwój miast w krajach o wyższym stopniu urbanizacji, szybszy natomiast w krajach o mniej rozwiniętej sieci miejskiej.Wśród krajów o tradycyjnie gęstej sieci miejskiej Holandia, Włochy i Hiszpania wykazywały paralelizm rozwoju miast i ogólnego wzrostu ludności. W południowo- zachodnich Niemczech, Szwajcarii I Belgii , a więc w krajach , z których wyruszyły migracje , ogół ludności rósł szybciej niż miasta . We Francji wzrost miast był szybszy niż dość powolny przyrost ludności. Natomiast spektakularny rozwój miast angielskich dokonał się w kraju o niskim , poza Londynem , stopniu urbanizacji na schyłku XVII w. Na terenie północno-wschodnich Niemiec wzrost dużych miast wykazywał wyższą stopę niż ogólny przyrost ludności Niemiec. Dynamicznie rozwijały się duże miasta w środkowo- wschodniej Europie. Poprzez te regionalne wahania w skali kontynentu niewiele się zmieniła stara równowaga między liczbą ludności miast , a wsi. Jak zawsze , miasta były demograficznie deficytowe. Utrzymywały się i rosły jedynie dzięki stałemu dopływowi ludności wiejskiej. Zagadnienia rozwoju miast i miejskiej cywilizacji nie można jednak ujmować jedynie w aspekcie stosunku liczbowego: miasto- wieś. Ludności dużych miast i wsi nie wystarczy liczyć , lecz trzeba ją również ważyć. W dużych miastach dokonywała się bowiem intensyfikacja życia gospodarczego , społecznego i kulturalnego. Nie jest rzeczą obojętną , czy w danym kraju na 10mln mieszkańców przypada 1,5 mln ludności miejskiej (15%) i ani jedno miasto powyżej 100 tys. , czy też przy 50- procentowym wzroście całej populacji , na 15 mln mieszkańców przypadnie 2,55 mln ludności miejskiej (17%), a w tym metropolia o 200 tys.

Wzrost dużych miast może stanowić ogólny wskaźnik rozwojowych procesów gospodarczych o państwowotwórczych, aczkolwiek nie należy w tym względzie ulegać zbytniemu fetyszyzmowi liczb.

Miasta rozwijały się wraz z rozwojem organizmów państwowych. A jeśli mieszkańcy metropolii często nie byli producentami , to byli konsumentami o rosnących w XVIII w. apetytach i korzystali z usług związanych z rozwojem wielkomiejskiej infrastruktury . Wokół wielkich miast zagęszczały się i wydłużały sieci powiązań rynkowych.

ROZDZIAŁ II GOSPODARKA

Historia powszechna wiek XVIII – Emanuel Rostworowski

Rozdział 2 – Gospodarka

  1. Gospodarka światowa a merkantylistyczna polityka gospodarcza:

Chiny (jedwab), Indie, Persja (bawełna), Indonezja (korzenne przyprawy), Brazylia (cukier

trzcinowy), Chiny/Japonia (herbata), Meksyk (kakao), Ameryka (tytoń), leki np. proszek z

kory rosnących na stokach Andów chinowców → tzw.chinina,

- produkty bd w wieku XVII wyszukanym towarem w połowie XVIII są codziennością,
- XVIII wiek zwielokrotnienie się krążenia dóbr między resztą znanego świata a Europą,
- pod wpływem wymiany handlowej zmieniał się także krajobraz wybrzeży kontynentów i

wysp (rośliny odbywały daleką wędrówkę),

- rozprzestrzenianie się importowanych upraw (ryż, kukurydza, ziemniaki, tytoń, pomidory),

- wzajemne rozprzestrzenianie się kultur Nowego i Starego Świata,

- handel niósł za sobą międzykontynentalne przemieszczanie się grup etnicznych,

- okres, w którym na terytorium całego państwa stosuje się takie same zasady ochrony

przemysłu i handlu, jakie stosowały miasta w poprzedniej epoce „gospodarki miejskiej”,
- państwowa polityka gospodarcza polega na protegowaniu krajowego przemysłu i

odgradzaniu się za pomocą ceł od importu towarów mogących konkurować z krajowym,

celem tego miało być gromadzenie pieniądza kruszcowego w kraju,
- zakładanie kolonii- podporządkowanych metropolii → przedłużenie narodowej polityki

gospodarczej,
- powszechne stosowanie tego systemu prowadziłby do powstania organizmów

gospodarczych, zamkniętych w granicach swojego państwa czy imperium kolonialnego,
- państwo chcące odnosić dodatni bilans handlowy łamie monopole i prohibicje 2giego

państwa → handel międzynarodowy jako „wojna handlowa”,

- stosowanie tej polityki nie wyłączało państw ze wzrastającego obiegu dóbr w skali

gospodarki światowej (mnożące się międzynarodowe traktaty handlowe),

  1. Rolnictwo europejskie:

- przodowali w nim właściciele małych gospodarstw o ubogich glebach,

- stosując łopatę starannie pielęgnowali swe pólka,
- za właścicielami małych gospodarstw podążyli więksi właściciele, wprowadzając

ulepszone narzędzia (początek XVIII w.- stosowanie pługa brabanckiego, umożliwiającego

głęboką orkę), pojawienie się innych narzędzi (różne typy bron i walców), a w 2 połowie

XVIII w.- eksperymentowanie z siewnikami rzędowymi,

*gęste zaludnienie, *liczne miasta, *handel i przemysł, *ludzie skłonni inwestować kapitał w ziemi,
- w większości krajów gospodarka chłopska obarczona systemem pańszczyźniano-poddańczym albo systemem wspólnot gminnych → w Anglii w XVII wieku proces odgradzania ziemi, dzięki której brytyjscy obszarnicy i dzierżawcy na swoich ziemiach uzyskali taką samą swobodę jaką mieli holenderscy farmerzy na swych polach otoczonych rowami,

- Nadrenia,
- Dania,

3. Plantacje zamorskie, niewolnictwo, antyle:

- Ameryka i Brazylia: rozwój na wielką skalę kowbojskiego chowu → sprowadzanie do

Europy skór i łoju,
- Ameryka Północna: zaopatrywanie w zboże i suszone mięso okrętów uczestniczących w

handlu, opanowanie rynku żywnościowego strefy karaibskiej,
2 połowa XVIII wieku – nadwyżki zboża zaczęły docierać na rynki Europejskie,
- Holendrzy osiedli na północnym cyplu kontynentu afrykańskiego- dostarczanie żywności

okrętom opływającym Afrykę w drodze do Azji,

lata Europa i w-py atlantyckie Brazylia Ameryka hiszpańska Ameryka Północna Antyle razem Średnia roczna
1450-1600 149900 50000 75000 ------- ------- 274900 1800
1601-1700 25100 560000 292500 ------- 463500 1341100 13400
1701-1810 ------- 1891400 578600 348000 3233500 6051700 55000
1811-1870 ------- 1154400 ------- 51000 702000 1907400 31600

- statystyka pokazuje niewolników dowiezionych, nie licząc osób zmarłych na morzu etc.,

  1. Rybołówstwo i łowiectwo:

Rybołówstwo:

Łowiectwo:

futerkowych,

  1. Przemysł:

XVI wiek – wzrost gospodarczy,
XVII wiek – depresja,
XVIII wiek – przyśpieszony wzrost,

* próby drukowania tych tkanin w Europie wywołały sprzeciwy wśród tkaczy,
* Anglia i Francja – zakaz drukowania tkanin (cofnięcie zakazu w 2 połowie XVIII wieku),
* wyrób i drukowanie tkanin bawełnianych wymagało dużych urządzeń mechanicznych → przemysł bawełniany jako 1 z najwcześniejszych przemysłów, w którym rozwinęła się produkcja typu fabrycznego,
* przodowanie: Holandia, Szwajcaria, okręgi zachodnich Niemiec, rozwój przemysłu po cofnięciu zakazu we Francji i w Katalonii oraz szczególnie w Wielkiej Brytanii,

  1. Transport:

Transport morski:

Przyrządy nawigacyjne:

Ubezpieczenie morskie:

handel i transport morski – wzrost gospodarki światowej w XVIII wieku,
Transport lądowy:

Przewóz towarów drogą morską:

  1. Handel międzynarodowy:

Afryka:

Azja:

  1. Produkcja szlachetnych metali i obieg pieniądza:

- XVIII wiek – odkrycie złóż złota w Brazylii → coraz większy strumień tego kruszcu do Europy w latach 1740-1760 r., koniec XVIII wieku – złoża zaczęły wysychać,
- tzw.”złote lata” w ekonomii światowej,
- rozpowszechnienia zasady bimetalizmu, Wielka Brytania oparła swój system pieniężny na złotej walucie,
- odkrycie pokładów srebra w Meksyku, (w ostatnich latach XVIII wieku 65% światowego wydobycia białego metalu),

  1. Akumulacja i inwestowanie kapitałów:

  1. Problem daty 1750. Ruch cen:

Wiek XVIII – podzielenie na 2 kontrastujące ze sobą pod względem gospodarczym połowy:

Proces ten można ująć także w podziale na 3 trzydziestolecia:

III trzydziestolecie: 1763-1789 r.:
- okres przyśpieszonego wzrostu gospodarczego i demograficznego,
- początki rewolucji przemysłowej,

Rozdział 3 SPOŁECZENSTWO

SZLACHTA

-liczba szlachty rosnie szybciej niż innych stanów, choć idzie na bitwy, to nie zagraza jej tak głód,epidemie, najwięcej szlachty jest w Polsce i w Hiszpanii

-szlachta żasciankowa, hiszpańscy hidalgo wie w dziurawych płaszczach, są biedniejsi nieraz od mieszczan, ale szczycą się klejnotem zapewniającym rózne przywileje

-Anglia: nobility to ok. rodów parowskich, dziedzicznie w Izbie lordów, tytuł dziedziczy tylko najstarszy syn; jest jeszcze genry, która w izbie gmin ma ok.60% obsady a w gentry jedynie 10% to rodziny o dziedzicznych szlacheckich tytułach, reszta to grzecznościowo tytułowani esquires i gentleman; dżentelmen to człowiek dobrze ułożony, z klasą, z wiejską posiadłością z psami i końmi; dochodzi do zrośniecią szlachty i burżuazji-parowie lokują kapitały w handlu a kupcy w ziemi; potomkowie arystokratów, ci młodsi, pozbawieni tytułów szukają sobie zajęcia; pochodzenie szlacheckie ułatwia życie, ale decyduje pieniądz

-Rosja: zaciera się podział na Wotczyny(dziedziczne władanie ziemią) i pomiestie (dobra dożywotnie w zamian za służbę)- Piotr I –wszystkie dobra to Wołczyny ale jest też przymus dla każdego dożywotniej służby w armii, flocie lub cywilnej administracji, od 10 roku życia rozpoczyna się to, służba panstwowa umożliwia uzyskanie szlachectwa, tytuly są dziedziczne, ale wyrok cara może pozbawić szlachectwa, jest przekrój- mega bogaci i bardzo biedni, dbano o wykształcenie- tworzą się zaczatki inteligencji, dla szlachty rosyjskiej mieszczaństwo nie jest partnerem czy konkurentem

-Prusy: podobnie jak w Rosji na szlachcie opiera się militaryzm i biurokracja, szlachta pruska nie jest bogata, tworzy się duch kastowy-oficerski i urzędniczy, w Prusach wyższy urzędnik to z reguły szlachcic a w Austrii dochodzono do szlachectwa przez urząd, w Prusach i Austrii jest najbardziej rozwinięta warstwa urzędnicza

-Węgry: podobnie jak w Polsce szlachta jest bardzo liczna, ma przywileje, zasiada w organach włądzy

-Szwecja: ma przewagę, ale nie monopol władzy politycznej (sa też duchowni, mieszczanie, chłopi), szlachta utrudnia uzyskanie nobilitacji, przeciwstawia się władzy monarszej

-Rzesza niemiecka: silny element feudalno-arystokratyczny czyli wielka liczba władców w miniaturowych często państewkach, mnogość dworów pozwala szlachcie szczycić się dworskimi funkcjami, umacnia kastowe podziały, pod względem kulturalnym i finansowym często mieszczanie góruj,a nad szlachtą, jednak mieszczanie czuli respekt do tych panów o długich tytułach a kusych fortunach

-Italia: obok feudalno-arystokratycznego południa jest Państwo Kościelne czyli swoista oligarchia rodów kardynałów oraz na północy stare miasta gdzie trudno odróżnić szlachte od patrycjatu, przez hiszpańskie tam panowanie włosi przejmują ich maniery, jest też dużo hiszpańskiej szlachty

-Hiszpania: w poprzednich wiekach królowie bardzo się otoczyli szlachtą dworską, grandowie naśladują królów, rozmnożona szlachta pędzi leniwy zywot, nie dba o wykształcenie, ale jest obsesja czystości krwi, w XVIII wieku szlachta ulega plebejanizmowi, ale nie traci pogardy dla niegodnych hidalgi zajęć, a mieszczaństwo hołdujące tytułomanii stara się szlachcie dorównać

-Francja: Ludwik XIV stara się upodobnić do Hispzanii i tworzy sobie wielki dwór, drogą zakupów urzędów i dóbr góra mieszczańska przenika do szlachty, szlachta rodowa to noblesse d’epee a cos pomiedzy szlachta rodową a mieszczaństwem to noblesse de robe, z tej warstwy pośredniej rekrutują się przeważnie ministrowie, bo to dynamiczna grupa, ale w toku XVII wieku zaczyna się zamykanie tej kasty, za Ludwika XVI wysokie urzędy już tylko dla szlachetnie urodzonych, stara szlachta sprzeciwia się nowej

-ujmując syntetycznie, należy wydzielić szlachtę na zachodnią i wschodnią, wschodnia jest związana z produkcją rolną, stanowi kadrę administracyjną, najbardziej wykształconą warstwę, walka klasowa między szlachtą a chłopami, bez udziału mieszczan, natomiast na zachodzie (wyjąwszy Anglie) szlachta w dużej mierze to warstwa konsumpcyjna, pobiera czynsze, daniny, renty, wobec rozwoju mieszczan stają się przeżytkiem, ale ci mieszczanie chcą się mościć wewnątrz szlachty

-mimo różnic ówczesne dobre towarzystwo łątwo znajduje wspólny jezyk, podobny styl życia, wersal naśladowany w całej europie, obok stolic są też małe wersale magnatów , jest swoisty pęd szlachty ku miastom , bo wieś w zimie nudna a w mieście sa atrakcje, chociaż na alto są modne wiejskie rezydencje, ta wędrówka szlachty do miast, razem z całą służbą, jest czynnikiem który pozwala miastom się rozwijać

MIESCZAŃSTWO:

-Rostwór zauważa, że trudno jest scharakteryzowac taki wielki przekrój ludzi, że są różnice, wyjątki, ale mimo to próbuje, złoty człowiek

-najbardziej przedsiębiorczy i ambitni przebijają do szlachty, jest nasilenie do lokowania kapitałów w ziemi, np. we Francji w drugiej połowie XVIII wieku więcej ziemi należy do mieszczaństwa niż szlachty, natomiast w takich krajach jak polska, gdzie posiadanie ziemi to monopol szlachty, mieszczanie maja postulat, ze chca ziemi

-dawni patrycjusze którzy doszli do majątków na handlu i rzemiośle, teraz zamykają się w stanie dygnitarskim, konfraternie kupieckie stoją na straży reglamentowania produkcji i sprawiedliwości cen; patrycjat, juryści, starszyzna cechowa, kupcy bogaci to establishment

-zaczyna się ścieranie żywiołów staromiejskich i nowomiejskich, rozróżnienie między starym meszczanstwem a ludźmi interesu, no ale wielu patrycjuszy prowadzi wielkie interesy

-pojawiają się miastach nowi ludzie: z jednej strony o ciemna zahukana masa wyzyskiwanych chłopów, z drugiej rzutcy przedsiębiorcy na dorobku

-już w średniowieczu cechą miast handlowych jest ich międzynarodowy charakter,bardzo ruchliwi są włosi na początku nowożytności, ale łatwo się wtapiają dzieki wspólnej religii, natomiast w XVIII wieku Kadyks,Lizbona, Amsterdam, Hamburg roją się od cudzoziemców odmiennych religii, występuje zjawisko diaspory-ludzie żyjący w religijnej diasporze sa obcy wśród społeczeństwa w którym zyją, ale zachowują solidarność z pobratymcami w innych krajach-żydzi, diaspora hugenocka,francuscy kalwiniści; etyka katolicka traktuje kupiectwo jako zło konieczne a lichwę potępia, tak wg kalwinów, purytan, Żydów aktywność gospodarcza to wypelnienie woli bozej; hugenoci majś swoją centralę w Genewie , ruchliwa jest też diaspora szkockich jakobitów, ludzie diaspory w znacznym stopniu opanowali międzynarodowy handel pieniężny, mieszczaństwo pomstuje na Żydów, bo wymyślili że opłaca się zwiększyć i przyspieszyć obrót przy zniżce cen

-ostra walka toczy się wokół cechów, stare mieszczaństwo chce obstawać przy jakościm reglamentacji cen a ludzie interesu poszukują taniej siły organizują wytwórczość chałupniczą na wsi; w Anglii rodzi się przemysł którego pionierami są zrazu drobni wytwórcy; postępuje rozpad dawnych struktur, obyczajów, zaczynają się pojawiać ogłoszenia reklamowe, przynęcanie towarem w witrynach, komiwojażerowie z próbkami-kiedyś pogoń za klientem była uwłaczająca

LUD MIEJSKI I POCZĄTKI KLASY ROBOTNICZEJ

-średniowieczne miasta rozpływają się w wielkomiejskich aglomeracjach to rośnie masa miejskiego ludu, wciąż zasilana ze wsi, cechy się zamykają przed nimi, pospolity ty się staje wiecznego czeladnika który nigdy nie wyzwoli się na mistrza; poza cechami rozwija się rzemiosło partackie, a partacze działają na przedmieściach; org. cechowe tracą znaczeni, we Francji organizują się w tajne zgromadzenie Compagnonages-zakazane przez kościół, rodzaj ludowej masonerii z tajemniczymi rytuałami, natomiast w Anglii bardziej jawne związki samopomocy ; czeladnicy stanowią siłę społeczną miejskiego ludu, skłonni do wzniecania tumultów

-elementem względnie stabilnym sa przekupnie,ogrodnicy, służba domowa, Wożnice, rybacy, marynarze

-jest rynek pracy, niewykwalifikowanych angażuje się dorywczo, robotnicy pobrawszy zapłate idą dalej w świat przeplatając dorywcza pracę włóczegą, żebractwem, złodziejstwem-uznawali ze włóczęgostwo nie jest gorsze od nędznej zapłaty, a w krajach katolickich i prawosławnych gdzie ubóstwo jest otoczone religijną czcią wiedzie się niezgorzej

-praca w manufakturze 14/16 h poddana koszarowym rygorom, dezercja robotników, brak rąk do pracy, są tam dobrze płatni majstrzy i przymuszani z więzien, sierocińców, przytułków, eksploatowano prace dziec; są też chałupnicy- z czasem zależnośc między nim a nakładcą wzrasta, dostarcza mu on narzędzi, czas organizuje, drobiazgowa kontrola, następnie sa już warsztaty pod dachem domu fabrykanta

-na miejskich placach przesiadują gromady biedaków i czekają aż ich ktoś wynajmie, szczególnie w Hiszpanii i Italii, w Anglii sformułowana kapitalistyczną zasadę, ze robotnik musi zarabiać tyle żeby przeżyc, wolny czas prowadzi, ze gnuśnieje, wiec musi stale pracować

CHŁOPI

-cechą charakterystyczną sa gospodarczo-społęczne wspólnoty, wieś to wspólne użytkowanie ziemi i wspólne ponoszenie świadczeń

-w krajach europy zachodniej osobiste poddaństwo zanika, chłopi przeważnie nie posiadali pełnej własności ziemi ale uzytkują na zasadzie dzierżawy, dzierżawa dziedziczna jest bliska własności, w krajach południowych jednak przeważa dzierżawa krótkoterminowa, dominuje drobna uprawa, panowie otrzymują daniny, korzyści z monopoli na młyny, piekarnie, prasy do tłoczenia oliwy, prace rolnicze poddan wspólnemu rytmowi a system otwartych pól pozwala wegetować biedocie; w Anglii do konca niema dobiegl proces ogradzania-pelna indywidualna własność ziemi, likwidacja stanu chłopskiego, zostaja wielcy właściciele , kapitalistyczni dzierżawcy i najemni robotnicy rolni, ludzie zbędni opuszczją wieś; różne są stanowiska rządów- we Francji starają się bronić gminne wspólnoty, prawo do zbierania chrustu, jednak ogradzanie z wolna czyni postępy we Francj, Niemczech, Włoszech

-na wschód od Łaby jest system poddańczo-pańszczyźniany, a w Rosji, Meklemburgii, Prusach wschodnich zacieśnia się osobiste poddaństwo zbliżając się do niewolnictwa

-odchodzenie ludzi ze wsi do zajęć pozarolniczych jest skrępowane systemem poddaństwa , przypisanie do ziemi wygląda jednak różnie w rożnych krajach np.w Rosji czynszowi chłopi mogą parać się kozactwem, handlem, rzemiosłem a magnaci tworzą z biednych słynne zespoły muzyczne, teatralne i baletowe

-istnieje duża gradacja stopni poddaństwa, obok chłopów poddanych byli i wolni- kozacy w Rosji, granicznicy w monarchii habsburskiej, chłopi są mocno osadzeni w gromadzie, w wypadku ruiny wspierani przez dwór; szczególne miejsce maja wolni kmiecie szwedzcy i górale Szwajcarii którzy biorą udział w zgromadzeniach stanowych i mają milicję

-w XVIII wieku wzrost zainteresowania państwa stanem chłopskim jako rekrutem, szerzy się elementarna oswiata dzięki wracającym obytym ze swiatem żołnierzom, kościołowi

-chłopi to na ogół tradycjonaliści, ulepszanie narzędzi spotyka nieufność, bardzo zabobonni, rozpowszechniony mit dobrego króla, który jest gdzieś daleko a jeśli witano kijami królewskich poborców to dlatego, ze wg chłopów naruszają dobre imie króla; ozdobą życia wiejskiego były święta, a kariera kościelna to główna szansa awansu dla chłopa

-chłopi w małych stopniu korzystają ze zwrostu cen płodów rolnych, wysokość czynszu nie należy od zbiorów

ZYCIE CODZIENNE
-w rodzinach arystokratycznych jest dbałośc o rozwój dzieci, jest atmosfera serdeczności

-jest postęp w budownictwie, w krajach śródziemnomorskich kamienne budowle, w Anglii i krajach niemieckich ceglano-drewniane, w Polsce i Rosji w najmniej trwałych drewnianych pojawiają się murowane piece z kominami

-obok łóżek stołów, ław ,skrzyń pojawiają się krzesła, szafy zdobione często rzeźbami i malowane

-rozwój sadownictwa i ogrodnictwa przydomowego, poza Anglią mięso rzadziej na chłopskim stole niż w XVI wieku, rozpowszechnienie wśród chłopów wina, gorzałki, złoty wiek karczem, w pijaństwie ucieczka od nędznego bytu oraz potrzeba wyrównania niedoborów diety

-na wsi Zycie kulturalne toczy się wokół kościoła, karczmy, w zimowe wieczory za parę groszy najmowano lektora który czytał bajdy

-jest w wieku XVIII to czasy policji miejskiej, to Władze pilnujące dobrego porządku i ingerujące w zasady zabudowy-fasady wyrównane, liczba pięter równa, burzenie murów sredniwoiecznych miejskich, wiele działano w dziedzinie brukowania i oświetlania ulic, był problem kanalizacji-wody pobierano z fontann albo studni podwórkowych, w Paryżu pito brudną Sekwanę, wielu ludzi pracuje jako roznosiciele wody

-w miastach używa się koni, pali się drewnem, nieczystości za okno się leje, mnóstwo koni, nawozu z koni, chlewy,o bory w miastach, szczury, ulice są brudne i hałaśliwe a przez bruk jest turkotanie-wielcy panowie każą ulice mościć słomą

-wielka rozpiętośc między bardzo bogatymi a bardzo biednymi, ludzie ulicy żyją z dnia na dzień, płodzą w norach dzieci podrzutki, istnieje zawód zbieracza podrzutków-ma skrzynię z przegródkami, obchodzi dzielnice nędzy i zbiera niemowlęta i wysypuje je w przytułku, zazwyczaj tam się długo nie żyje, biedota żyje krótko-30letni staruszkowie

-w XVIII wieku dobre wychowanie dogania luksus, nie ma już srania po pałacowych schodach, chłodu wersalu, wycierania nosów w obrusy

-bogaty dom jest jasny, szklane, wielkie, ruchome okna, drewniane parkiety, jest ciepło, życie nie skupia się w wielkich pompatycznych salach, tylko w małych pokoikach eleganckich , pokoje są zróżnicowane, jadalnie sypialnie, pokoje dziecinne,biblioteki,sale balowe, były zegary na kominku i na łańcuszku, szklane zwierciadła się rozprzestrzeniają, zmiana mody, lekkość strojów, zapotrzebowanie na jedwab, muślin, koronki,obrusy,serwety,półmiski porcelanowe, wazt, szklanki,kieliszki, obok łyżek i nozy pojawiają się widelce, upodobanie do korzennych przypraw, cukru,czekolady, kawy, herbaty, bycie smakoszem należy do dobrego tonu, sztuka produkcji doskonałych win

-smakowano się w błyskotliwych rozmowach, ceniono ironię, powstają domy mody, modne sklepy, cukiernie, restauracje, galerie obrazów i osobliwości,puliczne ogrody, teatr

-teatr był bardzo modny, wygląd gmachu znanego nam dziś wykształcił się we Włoszech w XVII wieku, teatr staję się wielkim kunsztem a nie amatorszczyzną, najbardziej reprezentacyjna była opera, nowoczesny teatr powstaje z połączenia nurtów jarmarcznego i dworskiego ( te dwa nurt oczywiście nie zanikają), teatr to ważne miejsce spotkań społecznych-przychodzą monarchowie, dygnitarze, arystokraci, mieszczanie, oficerowie, studenci, są podziały na loże dla lepszych o gorszych, tak samo podział na teatry bardziej i mniej ekluzywne; ludzie tatru zachowali przywilej błaznów mówienia prawdy między oczy; zamiłowanie do teatru wychodzi z ramy instytucji publicznej i zawodowej, ludzie których na to stać, wiele wysiłku wkładają w uczenie się ról, szycie kostiumów i wystepowanie na swoich przyjęciach

-kwitnąć zaczyna życie kawiarniane, ale to już bardziej mieszczańskie i inteligenckie upodobanie, przy kawie i fajce omawiano interesy, polityczne i literackie nowiny, plotkowano,czytano gazety , grano w bilard

NARODY

-kosmopolityzm pięknego towarzystwa to zjawisko raczej powierzchowne

-załamały się bezpowrotnie próby narzucenia europie przez Habsburgów a potem Burbonów hiszpańskiej francuskiej preponderancji , wiek XVIII nie ejst także preponderancją Anglii

-język francuski to elitarny język konwersacji, korespondencji, literatury

-w XVIII w ze szkół wypiera łacinę jezyk narodowy, kraje starają się szlifować swoje jezyki literackie, dbać o nie, wzbogacać , oczyszczać z cudzych naleciałości, ująć w prawa gramatyki, powstają teatry narodowe, a Żydzi np. chca dobrze przyswoić sobie język i kulturę kraju osiedlenia; powstają towarzystwa ‘ekonomiczne; które propagują umiejętności gospodarcze, znamienne jest wymienne stosowanie pojęcia ‘gospodarności’ i ‘patriotyzmu’, ale to wszystko jest w kręgach intelektualistów

-chłop uważa się za carskiego/królewskiego i prawowiernego katolika/prawosławnego/luteranina a jeśli łączy go z monarchą wspólna wiara i mowa, to umacnia się świadomość narodowa

-jest zjawisko istnienia gwar, często dla siebie w ogóle niezrozumiałych, zanim powszechna szkoła i służba wojskowa przyspiesza proces integracji jeżykowej, to dokonuje się ona dzieki wydłużeniu szlaków komunikacyjnych, wędrówkom przekupniów

ROZDZIAL CZWARTY PANSTWO

Część 1

Rozdział 4

PAŃSTWO

1) Monarchie i oligarchie

Wiek XVIII w opracowaniach historii jest często nazywany „wiekiem absolutyzmu”. Owy model władzy był bez wątpienia formą przejściową pomiędzy feudalizmem i modelem państwa scentralizowanego. Jednakże w poszczególnych państwach zmiany te dokonywały się w odmiennych okolicznościach i czasach.

W stuleciach poprzedzających wiek XVIII mieliśmy o czynienia z walką pomiędzy monarchami i obrońcami wolności stanowych oraz zwolennikami decentralizacji i niezależności prowincjonalnej. Władcy z biegiem czasu zaczęli umacniać swe pozycje w państwach i zyskiwać zwierzchność nad stanami. Oczywiście owy „czynnik stanowy” nie był pozbawiony sukcesów, w postaci np wymuszania na monarchach nowych przywilejów. Ponadto władcy tworzyli swoje stronnictwa, promując własnych, wiernych dygnitarzy, nierzadko dożywotnich i dziedzicznych, co powodowało że zaczęła tworzyć się kasta samodzielnych, wpływowych jednostek.

Państwa „starego ładu” stanowiły mieszankę Monarchii – bardziej lub mniej ograniczonych przez owy czynnik stanowy, oraz „rządów mieszanych” – monarchii z oligarchią.

Monarchia – kraj, w którym władca dziedziczny jest w niewielkim stopniu ograniczony przez stany, a powoływanie i odwoływanie urzędników państwowych jest kwestią osobistego „widzimisię” monarchy. Rządy arystokracji, sprawującej władzę w imieniu małoletniego lub nieudolnego władcy, również zaliczamy do Monarchii, gdyż o strukturze urzędniczej wciąż decyduje monarcha.

Oligarchia – kraj, który albo nie posiada dziedzicznego władcy, albo jest on w znacznym stopniu ograniczony przez stany i dygnitarzy państwowych. Za przykład możemy tutaj uznać republiki miejskie (np. Włoskie), gdzie władza niewielkiej liczby dygnitarzy była ustalana głównie konstytucyjnie, lub monarchie, gdzie władza monarchy była faktycznie silnie ograniczona przez bogate, wpływowe rodziny możnych, które dzięki swojej pozycji mogły wywierać przemożny wpływ na decyzje władcy.

Przyczyny swoistego lawirowania pomiędzy Monarchią i oligarchią były różne i nie łatwe do jednoznacznego określenia:

- czynniki przypadkowe

a) kryzysy dynastii - Kryzysy dynastyczne sprzyjały oligarchii w Anglii, Szwecji, oraz Polsce z wolną elekcją. Jednakże przyczyny te nie zawsze musiały oznaczać osłabienie państwa – dla przykładu, monarchie hiszpańska, czy habsburska wyszły z wojen sukcesyjnych wzmocnione, a zmiany dynastii w krajach włoskich często nie miały wpływu na charakter władzy.

b) osobowość władców – osobowości takich monarchów jak Piotr I, Fryderyk Wilhelm I czy Maria Teresa bez wątpienia sprzyjały umacnianiu silnej władzy jednostki, z kolei cechy charakteru ostatnich Ludwików we Francji zaważyły na osłabieniu monarchii francuskiej. Warto jednak podkreślić, iż nie ma pewności że Piotr I zdołałby wprowadzić absolutyzm, gdyby władał w Polsce, ponieważ jednostka ma ograniczone możliwości wpływania na zakorzenione stosunki społeczne i władzę w danym kraju.

- czynniki „państwowy” oraz „społeczny” – próby całkowitej dominacji rządów przez władcę często natrafiały na przeszkody tam, gdzie pluralizm polityczny wyrastał z silnej pozycji jednostek i korporacji, zdolnych do obrony przed absolutystycznymi zakusami władców. Nie można również lekceważyć roli opinii publicznej w tzw. Państwach wolnych. Generalnie, silne jednostki działały prężnie głównie w krajach bogatych, nadmorskich lub o dogodnym położeniu geograficznym (Holandia, Anglia, Szwecja, Szwajcaria), oraz w krajach z bogatą magnaterią (Polska, Węgry).

Europa pomiędzy absolutyzmem i oligarchią

Największa ekspansja absolutyzmu przypada na drugą poł. XVII i początek XVIII w:

- czasy Ludwika XIV we Francji, Leopolda I w Austrii, Piotra I w Rosji, Fryderyka Wilhelma I w Brandenburgii/Prusach. Ponadto, w Anglii Stuartowie próbowali obejść się bez swego parlamentu, w Holandii rządy Wilhelma Orańskiego przypominały monarchię, a stary absolutyzm w Hiszpanii odzyskał krzepę po wstąpieniu na tron Burbonów.

Początek wieku XVIII przyniósł z kolei znaczny wzrost oligarchii:

- W Polsce magnaci uzyskali niezaprzeczalną władzę. W Anglii za czasów rządów pierwszych królów z dynastii Hanowerskiej rządzili tzw. Wigowie. W Holandii oligarchia republikanów odsunęła dynastię Orańską od władzy. Szwecja po śmierci Karola XII weszła w „erę wolności”.

- Okazuje się jednak iż oligarchia nie zdołała wykorzenić rządów absolutystycznych do końca. Zapędy oligarchistyczne we Francji po śmierci Ludwika XIV zostały stłumione, podobnie w Rosji, gdzie próba narzucenia w 1730 r. Annie Iwanownej czegoś w rodzaju konstytucji polskiej nie powiodła się. Władcy rosyjscy po śmierci Piotra I konsekwentnie umacniali swe absolutystyczne rządy. Równocześnie umacniała się władza w monarchii habsburskiej, królestwie pruskim, Hiszpanii, i księstwach Rzeszy.

Druga połowa wieku XVIII przyniosła ekspansję tzw. „absolutyzmu oświeconego”, z drugiej strony konflikty pomiędzy władcami i zwolennikami „wolności”:

- Gustaw III w Szwecji dokonał monarchistycznego zamachu stanu. W Holandii nastąpiła restauracja rządów domu Orańskiego. W Polsce, za czasów rządów Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764-1795), następowało karkołomne ograniczanie oligarchii magnackiej i wzmacnianie władzy króla. W Anglii Jerzy III próbował ratować pozycję monarchy.

- W krajach oświeconego absolutyzmu monarchia z „bożej łaski” przemieniała się w monarchię „racjonalną”, próbując uzasadnić swoją przydatność dla społeczeństwa. Podejmowane reformy spotykały się z oporem ludzi uprzywilejowanych oraz niekiedy społeczeństwa (sprawa podatków, uprawnień kościoła).

Przechylanie szali na stronę Monarchii lub Oligarchii mogły oddziaływać takie czynniki jak: postawa pomniejszej szlachty, mieszczan, chłopów. Jednak wpływ tych czynników był ograniczony przez panujące w danym kraju stosunki społeczne. Stopniowo co raz większą pozycję zaczęła uzyskiwać opinia publiczna, nie tylko w „krajach wolnych” ale również w największych monarchiach.

Kryzys „starego ładu”

- desakralizacja monarchii

- dążenia do włączenia w rządy warstw nieuprzywilejowanych

- wzrastanie idei republikańskich czerpiących ze starożytnych filozofów, wywodów J.J. Rousseau i zwycięskiej rewolucji amerykańskiej.

- otwarcie państw monarchicznych dla indywidualnego awansu – wiele jednostek robiło wielkie kariery na dworach absolutnych władców. Natomiast przełamanie barier stanowych i przezwyciężenie politycznych praktyk oligarchii otwierało drogę do awansu obywatelskiego w państwach parlamentarnych.

- postulowanie przez tworzącą się warstwę burżuazji m.in wolności cywilnej i równości wobec prawa. W przypadkach monarchii oświeconego absolutyzmu postulaty te ograniczały jednak specyficzne stosunki społeczne (władca – arystokracja – poddani). Dlatego też odpowiednie dla dążeń burżuazji były państwa parlamentarne.

Z biegiem czasów podporządkowane rządom oligarchii instytucje angielskie miały ulec przekształceniu w klasyczny model państwa burżuazyjno – liberalnego. Natomiast we Francji powstanie Stanów Generalnych, przekształconych następnie w Zgromadzenie Narodowe, dało początek tworzeniu się klasycznego modelu burżuazyjnej republiki. Natomiast monarchie absolutyzmu oświeconego, wkrótce miały zrzeszyć się w tzw. „Święte Przymierze”.

2) Administracja

W większości krajów Europy dokonała się w XVIII w. znaczna rozbudowa administracji państwowej, w celu jej centralizacji i specjalizacji. Przejściową formą pomiędzy ustrojem stanowym a konstytucyjnym był tzw. Kolegializm w tym systemie zrastal się pierwiastek urzędu i rady - kolegialne instytucje administracyjne przeprowadzały głosowania i większością głosów podejmowały rezolucje:

- kraje monarchistyczne – rezolucje były jedynie propozycjami, które monarcha przyjmował lub odrzucał. Niższe kolegia podlegały wyższym, o obsadzie urzędów decydował monarcha. W monarchiach więc ciała kolegialne spełniały funkcję: doradczą i wykonawczą (Prusy, Austria, Rosja). Jednakże np. we Francji i Hiszpanii rozwinęła się administracja oparta na wzorach wojskowych urzędy były zarządzane przez osoby przyjmujące i wydające rozkazy.

- kraje republikańskie – starały utrzymywać partykularyzm oraz samorządność prowincjonalną i jeśli tylko było to możliwe – zapobiegać centralizacji administracji. Federacja samorządnych prowincji miała chronić takową republikę przed dążnością władz centralnych do zniesienia wolności obywatelskich (Holandia, Szwajcaria, Stany Zjednoczone). We Francji tendencje federalistyczne miały swój wydzwięk w rewolucji francuskiej (walka między federalistami i centralistami).

Przykłady modelów administracyjnych w XVIII w

- Francja Ludwika XIV – może być wzorem scentralizowanej monarchii. Charakterystyczne w tym kraju było jednostkowe kierowanie resortami ministerialnymi nastąpił podział ich kompetencji. Rządy w prowincjach sprawowali intendenci, którzy chociaż posiadali znaczną władzę, mogli być usunięci ze swych stanowisk (mieli służyć państwu). Model francuski starała się naśladować monarchia Burbonów w Hiszpanii

- Monarchia hiszpańskich Habsburgów – na schyłku XVII w. stanowiła istną sieć starych królestw iberyjskich i zamorskich posiadłości, zespoloną bardzo rozbudowaną i nieefektywną machiną kilkudziesięciu rad królewskich o zawiłym zakresie kompetencji. Administrację w Hiszpanii udało się zreformować dopiero Burbonom, którzy ograniczyli rozrost rad administracyjnych i starali się wprowadzić ministrów o rozsądnych kompetencjach.

- Monarchia austriackich Habsburgów – na początku XVIII w była w podobnym położeniu jak Hiszpania. Każdy z krajów monarchii posiadał inne tradycje administracyjne, nie wliczając Węgier, które wykształciły swój własny model państwowy o silnych instytucjach stanowych. Reforma administracji polegała więc na tworzeniu nowych organów kolegialnych o ściśle określonych kompetencjach, nad którymi czuwał organ nadzoru tzw. Rada Stanu. Reformy te zostały wprowadzone za panowania Marii Teresy i Józefa II.

- Prusy – rząd tego kraju rozwijał się na wzór osobiście kierowanej przez właściciela administracji dóbr. Podstawę administracji tworzyli zarządcy domen królewskich i regaliów i poborcy podatkowi, ponad którymi stały prowincjonalne urzędy kameralne i tworzone w XVIII w. kolegialne organa centralne. Kraj został podzielony na okręgi, na czele których stały Kamery Wojny i Domen. Władcy Prus konsekwentnie dbali o to, by nie doszło do wykształcenia jakiejkolwiek politycznej inicjatywy. Fryderyk II Wielki posiadał bez wątpienia najdoskonalszy aparat administracyjny w XVIII w.

- Rosja – Piotr I dokonał gruntownej reorganizacji urzędów, zaprowadzając w nich niemiecką terminologię. Reformy tego władcy zostały jednakże przeprowadzone na terenach nieprzygotowanych przez rozrost państwa w drugiej poł. XVII w. Drastyczne i szerokie modyfikacje nie eliminowały swobód Bojarów zasiadających w Dumie, natomiast w dziedzinie cetralnych urzędów nastąpiło głębokie pomieszanie kompetencji rzeczowych i terytorialnych. Cechą urzędów wprowadzonych przez Piotra I był biurokratyczny i zhierarchizowany kolegializm kraj został ponadto podzielony na gubernie (pózniej również i prowincje). W Rosyjskiej administracji prowincjonalnej pomimo reform, wciąż istniały formy samorządu szlacheckiego.

Skuteczność administracji

- tam gdzie nabywano urzędy drogą kupna (Hiszpania, Francja), powstawała pokusa łatania trudności skarbowych przez kreowanie całkowicie zbędnych urzędów, z których trudno byłoby usunąć nabywcę (trzeba by było go spłacić). Oczywiście sprzedaż urzędów marginalizowała również kwestię kwalifikacji danego urzędnika. W państwach „starego ładu” szerzyły się tzw. Synektury (uposażenia bez funkcji), jak i stanowiska urzędowe pozbawione płacy. Brak kwalifikacji i zabezpieczenia emerytalnego sprawiał, iż urzędnicy starali się bardzo często jak najbardziej obłowić (łapówkarstwo, korupcja).

- rozwój szkolnictwa i nauczania wiedzy administracyjnej (Kraje niemieckie, głównie Austria i Prusy), oraz wymaganie od kandydata egzaminu i praktyki. W Austrii i Prusach wprowadzono w XVIII w tzw. Pragmatykę służbową ustanawiając szczeble awansu, regularne pensje i kontrolę urzędników. Podobnie rzecz miała się w Rosji, gdzie również zaczęto wymagać wykształcenia urzędniczego.

3) Wojskowość

Wiek XVIII – mieliśmy do czynienia z mniejszą liczbą wojen niż w wieku poprzednim, jednakże państwa stały się bardziej zmilitaryzowane, doszło również do znacznego rozwoju rzemiosła wojskowego:

- nastąpił rozrost regularnych armii stałych i zmniejszyła się rozpiętość między liczbą żołnierzy w trakcie wojny i w czasie pokoju (jeszcze w XVII w nieliczne jednostki pozostawały zmobilizowane w czasie pokoju).

- Ujednolicenie umundurowania i broni dla wojsk.

- stworzenie systemów aprowizacji wojsk – państwowe dostawy i magazyny broni,

- rozwinięcie sieci szkół wojskowych, koszar, szpitalnictwa wojskowego.

- piechota wprowadzenie tzw. Karabinu skałkowego jako uniwersalnej broni piechoty. Jednocześnie znikł podział na muszkieterów i pikinierów, co dało znacznie wyższą siłę ognia wojsk. Jednakże z powodu dużej niecelności i małym zasięgu nowych karabinów, jedynie ogień masowy prowadzony z bliskiej odległości mógł przynieść efekt (tzw. Taktyka linearna)

- artyleria produkcja dział o zmniejszonej masie i przez to zwiększonej mobilności co znacznie zwiększyło ich rolę w bitwach polowych.

- kawaleria zmniejszenie jej roli oraz liczebności w bitwach, wyposażenie kawalerzystów w broń palną.

Taktyka linearna

Taktyka ta została stworzona dla jak najefektywniejszego wykorzystania siły ognia (patrz wyżej). Wojska zostały rozwinięte w linie, i poruszały się z wolna ku sobie prowadząć intensywny ostrzał. Bardzo często w takich bitwach o zwycięstwie decydowała dyscyplina i i sprawność strzelających linii żołnierzy. Wielkie potyczki XVIII w. były bardzo krwawe. To w XVIII wieku powstała maksyma stworzona przez Fryderyka Wielkiego (jego wojska stanowiły wzór karności i posłuszeństwa): „Żołnierz powinien bardziej bać się oficera i podoficera niż nieprzyjaciela”.

- żołnierze byli przygotowywani do bitwy przez lata „tresury” opartej na bardzo surowych karach i regulaminach. Taki trening miał przygotować człowieka do bitwy i powstrzymywać go od dezercji, która przy owej krwawej taktyce dawała się armiom we znaki bardziej niż śmierć. Zmienił się więc obraz żołnierza – w XVIII w typowe było dla niego życie w garnizonie, koszarach i na placu musztry.

Nowy system werbunkowy (konskrypcja)

- W XVIII w. zaczęły tracić na znaczeniu wojska zaciężne. Chociaż w wielu armiach europejskich jeszcze do końca wieku zaciężne regimenty stanowiły trzon armii regularnych, to wszędzie zaczął wchodzić w życie pobór rekruta. Prowadzenie spisów ludzi objętych powinnością wojskową był jednym z czynników rozwoju administracji w XVIII w.

- We Francji, Anglii, pózniej Hiszpanii i Piemoncie – obok armii zaciężnej istniała milicja, która w czasie pokoju odbywała ćwiczenia, a w czasie wojny była powoływana do regularnej służby.

- W Szwecji każdy regiment posiadał okręg rekutacyjny, z którego chłopi królewscy dostarczali określoną liczbę rekrutów.

- System Pruski – Fryderyk Wilhelm I podzielił kraj na tzw. Okręgi rekrutacyjne (kantony), w których wszyscy podlegli służbie wojskowej mężczyzni odbywali służbę rekrucką, a pózniej byli powoływani na periodyczne ćwiczenia. W drugiej połowie XVIII w. podobny system wprowadziła Austria.

- konskrypcja – stała się więc zjawiskiem powszechnym w XVIII w, objęła swoim zasięgiem głównie chłopów. O rozmiarach konskrypcji decydowała aktualna potrzeba państwa. Wszędzie również przymusowo wcielano do wojska włóczęgów. Taki system nie był zbyt popularny wśród samych poborowych – werbunek stał się jedną z głównych przyczyn zbiegostwa za granice państw, nie leżał również właścicielom ziemskim (obniżenie siły roboczej).

Największe potęgi militarne XVIII w.

– Francja Ludwika XIV był to w tamtych czasach wzór do naśladowania. Ludwik XIV posiadał największą armię lądową, która szczyt swojej liczebności osiągnęła podczas wojny o sukcesję hiszpańską (400 tys. Bagnetów, razem z milicją). Tego poziomu nie udało się Francji osiągnąć już w żadnej innej wojnie XVIII w. Do 1789 liczebność armii francuskiej w czasie pokoju wahała się między 150-180 tys. Ludzi.

- Szwecja Karola XII i Holandia w końcu wieku XVII liczyły odpowiednio ok. 120 i 100 tysięcy ludzi. Jednakże te mocarstwa XVII wieku w następnym stuleciu spadły do rangi królestw drugorzędnych.

- Wielka Brytania kraj wyspiarzy był pod względem liczebności wojsk stałych krajem drugorzędnym (15-30 tysięcy ludzi). Jednakże w czasie wojny istniała możliwość dużej mobilizacji wojsk zaciężnych, nie wliczając milicji (potencjał ok. 100 tysięcy bagnetów). Dodatkowo Anglia prowadziła wojny raczej zawsze przy wsparciu licznych sojuszników co jeszcze zwiększało możliwości bojowe.

- Armia Pruska Od liczby ok. 30 tysięcy żołnierzy w czasie pokoju na przełomie XVII/XVIII wieku, udało się kolejnym władcom pruskim zwiększyć tą liczbę niemal sześciokrotnie do końca interesującego nas stulecia. Analogicznie sytuacja miała się w państwie habsburskim (prawie 200 tys. Ludzi w czasie pokoju do końca XVIII w).

- Rosja w XVIII wieku nastąpił istotny skok jakościowy armii rosyjskiej (reformy Piotra I). Pozostawił on prawie 130 tysięczną armię w stanie pokojowym, która to liczba została powiększona do ponad 200 tysięcy żołnierzy na końcu XVIII stulecia.

Podsumowanie – Na przestrzeni wieku XVIII doszło do znacznej rotacji kolejności największych potęg militarnych Europy. Na początku stulecia przodowały: Francja, Holandia, Szwecja, Hiszpania. Z kolei na końcu XVIII w nastąpiły znaczne zmiany w tej kwestii: prym wiodły Rosja, Austria, Prusy, dopiero potem Francja, Wielka Brytania, Hiszpania.

Flota

- W XVIII wieku nastąpił zmierzch okrętów wojennych poruszanych wiosłami (galer).

- swoje znaczenie straciła flota wenecka i turecka

- największą potęgą morską XVIII w. była Wielka Brytania w stopie pokojowej służyło w angielskiej flocie ok. 10 – 20 tysięcy ludzi, a podczas wojen nawet pięc razy więcej. Liczba angielskich okrętów wojennych wahała się od około 200 do nawet 400.

- floty: szwedzka, holenderska i duńska w toku wojen z początku XVIII wieku straciły swe znaczenie.

- drugą potęgą morską XVIII wieku była Francja osiągając w 1781 r. Liczbę 80 okrętów liniowych. Ponadto swoją flotę znacznie rozbudowała Rosja – za czasów Katarzyny II osiągając liczbę przeszło 50 okrętów liniowych.

4) Skarbowość

- Porównanie dochodów państw europejskich w XVIII w. jest sprawą trudną i często zawodną, i to z kilku powodów:

a) płynne granice między budżetami państw i samorządowymi (stanów, prowincji itp)

b) zmiana wartości pieniądza (dewaluacje, wzrosty cen)

c) dochód państwa zależał od zadłużenia np. Bardzo wysoki dochód Hiszpanii nie daje nam informacji nt. Zasobów skarbu, ponieważ większośc tych zasobów szło na spłacenie długów.

Potęgi finansowe w XVIII w.

- Francja – w XVIII wieku miała bardzo rozbudowany system fiskalny – przodowała w dochodzie państwowym.

- Wielka Brytania – przyjmuje się w że w latach 1688 – 1801 dochód narodowy w tym państwie wzrósł czterokrotnie, przy czym szczególne przyspieszenie nastąpiło po 1789 r. Był to największy wzrost w ówczesnej Europie, znacznie przewyższający osiągnięcia pozostałych państw kontynentu. W Anglii dochód skarbu wzrastał niemal dwukrotnie szybciej niż dochód narodowy.

- zródła dochodów – skarb pruski niemal w połowie opierał się na dochodach z dóbr kameralnych. Królewszczyzny odgrywały dużą rolę również w budżetach Szwecji, jak i Polski. Dobra stołowe i regalia (kopalnie, mennice) wszędzie zasilały skarb panującego ( w Hiszpanii, Austrii i Rosji najbardziej). Jednakże rozwój nowoczesnej skarbowości dążył do przesunięcia punktu ciężkości z panującego na system podatkowy. Ten system pobierał wpływy z trzech głównych zródeł:

a) opłat celnych

b) podatków celnych

c) monopoli (akcyza)

d) podatków bezpośrednich

System podatkowy w Europie

- Anglia – na początku XVIII w, wpływy z ceł, akcyzy i podatków przynosiły duże sumy (do 1,5 miliona funtów), a do 1790 r. wpływy z podatków podwoiły się, dochody z ceł wzrosły trzykrotnie, a z akcyzy szcześciokrotnie. Również wpływy z opłat pocztowych wzrosły pięciokrotnie. Akcyza zwiększała stopniowo swoje znaczenie z racji postępującego wzrostu spożycia kawy, herbaty, alkoholu i tytoniu. Podobne wzrosty miały miejsce w Prusach, Austrii, Hiszpanii i Francji, gdzie dochody z podatków, monopoli i ceł również znacznie zwiększyły możliwości finansowe tych poszczególnych państw.

- wzrost znaczenia podatków bezpośrednich – podatki gruntowe (land – tax, La taille, kontrybucje, podworne), podatki osobiste (pogłówne). Podatkami tymi obciążeni byli oczywiście chłopi, stany uprzywilejowane potrafiły się od nich uwolnić.

- pierwsze spisy ludności i pomiary gruntów co było związane z nowymi systemami poboru podatków.

- Podatek dochodowy – w XVIII w niektóre kraje podejmowały próby jego wprowadzenia. Było to poprzedzane przez tzw. Katastry np. Terezjańskie i józefińskie w Austrii, katastry hiszpańskie. Podatek dochodowy próbowano wprowadzić we Francji, jednak stany

- system skarbowy w XVIII w w dużej mierze tkwił w partykularyzmach starego ładu, gdzie każde miasto czy prowincja miały swoje odrębne przywileje czy zwolnienia.

- władza monarchy absolutnego nad kieszeniami poddanych była ograniczana przez układ sił społecznych i skuteczność biurokracji. Jednakże duży wzrost wpływów skarbowych na przestrzeni XVIII w pokazuje że Państwo z reguły wygrywało „walkę” o pieniądz publiczny.

Budżety państw europejskich w XVIII w

Budżety państw europejskich w czasach pokoju były mniej więcej zrównoważone (wpływy pokrywały się z wydatkami). Wyjątek tu stanowiły Prusy i ich oszczędna Administracja (Fryderyk Wielki pozostawił swojemu następcy 60 mln oszczędności). Jednakże na ogół systemy podatkowe nie były w stanie sprostać wydatkom w czasie wojny. Dlatego często były one prowadzone na kredyt lub z subsydiów państw sprzymierzonych.

- dług publiczny – gdy skarb był w potrzebie, zaciągano pożyczki u obywateli, które spłacano lub od których pobierano procenty w postaci długoterminowych lub wieczystych rent (miasta włoskie). W XVI i XVII w ten system rozpowszechnił się w Europie Zachodniej. Szczególne nasilienie długu publicznego przypada na XVIII w – liczne wojny prowadzone w mniej „łupieżczy” sposób powodowały ogromne wydatki.

- dług publiczny w Anglii – w końcu XVII w wynosił on 14 mln funtów, po wojnie o sukcesję hiszpańską 50 mln, a w następstwie wojny o sukcesję austriacką przybliżył się do 80 mln funtów. Wojnę siedmioletnią Anglia zakończyła z długiem 130 mln funtów. Ostatecznie po wojnach Napoleońskich wzrósł do niebagatelnego rozmiaru – 700 mln funtów. W czasie pokoju malał on jedynie nieznacznie, rząd angielski wydawał na jego spłacenie normalnie ok. 25 – 50 procent dochodów skarbu.

Rząd angielski był zadłużony aż tak bardzo, ponieważ był zawsze wypłacalny. Od czasu utworzenia Funduszu Amortyzacyjnego (1717), skarb brytyjski honorował wojenne długi i dlatego miał zawsze otwarty kredyt w kraju i za granicą. Anglików nie wprowadzały w panikę duże sumy zadłuzenia, byle na bieżące potrzeby były bieżące środki. Mimo dużego zadłużenia Anglia uchodziła za kraj o najzdrowszych finansach publicznych w Europie XVIII w.

- Dług publiczny we Francji – tutaj dług rósł znacznie szybciej niż wpływy budżetowe. U schyłku panowania Ludwika XIV dług osiągnął rozmiar 2382 mln liwrów, dochody spadły zaś ze 100 do 50 mln rocznie, co nie stanowiło nawet 1/50 zadłużenia. Przez cały wiek XVIII trwały dramatyczne próby zmniejszenia tego długu. Trzeba było wypłacać wiele rent i procentów. Na schyłki XVIII w Francja wydawała 65 procent swojego budżetu na spłacenie wierzycieli. Przy 500 mln dochodu budżet zamykał się w 125 mln liwrów deficytu. A był to budżet pokojowy. Dług publiczny na poziomie 5 mld stawiał państwo w obliczu bankructwa.

- inne państwa europejskie – plasowały się pomiędzy tymi dwoma skrajnymi przypadkami, ich normalne dochody nie mogły sprostać kosztom wojen.

5) „Policja

W XVIII to pojęcie miało szeroki zakres. Ogólnie nazwą tą określano całokształt wewnętrznej działalności administracji państwowej, z wyjątkiem administracji wojskowej i skarbowej. Granica pomiędzy sądownictwem a policją była wówczas płynna. Ówcześni teoretycy, czyli policyści, różnie definiowali zakres tej gałęzi administracji, jedni szerzej, drudzy węziej. Aby zrozumieć to zagadnienie należy podejść do niego genetycznie

Zadania Policji

Z tym pojęciem wiążą się czynności mające na celu utrzymanie porządku publicznego

- na wsi owego porządku pilnowały waldze dominialne, kościelne i gromadzkie.

- Miasta – bardziej złożona struktura. Należało regulować sprawy budownictwa miejskiego, urządzeń użyteczności publicznej, pilnować czystości i porządku na placach i ulicach, kontrolować miary i wagi, jakość produktów i ich ceny, zarządzać sądami, więzieniami, szpitalami, przytułkami i cmentarzami.

Władze troszczyły się również o służbę przeciwpożarową i sanitarną, sprawdzały uprawnienia do wykonywania zawodów, sprawowały nadzór nad obyczajami itp.

- miasta stołeczne - współistnienie obok siebie władz państwowych i municypalnych co powodowały problemy. W miastach rezydencjonalnych władców powstały pierwsze organa czegoś na kształt policji państwowej (np. Jurysdykcja marszałkowska w Polsce). Rozwój nowożytnych instytucji politycznych ( wywodzących się ze stolic), prowadził do ogarnięcia administracją państwową również miast prowincjonalnych (i stopniowo całego państwa).

Funkcjonowanie Policji

- Francja – w 1667 r nastąpiło podporządkowanie miast państwowym władzom policyjnym poprzez utworzenie dla Paryża urzędu dyrektora Policji, przemianowanego w 1674 r na generalnego dyrektora. Od 1699 we wszystkich większych miastach istniały urzędy dyrektorów Policji, podległe generalnemu dyrektorowi w Paryżu.

We Francji policja po za służbą bezpieczeństwa obejmowała szeroki zakres spraw gospodarczych (reglamentacja towarów, kontrola miar i cen oraz produkcja manufaktur), podlegał jej nadzór nad opieką społeczną, urbanistyką, służbą zdrowia, dozorem nad obyczajami, kontrola ludności, cenzura. Generalnie Policja miała służyć do zapewnienia państwu dobrobytu.

- inne monarchie europejskie – podobnie jak we Francji następowało zastępowanie samorządów municypalnych administracją państwową. W Polsce powstał np. Departament Policji Rady Nieustającej i miejskie Komisje Dobrego Porządku. Jednakże wobec słabości aparatu administracyjnego kompetencje i środki tych ciał były nikłe. Generalnie jednak w XVIII w administracja centralna odniosła duże zwycięstwo nad miejskimi samorządami.

Prusy i Austria Dyrektorzy Policji (druga połowa XVIII w), policmajstrzy i horodniczowie Rosja – byli urzędnikami państwowymi o podobnych kompetencjach co ich odpowiednicy francuscy.

6) Sądownictwo

W czasie „Starego ładu” sądownictwo charakteryzowało się pluralizmem kompetencji i mnogością jurysdykcji lokalnych. W Środkowo – wschodniej Europie władza sądownicza panów nad chłopami wyrażająca się w sądach ziemskich, miejskich, kościelnych, prowincjonalnych odzwierciedlała stanową strukturę społeczną.

- wraz z rozwojem absolutyzmu rozszerzał się zakres jurysdykcji monarchy. Proces ten sprzyjał ujednoliceniu sądownictwa, ale nie jego niezależności.

- Kolebką niezależnego sądownictwa stała się Anglia Zaistniała tam bowiem równowaga pomiędzy stanami i władcą. To właśnie przykład Anglii posłużył do wykształcenia w XVIII w zasady trójpodziału władzy (Monteskiusz) na sądowniczą, ustawodawczą i wykonawczą – sądu jako niezależnej instytucji.

- XVIII w – ogólną tendencją reform podejmowanych w tym okresie było stopniowe ograniczanie stanowych jurysdykcji sądowych, immunitetów i odrębności lokalnych.

Rozwój sądownictwa

- wraz z rozwojem administracji rosło znaczenie resortowych sądów administracyjnych, jak jurysdykcje wojskowe, skarbowe, „policyjne” czy „sądy mieszane” do rozpatrywania spraw między duchowieństwem i czynnikami świeckimi. Zrośnięcie się administracji z sądownictwem było widoczne w krajach Europy środkowej i wschodniej.

- druga połowa XVIII w – zaznaczyła się tendencja do wyodrębniania ciał o kompetencjach sądowych jako wyspecjalizowanych urzędów: Austria – Kancelaria Nadworna, Prusy – tajna rada, Rosja – senat. Podejmowano starania aby w kompetencje tych ciał nie wtrącały się żadne inne czynniki administracyjne. Chociaż wciąż nie dało się uniknąć arbitralnych ingerencji monarchy w działalność sądów.

- sprawa immunitetów i przywilejów – komplikowała porządek prawny. Ponadto ciągle powstawały nowe normy drogą królewskich ordonansów i patentów, uchwał parlamentarnych, dekretów ciał administracyjnych. Zespół starych i nowych praw składał się na całośc niezrozumiałą dla przeciętnego człowieka. Ospałe i nieefektywne sądownictwo ujawniało naglącą potrzebę kodyfikacji praw.

Kodyfikacje prawa

- Francja – Charakter kodyfikacji miały wielkie ordonanse Ludwika XIV i XV z lat 30 – tych, ale potem sprawa kodyfikacji nie poruszyła się naprzód.

- Rosja – pierwsze prace nad kodyfikacją podjęto w 1700 r, ale wielokrotnie powoływane komisje kodyfikacyjne nie przyniosły wyników.

- Polska – załamały się próby kodyfikacji praw podejmowane w Polsce za panowania Stanisława Augusta.

- inne kraje – jedynie fragmentaryczne wyniki przyniosły kodyfikacje w Hiszpanii, Portugalii, Szwecji, Danii. Na tym tle wyróżniają się osiągnięcia Bawarii, Austrii, Prus.

- Słynne kodyfikacje – Austria – „Theresianie” (1768) i „Józefinie”(1787), Rosja – „Instrukcja Katarzyny II (1768), toskańska „Leopoldina” (1786), pruski Landrecht (1781).

- literatura prawnicza – najwybitniejszymi teoretykami nowej kodyfikacji byli Włoch Gaetano Filangieri i Francuz Jacques Pierre Brissot de Warville. Pisarzy tych cechował krytyczny stosunek do prawa zwyczajowego i w ogóle „starych praw”, na miejsce których chcą wprowadzić wywodzące się z prawa natury „rozumne prawodawstwo”, charakteryzujące się egalitaryzmem w prawie cywilnym i humanitaryzmem w prawie karnym.

Humanitaryzm a konserwatyzm

- Christian Thomasius

- Monteskiusz

- Cesare Beccaria – napisał dzieło „o przestępstwach i karach” 1764. Był wspierany przez Woltera. Ogólnie ataki humanitarystów kierowały się przeciw procesom o czary, hiszpańskiej inkwizycji, stosowaniu tortur w czasie sądu i szeroko pojętym karom.

W XVIII w zaczęła stopniowo zanikać inkwizycja. Zniesienie procesów o czary dokonywało się zarówno abolicyjnych ustaw, jak też poprzez zaniechanie praw obowiązujących. Ostatnie czarownice spalono w Polsce w 1775 r, a wroku następnym sejm zniósł karę śmierci za czary. Ostatnia w Europie czarownica została spalona w Glarus w 1782 r. W Hiszpanii natomiast ostatni człowiek został spalony w 1781 r. w Sewilli.

- Po wystąpieniach Beccarii i Woltera w całej Europie rozgorzała walka pomiędzy humanitarystami i konserwatywnymi „obrońcami porząrku publicznego”. Ostatnie pozostałości stosowania tortur zniesiono w Szwecji i Królestwie Neapolu i Sycylii. W 1774 przeprowadzono abolicję w Austrii, a w 1776 r w Polsce.

- wraz ze zniesieniem tortur oraz ograniczeniem stosowania wyroków śmierci, towarzyszył znaczny wzrost represji więziennej. W XVIII w znalazły się środki na więzienia i dozorców. Więziennictwo stało się gałęzią służby publicznej. Ludzie oświecenia domagali się humanitarnego traktowania więznió, co miało odbicie w pracach kodyfikacyjnych i w praktyce. Nowoczesne więzenia były czymś w rodzaju manufaktur – więzniowie w ramach zadośuczynienia wytwarzali np. Pończochy lub kapelusze.

7) Państwo a kościół

Traktat Westfalski (1648) zakończył okres wojen religijnych w Europie. W XVIII w konflikty religijne miały już charakter jedynie buntów uciskanych mniejszości liczących na pomoc z zewnątrz. Wiek ten jest określany jako stulecie tolerancji religijnej.

Tolerancja zawsze była obca chrześcijańskim wyznaniom. Każde z nich uważało się za nosiciela jedynej prawdy i walczyło o tolerancję jedynie gdy stanowiło zagrożoną w swym bycie mniejszość (No katolicy palili heretyków w Hiszpanii, a domagali się tolerancji w Anglii).

- w XVIII w ujawniły się pewne próby zachowań ekumenicznych – np. Korespondencja luteranina Gottfrieda Leibniza z biskupem Bossuetem, oraz pewne inicjatywy podejmowane przez teologów angielskich w celu zbliżenia anglikanizmu z katolicyzmem i prawosławie.

Te poczynania nie przyniosły żadnych doktrynalnych i organizacyjnych wyników. Sprawa tolerancji czyniła postępy dzięki politykom, którzy chcieli zapewnić pokojowe współistnienie różnych wyznań w swych krajach.

Tolerancja a państwa europejskie

- duża tolerancja Holandia oraz Prusy

- Wielka Brytania – tolerancja czyniła postępy, ale bardziej w odniesieniu do nonkonformistycznych wyznań protestanckich niż w stosunku do katolików. Pewne ustępstwa na ich rzecz zostały jednak dokonane w latach 1778-1779 i wywołały gwałtowne rozruchy. Ulgi te miały znaczenie dla ludności Irlandii, gdzie żyło kilka milionów katolików.

- Szwecja – w 1781 r wprowadzono wolność wyznań, choć wcześniej cała Skandynawia uchodziła za bastion luteranizmu.

- państwa Italii i Półwyspu Iberyjskiego – w dobie reformacji zachowały jednolitość wyznaniową.

- Francja – nietolerancyjna polityka Ludwika XIV została złagodzona przez jego następców, a w 1788 r wyszedł edykt tolerancyjny przyznający hugenotom prawa cywilne.

- Austria – w 1781 r wprowadzono patent tolerancyjny dla protestantów i prawosławnych.

- Turcja – popierała od dawna politykę tolerancyjną wobec prawosławia na Bałkanach.

- Rosja – Piotr I zwalczał surowo wszelkie sekty wyrastające z prawosławia, darzył tolerancją przybyszów z zagranicy i różnowierczą ludność włączonych do imperium prowincji.

Należy pamiętać jednak że w XVIII w. tolerancja religijna była pojęciem względnym. Liczna bowiem rzesza ludzi była wciąż upośledzona przez prawo: prawosławni w Polsce, hugenoci we Francji nie mający wolności praktykowania swojego wyznania, nie mający nawet w zasadzie praw cywilnych, Irlandczycy – uciskana większość z uwagi na anglikanizm w Anglii.

Religia panująca

Pojęcie to było następstwem zaistnienia wyznaniowego zróżnicowania Europy. Rządy wydając edykty i prawa czyniące na rzecz różnowierców pewne ustępstwa, traktowały je jako pewne „zło konieczne”. Iedałem każdego władcy był kraj jednolity religijnie, gdyż miało to wymierne korzyści dla władzy. Tron wspierał się bowiem na religii, a rola kościoła w życiu państwa była bardzo rozległa. Parafie stanowiły urzędy stanu cywilnego, duchowieńtwo miało w swym ręku szkolnictwo i instytucje opieki społecznetj, z ambony docierały do wiernych decyzje rządów.

Jednak w XVIII w coraz więcej państw dążyło do przejęcia przez aparat władzy tych rozległych funkcji, lub chociaż do roztoczenia nad nimi coraz ściślejszej kontroli.

Dualizm między władzą świecką i kościelną – na pograniczu tych dwóch władz toczyły się od bardzo dawna spory między kościołem i państwem. W XVIII w zaognił się w europejskich państwach katolickich odwieczny problem suwerenności monarchy i papieża. Ponadto te trudne stosunki pogarszała jeszcze sprawa kościelnych dóbr dziedzicznych – kościół drogą hojnych fundacji zyskał ogromny majątek (np. We Francji i w Polsce 10 procent uprawnych gruntów), na który łakomym okiem spoglądały władze skarbowe.

Jeżeli chodzi o kraje niekatolickie, w XVIII w największe zmiany dokonały się w Rosji, gdzie Piotr I pod wpływem protestanckiego otoczenia dokonał zniesiena urzędu patriarchy (bardzo wpływowy) i zarząd kościoła powierzył najświętszemu Synodowi, którego członków mianował Car. Dobra kościelne zostały w jego czasach w dużej części zsekularyzowane.

Państwo kościelne w XVIII w - zmierzało ku upadkowi. Było ono nieudolnie zarządzane i bezbronne wobec zagrożeń zewnętrznych. Trzy wielkie katolickie monarchie: Francja, Hiszpania i Austria rozporządzały wetem na konklawe, mając duży wpływ na obsadę w Stolicy Apostolskiej. W interesującym nas stuleciu dochodziło do prób demokratyzacji Kościoła poprzez rozszerzenie zasady kolegializmu i elekcyjności, z powoływaniem się na ustrój pierwszych gmin chrześcijańskich.

Sytuacja zakonów – wiek XVIII przyniósł głęboki kryzys zgromadzeń zakonnych, których liczebność w pierwszej połowie stulecia wzrosła, ale których dlaszy byt został w następnych dziesięcioleciach nawet zakwestionowany. Jezuitom zarzucano zbytni wpływ na sprawy świata, a zakonom żebrzącym bezczynność. W wieku XVIII mieliśmy do czynienia z wieloma konfliktami w świecie chrześcijańskim – w latach 60 doszło do zniesienia zakonu jezuitów, nastąpiło również najwyższe w tym wieku wzniesienie narodowych i etatystycznych dążności w katolickich krajach, co było związane z pojęciem febronianizmu i józefinizmu.

Podsumowanie

Pomimo ciężkiej sytuacji kościoła w wieku XVIII, wypada stwierdzić iż wciąż w wielu katolickich krajach „inteligencja” świecka była jeszcze nieliczna, duchowieństwa zaś było bardzo dużo. Pod koniec XVIII wieku kler świecki i zakonny liczył 130 tys. Osób, a w o połowie mniej ludnej Hiszpanii 200 tys, a w dziesięciokrotnie mniej ludnej Portugalii 60 tys. Ludzie ci byli z reguły dobrze wykształceni i mieli duże środki oddziaływania. Od czasów soboru trydenckiego stale rozwijało się szkolnictwo wewnątrzkościelne (seminiaria, szkoły dla osób świeckich).

ROZDZIAŁ PIATY OŚWIATA I OŚWIECENIE

Rozdział piąty: Oświata i Oświecenie:

  1. Przewrót Umysłowy:

Problematyka światopoglądowa Oświecenia jest zdominowana sporem z religią i o religię. Istotą Oświecenia według Kanta było wolnomyślicielstwo. Filozofia XVIII wieku odchodzi od metafizyki, zwraca się ku naturze; mówi się o religii naturalnej, prawach naturalnych, naturalnych potrzebach i skłonnościach – „systemie natury”. Pojawia się pryzmat przyrodoznawstwa jako modelu naukowego myślenia. Teoria powszechnego ciążenia Newtona jako prawzór ustalania praw natury, na jej podstawie starano się odkrywać prawa życia społecznego, moralnego i psychicznego.

Im bardziej oddalano się od metafizyki i religijnego dogmatyzmu, tym bardziej absorbujące stawały się problemy etyczne. Jednym z naczelnych nurtów myśli etycznej jest utylitaryzm – zgodność szczęścia jednostki z pomyślnością ogółu.

U schyłku XVIII wieku przyjmując za Ehrardem, koncepcja natury wzywała do rezygnacji i poddawania się konieczności, zaś w 1. połowie XVIII wieku głosiła: wszystko jest dobre. W obrębie naturalizmu utworzyły się nowe stereotypy i konwencje myślowe, poza które rzadko przebijało się Oświeceniowe wolnomyślicielstwo.

Poglądy myślicieli XVIII wieku trudno sprowadzić do wspólnego mianownika. Synteza Ernesta Cassirera: „filozofia Oświecenia jako droga do kantyzmu”.

Helvetius i Holbach zajęli drugorzędne miejsce w historii filozofii, ale pierwszorzędne w dziejach ideologii i mentalności XVIII wieku.

Wzorzec „honnet homme” – człowiek przyzwoity, wykreowany przez de Merę, widziany u arystokracji do rewolucji francuskiej. Zakładał, że dobre wychowanie i staranna edukacja miały skutkować ogładą człowieka. Człowiek przyzwoity powinien być wszechstronnie wykształcony, wykazywać znajomość sztuki i literatury, ciekawość świata. Było to podstawą dla wolterowskiego „homme du monde” – człowieka światowego, którego uwarunkowania kształtowały się następująco:

W świadomości ludzi wykształconych dochodzi do rozłamu między katechizmem i kodeksem, a ich świecką wiedzą i moralnością. Obraz świata przedstawiany jest jako kontrast „świateł” – zdobyczy nauki, porządku społecznego i moralnego, zgody z rozumem i naturą; i „mroków” – zabobonu, hipokryzji, fanatyzmu religijnego, pychy rodowej, narzędzi tortur, stosów Inkwizycji, balastu przeszłości uważanego za barbarzyński – gotycki.

Nauki matematyczno - przyrodnicze swój rozwój miały w XVII wieku, ale ludzie nie potrafili jeszcze przyjmować postulatów uczonych. W XVIII wieku miał miejsce dalszy postęp badań, popularyzowano zdobycze nauki, chętniej przeprowadzano eksperymenty w zakresie chemii i fizyki, nastała na to moda. Novum były publiczne wystąpienia naukowe, pokazy, popularyzatorska literatura, ukazująca problemy naukowe w prostej formie, by zrozumiał je każdy. Modny dyletantyzm prowadził do idei wszechstronnego wykształcenia, uwidaczniało się to stopniowo w szkolnych programach nauczania. Świat dla „homme du monde” stracił dawną tajemniczość. Wielu uczonych jednak było gorliwymi chrześcijanami. W krajach protestanckich konflikt między nauką, a wiarą był słabszy niż w krajach katolickich. Władze kościelne zajmowały stanowisko obronne, zwłaszcza w Watykanie widoczna była stara tradycja potępiania nauk Kopernika, czy Galileusza. Dopiero w 1757 roku Benedykt XIV zniósł obowiązek przestrzegania dekretów potępiających Kopernika. Decyzje te były spóźnione, a przeciwnicy kościoła wykorzystywali ten czas zwłoki, czyniąc z popularyzacji nauk przyrodniczych broń przeciwko wierzeniem religijnym. Teologowie w końcu godzili się na zdobycze nauki, ale czynili to defensywnie, myśliciele zaś i filozofowie nie zaprzeczali istnieniu jakiegoś absolutu, ale toczyli z tymi pierwszymi spory o ingerencje owego absolutu, które to spory miały miejsce w ramach etyki i krytyki religii objawionej. Traktowanie chrześcijaństwa jako legend przed rewolucją francuską nie było częstym zjawiskiem. Zdeklarowana niewiara, choć w XVIII wieku się rozprzestrzeniała, pozostawała w podziemiu. Sceptycyzm i relatywizm wyznaniowy objawił się wyraźnie w postaci latitudynaryzmu, angielskiego nurtu teologicznego, głoszącego, że formy wyznaniowe to sprawa drugorzędna i że do zbawienia można dotrzeć różnymi drogami. Skłonnościom takim hołdowało wielu duchownych. Następowało zredukowanie religijności do ogólników, położenie głównego nacisku Kościoła na funkcje użyteczności publicznej, co sprzyjało laicyzacji duchowieństwa, wielu księży należało do potępianej przez Rzym masonerii. Prądy oświeceniowe powodowały wewnętrzną erozję doktrynalną i dyscyplinarną. Dopiero jednak rewolucja francuska i reakcja antyrewolucyjna postawiła teologów i filozofów po przeciwnych stronach barykady.

Osłabienie autorytetów religijnych następowało przez eliminację elementów nadprzyrodzonych ze świata, boskiego stwórcę identyfikowano z naturą, w religii widziano zjawisko naturalne. Człowiek powinien żyć zgodnie z naturą i dążyć do doczesnego szczęścia. Stosunki międzyludzkie powinny opierać się na prawie naturalnym. W pozostałościach średniowiecza widziano sprzeczność z naturą. „Ludzie światowi” wyznawali idee o naturalnym prawie człowieka do własności i wolności. W XVII wieku pojęcie libertynizmu przeszło ewolucję od wolności myśli do swobody obyczajowej, religijny sceptycyzm pomagał libertynom zażywać uciech życia bez obawy o to, że popełniają grzech. „Przyzwoici ludzie” XVIII wieku wykazywali większe skłonności do rozgrzeszania swojej swobody obyczajów, tłumacząc ją naturalnym skłonnościami. Mimo rozluźnienia obyczajów, przeciwstawiania się ascezie i niektórym zakazom, laicka etyka wzywała do wypełniania powinności. Człowiek jako istota społeczna ma powinność troski o swoich najbliższych, przestrzegania praw, przyczyniania się do publicznego dobra. Człowiek powinien być zdolny nawet do heroizmu w obronie owego dobra. Od 2. połowy XVIII wieku wymowniej głoszono kult obywatelskiej cnoty.

Zlaicyzowane prądy etyczne XVIII wieku dzielą się na dwa główne nurty:

Przewrót umysłowy traktowany jako zjawisko charakterystyczne dla XVII wieku wyłania naprzód swój społeczny zakres. Wszystkie elementy odkryć naukowych i poglądów charakterystycznych dla libertynizmu i Oświecenia występowały na przełomie XVII i XVIII wieku, w toku stulecia ich zakres poszerzał się. Przewrót jednak docierał do wąskiej warstwy ludzi czytających i wykształconych. Bardzo wielu z nich było duchownymi. Oświecenia jako wolnomyślicielskiego przewrotu umysłowego nie można jedynie wyprowadzać z rozwoju oświaty i czytelnictwa. Jego dynamika jednak była tak silna , że w większym zakresie pojawiał się tam, gdzie docierały książki i szkoły. Postęp oświaty, czytelnictwa i oświecenia trzeba rozpatrywać poprzez wspólne związki.

  1. Wychowanie i szkolnictwo:

Poprzez usilne zabiegi o oświatę dla dzieci i dorosłych spodziewano się dojść do społeczeństwa dostatniego, sprawiedliwego i szczęśliwego. Przedstawicielem głównego nurtu myśli pedagogicznej był John Locke, a także Jan jakub Rousseau. Ich poglądy wyrosły na podłożu sprzeciwu ówczesnej praktyce wychowania domowego i szkolnego. Zrozumienie konieczności dbałości i higienę i kondycję spowodowało postępy w pedagogice. Większy nacisk kładziono na wychowanie fizyczne i moralne, niż na wtłaczanie przemocą pewnego zakresu wiedzy szkolnej, uznanej w znacznej mierze za niepotrzebną. Nauczyciel zamiast straszyć powinien umieć zaciekawić, wdrażać samodzielność myślenia. Locke potępiał ówczesne szkoły, jego program odnosił się do domowego wychowania małego gentelmana, który z rąk rodziców przejść miał do prywatnych nauczycieli. Kontynuatorem tej idei stał się Rousseau. Oddzielone od zgubnej cywilizacji dziecko miało być oprowadzane po ścieżkach natury przez starszego przyjaciela i mędrca. Była to jednak pedagogiczna utopia.

Do głosu doszła zasada poglądowości w nauczaniu, zrodzona z krytyki szkół staroświeckich. Jej twórcą był Johann Bernhard Basedow. Najkonsekwentniej stosował ją Johann Heinrich Pestalozzi.

Kiedyś o szkoły troszczyło się duchowieństwo, które czyniło nauczycielami zakrystianów, czy organistów, ich liczebność (szkół) i poziom zależały od inicjatywy proboszczów. Pod koniec XVII wieku zaznaczały się wyraźniejsze i szersze inicjatywy oświatowe podejmowane zarówno przez duchowieństwo, jak i władze państwowe:

W latach 80 XVII wieku ksiądz Jean Baptiste de La Sallet założył Zgromadzenie Braci Szkół Chrześcijańskich i zorganizował w Remis pierwsze w Europie seminarium nauczycielskie. Dalszy rozwój szkolnictwa ludowego związany był z inicjatywą Ludwika XIV. Po odwołaniu Edyktu Nantejskiego, za pomocą szkół parafialnych chciał pozbyć się problemu różnowierców. Edykt z 1698 roku nakazywał tworzenie w każdej gminie wiejskiej szkoły i nauczanie dzieci do 14 roku życia, ze szczególnym naciskiem na katechizację. Edykt z 1724 roku groził karami dla rodziców nie posyłających swoich dzieci do szkół, mimo to przymus szkolny nie był tak silnie egzekwowany. Inicjatywa La Salleta, zakładanie seminariów nauczycielskich, nie rozwinęła się jednak na szerszą skalę, aż do rewolucji ludowe szkolnictwo było zależna od gmin i proboszczów. W XVIII wieku dochodzi do przełomu – lud francuski od 1789 roku nie jest już masą analfabetów.

Władze nie były zainteresowane szkolnictwem. 2 połowa XVII wieku – kler organizuje tzw. Szkoły dobroczynne dla ubogich dzieci (zwłaszcza w Londynie), które swój rozkwit przeżywały na przełomie XVII i XVIII wieku, do połowy XVIII wieku z wolna podupadały przez brak funduszów, niski poziom nauczycieli i podejmowanie przez angielskie dzieci pracy zarobkowej. Z powodu ostatniego czynnika w 1780 roku podjęto inicjatywę zakładania szkół niedzielnych, zaadresowanych właśnie do pracującej młodzieży. Pieczę nad tym przejęło duchowieństwo, zakładając w 1785 roku Towarzystwo Zakładania i Popierania Szkół Niedzielnych. W takiej szkole nauka polegała na czytaniu Biblii i zwalczaniu przestępczości, pijaństwa i bezbożności. Wśród angielskiego ludu szerzyła się alfabetyzacja, jednak Szkocja znacznie wyprzedzała Anglię pod względem powszechności i poziomu elementarnego nauczania. Tam w zasadzie każde dziecko pobierało naukę, choć nie istniał państwowy przymus edukacyjny.

Niektóre kraje Rzeszy, np. księstwo Gotha, już w połowie XVIII wieku wprowadziły rygorystyczny obowiązek szkolny. W 1763 roku Fryderyk II ogłosił powszechny przymus pobierania nauki. Za jego panowania rozwijały się elementarne szkoły zawodowe rolnicze (Bauernschulen), przemysłowe (Industrieschulen). Prusy dorównały Szkocji. Pruskie wzory do Austrii zaniósł w 1773 roku augustianin Johann Felbiger, powołany przez Marię Teresę na generalnego dyrektora szkół elementarnych w całej monarchii Habsburskiej. Podczas prowadzonej przez niego reformy we wsiach i miasteczkach organizowano jednoklasowe szkoły trywialne.

Inny charakter reformy szkolnictwa ludowego. Ferdinand Kindermann nadał jej szczególnie praktycystyczny kierunek. Rozbudowywano część elementarnych szkółek zawodowych. W krajach monarchii Habsburskiej ingerencja państwa w szkolnictwo ludowe miała większy zakres niż w Prusach i nie wprowadzano przymusu szkolnego.

Piotr I kładł szczególny nacisk na szkolnictwo techniczne, które chciał podbudować siecią elementarnych szkół rachunkowych. Założono ich niewiele, uczyły się w nich objęte przymusem dzieci rodzin szlacheckich. Katarzyna II nakazała otwarcie szkół elementarnych w każdym mieście powiatowym. Sieć szkolna rozwinęła się w miastach, ale nie na wsi.

Komisja Edukacji Narodowej z nikłym powodzeniem próbowała zaktywizował szkoły parafialne. Opracowano wzorowe elementarze i programy nauczania.

Po 1770 roku w związku z działalnością towarzystw ekonomicznych zakładano tzw. Szkoły patriotyczne o charakterze zawodowym. W Barcelonie powstały: Szkoła Żeglarska i Szkoła Szlachetnych Rzemiosł.

Postęp w szkolnictwie elementarnym był nierównomierny. Dokonał się podział na kraje bardziej i mniej rozwinięte w tej dziedzinie. Nie wszędzie rozkrzewiono oświatę, ale wszędzie widziano jej konieczność i zbawienne skutki dla społeczeństwa i gospodarki. Skłaniało to do popierania elementarnego szkolnictwa zawodowego, stabilizowało społeczną kondycję. Perspektywy dalszego wyboru i awansu społecznego otwierały szkoły elementarne ogólnokształcące. W skali całej Europy bardziej równomiernie przedstawiał się rozwój szkolnictwa średniego. Po XVII wieku istniały dwa typy szkół średnich:

W krajach katolickich szkołami humanistycznymi zarządzały zakony, wśród nich prym wiedli Jezuici, ale także: Dominikanie i Augustianie (Hiszpania), Oratorianie (Francja), Pijarzy (Włochy, Austria, Polska). Pod względem programu niewiele się różniły od protestanckich gimnazjów (Niemcy), czy szkół publicznych (Anglia). Stopniowo wzrastała konkurencja szkół rycerskich, których przydatności nie kwestionowano, ponadto przyciągały one szlachecką elitę.

Nie posiadamy syntetycznych ujęć ilościowego wzrostu szkół średnich w Europie XVIII wieku, jednak wiemy, że był on znaczny: w Polsce czasów saskich (1700 – 1760) liczba szkół pijarskich wzrosła z 9 do 29, natomiast kolegiów jezuickich z 46 do 66.

Pierwsze reformy szkoły średniej polegały na zakładaniu kolegiów szlacheckich (collegia nobilia) wprowadzających programy i metody wypracowane w szkołach rycerskich, zachowywano jednak wiele z humanistycznych tradycji. Zakładali je Jezuici w Hiszpanii, w Polsce powstało w 1740 roku Collegium Nobilium Konarskiego. Kolegia były wzorcowe w reformowaniu pozostałych szkół zakonnych; jednak reformy napotykały opór konserwatystów. Powstały spory o rolę łaciny i języka narodowego w nauczaniu, a także o uwzględnianie w programach nauk matematyczno – przyrodniczych. Chciano doprowadzić do tego by uczeń przyswoił poprawną znajomość języka ojczystego i by był on językiem nauczania innych przedmiotów, łaciny uczyć jak języka obcego. Po przyznaniu prymatu językowi ojczystemu do programów wprowadzono literaturę i historię ojczystą oraz elementy geografii i prawodawstwa krajowego.

Podczas sporu między konserwatystami niechętnymi do przyjęcia zmian i zwolennikami reform nastąpił wstrząs w szkolnictwie katolickiej Europy. Z Portugalii, Hiszpanii i Francji wygnano Jezuitów, włączających się czynnie w działalność reformatorską. W 1773 roku całkowicie zniesiono zakon. Powstał problem pozostawionych przez zakon szkół, jednak dopiero wtedy możliwe było przeprowadzenie wszystkich reform, gdyż to w jezuickim szkolnictwie widziano kulminację wszystkich minusów dawnych szkół zakonnych, najgłębsze zmiany objęły Polskę i Austrię. We Francji, Hiszpanii i Portugalii schedę pojezuicką obejmowały zazwyczaj inne zakony.

Kasata zakonu i zachwianie szkolnictwa dały możliwość wytworzenia się w Niemczech szkół średnich, łączących tradycje szkół humanistycznych i rycerskich, torując drogę gimnazjom. Szczególną rolę odegrało Philantropium założone w 1774 roku w Dessau z inicjatywy Johanna Bernharda. W Niemczech powstaje też nowy typ szkoły średniej nastawionej na umiejętności praktyczne (szkoła realna), w której uczono matematyki, fizyki, geografii, architektury, nauki o manufakturach, wiedzy handlowej, księgowości, języków obcych. Pierwsza taka powstała w Berlinie w 1747 roku.

We wszystkich monarchiach wojskowych nastąpił rozwój szkół wojskowych i morskich.

Uniwersytety:

W krajach katolickich były ostoją katolicyzmu, życie naukowe rozwijało się poza ich murami, gdyż z oporem przyjmowały nowe zdobycze nauki. Największy zastój dotyczył uniwersytetów hiszpańskich, francuskich i polskich – zachowywały charakter średniowiecznych korporacji podporządkowanych wydziałom teologicznym.

Na początku XVIII wieku przodowały uniwersytety w Lejdzie i Edynburgu, w 2 połowie stulecia na czoło wysunęło się: Glasgow, Halle, Tybinga i Getynga. Zwłaszcza ten ostatni, założony w 1737 roku, wytyczył swoimi tradycjami kierunki rozwoju uniwersytetów.

W XVIII wieku zagęszczała się sieć uniwersytetów w Europie i Ameryce. Pierwszy rosyjski uniwersytet założono w 1755 roku w Moskwie.

Mimo oporów i opóźnień zdobycze nowej nauki przenikały poza stare mury. Rosło znaczenie matematyki, fizyki, medycyny. Przy uniwersytetach powstawały obserwatoria astronomiczne, w podręcznikach akademickich zamieszczano zasady Newtona. Konserwatyzm był atakowany z wielu stron. W latach 70 XVIII wieku wysuwano dość radykalne projekty reformy uniwersyteckiej. Największy kontrast między rozwojem umysłowym kraju, a zacofaniem uniwersytetu był we Francji, Sorbona dla filozofów była synonimem ciemnoty. Taki stan utrzymywał się aż do rewolucji, przeciwieństwem był świetnie rozwinięty ośrodek badań i wykładów przyrodniczych w Jardin des Plantes, będący faktycznie wyższą uczelnią. U schyłku wieku renesansu nauk humanistycznych dotknął także Collego Royale (późniejsze College de France).

XVIII wiek, jako wiek przełomowy dla nauczania technicznego. Wielką rolę miał w tym rozwój sztuki wojennej. W 1752 roku powstała austriacka Akademia Wojskowa, 1777 rok – paryska Królewska Szkoła Wojskowa była wyższą uczelnią. Wcześniej powstawały wyższe szkoły inżynierii wojskowej (Saksonia, Francja), później wyspecjalizowane wyższe szkoły artyleryjskie. Stanowiło to początek szkolnictwa wyższego w Rosji – Piotr I przywiązywał wielką wagę do wojskowości.

Wzorcowa dla nowożytnych uczelni inżynierii cywilnej była Szkoła Budowy Mostów i Dróg (1747), brunszwicka Szkoła Górnicza (1745). W XVIII wieku nie wyodrębniono jeszcze szkół rolniczych, kursy rolnictwa wprowadzano na niemieckich uczelniach (rolnictwo i melioracja rolna). W ten sposób to, czego się uczono w cechach, stało się przedmiotem nauczania w szkołach publicznych.

Część I, Rozdział 5 Oświata i Oświecenie – podrozdziały 3,4,5.

Podrozdział 3: Świeckie środowisko intelektualne. Towarzystwa naukowe, kręgi literackie, loże masońskie.

W XVIII wieku za inteligencję świecką (tak samo jak w średniowieczu) można uznać lekarzy. Lekarzy można było równie dobrze uznawać badaczami przyrody i natury. W okresie nowożytności medycyna stopniowo przekształcała się z swoistej szarlatanerii stając się naukowym przyrodoznawstwem. Do grona lekarzy należeli m. in. Ojciec Oświeceniowej Filozofii – Locke oraz twórca angielskiego utylitaryzmu – Hartley. Byli nimi również: materialista La Mettire, botanik Lineusz, ekonomista Quesnay, fizyk Galwani, oraz Mesmer ( słynący z teorii o magnetyzmie). Na początku XVIII wieku tzw. „nauczycielem całej Europy” został mianowany holenderski lekarz, chemik i botanik – Herman Boerhaave (1668-1738) – twórca lejdejskiej szkoły klinicznej. Jego uczniami byli Albrecht Haller (fizjolog, myśliciel i poeta) i Gerhard van Swietena (mąż stanu, reformator szkolnictwa i służby zdrowia w Austrii, oraz twórca medycznej szkoły wiedeńskiej). Patronowali oni wielkim środowiskom medycznym w Holandii, Szwajcarii i Austrii. Lekarze utrzymywali ze sobą międzynarodowe kontakty co ułatwiało postęp nauki oraz wiedzy w zakresie medycyny.

W latach 1646-1716 żył niemiecki filozof, matematyk i dyplomata Gottfried Wilhelm Leibniz. Przeprowadził on olbrzymią korespondencję z mężami stanu oraz uczonym różnych państw. Jego celem było stworzenie w Europie sieci akademii nauk, które miały składać się z członków krajowych i zagranicznych, a razem miały tworzyć międzynarodową wspólnotę uczonych.

Ojczyzną akademii w sensie naukowo-literackim była oczywiście Italia doby Renesansu. W XVII wieku powstały akademie nauk w Anglii (Royal Society, 1660), oraz we Francji (Academie des Sciences, 1666). W XVIII wieku powstały kolejne akademie. Za Sprawą Leibniza powstała akademia nauk w Berlinie (1700r.) Kolejnymi były akademie w Madrycie (1713), Petersburgu (1724), Kopenhadze (1742), Getyndze (1751), Monachium (1759, Brukseli (1772), Lizbonie (1779), Bostonie (1780), Edynburgu (1783) i Sztokholmie (1786) oraz wiele innych. Nowe akademie od starych różniły się większym nastawieniem na nauki przyrodniczo-matematyczne nie zaś erudycyjno-literackie jak to miało miejsce we wcześniejszych tworach. Wymiana publikacji i wiedzy doprowadziła do umiędzynarodowienia i ożywienia życia naukowego.

We Francji powstała w XVIII wieku gęsta sieć akademii prowincjonalnych która skupiała głównie miejscowych notabli, lekarzy, jurystów, literatów i nauczycieli do 1789r. powstało ich 35. Odbywały się w nich posiedzenia dyskusyjne, których wyniki ukazywały się drukiem, podejmowano publikacje, rozpisywano konkursy etc. Podobne towarzystwa powstawały we Włoszech, Niemczech, Szwajcarii i Wlk. Brytanii.

Szczególny charakter miały towarzystwa ekonomiczne i patriotyczne (rozrost w drugiej połowie XVIII wieku). Główny cel to podniesienie rolnictwa. Najsłynniejsze towarzystwa tego typu uchodzące za wzór to towarzystwa irlandzkie w Dublinie i szwajcarskie w Bernie. Spotykała się tam cała elita społeczna poczynając od właścicieli ziemskich, przez urzędników, duchownych, naukowców na lekarzach kończąc. Ważnym rokiem był 1765 r. kiedy to założono w Rosji Wolne Towarzystwo Ekonomiczne oraz Baskijskie Towarzystwa Przyjaciół Kraju w Hiszpanii (powstało ich ok. 60 dzięki poparciu rządu). W 1762 r. powstało Towarzystwo Helweckie, a w 1769 r. zostało założone przez Beniamina Franklina Amerykańskie Towarzystwo Filozoficzne, natomiast w Niemczech działały Towarzystwa Miłośników Prawdy.

W okresie nowożytnym powstawały również różne ugrupowania filozoficzno-literackie. Była to m.in. republika literacka (skupiona wokół Woltera i encyklopedystów). Głównym odbiorcą działalności tego ugrupowania były salony Paryża.

Pod powierzchnią wszystkich kręgów literackich i towarzystw naukowych rozwinęły się w całej Europie i za oceanem tajne związki wolnomularskie. Kolebką nowoczesnej masonerii była Anglia gdzie powstała Wielka Loża (1717r.). Od tego momentu masonerie będzie charakteryzować członkostwo najwyższych elit. Wolnomularstwo podważyło zinstytucjonalizowane kościoły i zamiast nich wprowadziło kult „Najwyższej Istoty” i humanitarną doktrynę braterstwa ludzi. Masoneria służyła też różnym celom praktycznym, ułatwiając wtajemniczonym zdobywanie pozycji i nawiązywanie kontaktów. Masoneria została potępiona przez Rzym. Pomimo tego ilość lóż w Europie szybko się rozrastała. Wśród monarchów do masonerii należeli cesarz Franciszek I, król pruski Fryderyk II, król polski Stanisław August. Poza monarchami należeli do niej także Monteskiusz, Holvetius, Condorcet, Franklin. Rola masonerii bywa przedmiotem różnych domysłów i spekulacji na temat jej roli. Powodowane jest to głównie faktem że jest to stowarzyszenie tajne i nie ma zbyt wielu informacji o jego działalności.

Podrozdział 4: Książki i czasopisma

W XVIII wieku nastąpił znaczący wzrost ilościowy oraz jakościowy książek i periodyków. Analiza tytułów wydawanych we Francji charakteryzuje spadek tytułów dotyczących religii, natomiast wzrost literatury naukowej. Francuskie książki przez fakt eksportu do wszystkich krajów Europy oraz ich tłumaczenia na poszczególne języki miały wielki wpływ i można przyznać im europejskie znaczenie. W monarchiach o charakterze absolutystycznym państwo prowadziło ścisły nadzór na wydawnictwami i drukarniami. Jednak pomimo tego pojawiało się wiele publikacji nielegalnych. Strefy względnej wolności druku to Anglia, Holandia, Szwajcaria i niektóre wolne miasta Rzeszy Niemieckiej.

W XVIII wieku nastąpił dynamiczny rozwój czasopism. Prymat pod względem informacyjno-politycznym utrzymała Holandia na arenie międzynarodowej (zdobyła go w ostatnich dziesięcioleciach XVII wieku). Gazety które czytano w całej Europie to Gazette d’Amsterdam (założona w 1662 r.), Gazette de la Haye (założona w 1667 r.), Gazette de Leyde (założona w 1677 r.), Gazette d’Utrecht (założona w 1710 r.). Wszystkie cztery pisane były w języku francuskim. Spośród niemieckojęzycznych gazet największy zasięg miały gazety hamburskie. W drugiej połowie wieku XVIII ukazały się dwie gazety Courier du Bas-Rhin (1767 r.) oraz Courier de l’Europe (1776 r.)

W XVIII wieku obok pism stołecznych pojawiły się pisma prowincjonalne, zawierały one coraz więcej ogłoszeń handlowych i wiadomości gospodarczych.

W Anglii brak było monopolu prasowego i cenzury prewencyjnej, co oznaczało tyle że każdy obywatel mógł wydawać swoją gazetę. Czasopisma stały się organami partii politycznych. Dziennikarstwem pałali się m.in. Defoe, Swift, Fielding. W 1771 r. prasa uzyskała prawo do publikowania sprawozdań z posiedzeń parlamentu. W XVIII wieku gazety ukazywały się przeważnie 2/3 razy na tydzień. Pierwszym dziennikiem stał się angielski Daily Courant w 1702 r. W 1777 r. pojawia się dopiero pierwszy dziennik francuski Journal de Paris. W Anglii a za nią w koloniach amerykańskich oraz w reszcie Europy rozwijają się cztery typy periodyków: 1) gazeta polityczna, 2) gazeta handlowo-ogłoszeniowa, 3) gazeta moralna, 4) magazyn wszelkich ciekawostek. Wzorem czasopisma moralnego stał się angielski Spectator (1711-1712), pismo było tłumaczone i naśladowane w całej Europie. Z Anglii wywodzi się również pierwszy magazyn – Gentelman’s Magazine (wydawany o 1731 r.) .

Osobną kategorię stanowią czasopisma uczone, które zainicjował w 2giej połowie XVII wieku we Francji Journal des Savants, w Angli Philosophical Transcations, w Niemczech Acta Eruditorum, we Włoszech Bibliotheca Volante, w Holandii L’Europe Savante. Czasopisma te często były powiązane z towarzystwami typu akademickiego, ich organem był głównie wydawany od 1759 Journal Encyclopedique. Rozwinęły się również czasopisma literackie wydające poezje, nowele oraz streszczenia i recenzje książek. Prymat w tej dziedzinie wiódł Mercure de France. Z czasem pojawiały się czasopisma poświęcone muzyce, teatrowi, malarstwu i architekturze a również modzie.

Podrozdział 5: Wiara w postęp

Wolter na przełomie wieku XVII i XVIII torował drogę przekonaniu o wyższości intelektualnej współczesnych przy równoczesnym kulcie dla pierwszych (wielkich umysłów starożytności). Dla ludzi odrodzenia niedościgłym ideałem był świat grecko-rzymskiego antyku. W ostatnich latach XVII wieku występuje kryzys świadomości europejskiej. Według Leibniza świat jest najlepszy z możliwych i ulega dalszemu doskonaleniu, przeciwstawiał on się pesymistycznemu poglądowi chrześcijan utożsamiających świat ówczesny z grzechem.

Zagadnienie postępu uwidoczniło się również w literackim sporze starożytników (Boileau) z nowożytnikami (Charles Perrault). Ci pierwsi uważali że kanon starożytnej poetyki stanowi wartość najwyższą i niezmienną, natomiast nowożytnicy uważali że nagromadzona wiedza w okresie między starożytnością a nowożytnością pozwala im być mądrzejsza i bardziej doświadczona.

Od 1713 r. ksiądz de Saint-Pierre propagował wieczysty pokój, natomiast wojny uważał za przejaw dzieciństwa ludzkości z którego powinna już wyrosnąć. Projekt wieczystego pokoju opracował Stanisław Leszczyński, a do myśli księdza nawiązywali później Rousseau i Kant.

Wolter jako epoki jasne przedstawiał czasy Peryklesa, Augusta, Medyceuszów i Ludwika XIV, owe epoki miał być poprzeplatane wiekami ciemnymi.

Propagowana była postawa woluntarystyczna (o postęp trzeba świadomie walczyć).

Najbardziej wykończona teoria postępu została opracowana w latach 1793-1794 przez francuskiego matematyka i filozofa Jeana Antoine Condorcet. Według niego nieskończony postęp ludzkości ma charakter konieczny, wynika bowiem z natury ludzkiej, której właściwością jest zdolność umysłu do nieskończonego doskonalenia się.

ROZDZIAL VI EUROPA W SWIECIE NIE MA

CZESC II UKSZTAŁTOWANIE SIĘ EUROPY XVIII WIEK

CZ. II KSZTAŁTOWANIE SIĘ EUROPY XVIII W. (1700-1733)

Europa XVIII w. - europejskie posiadłości Korony hiszpańskiej ograniczają się do Płw. Iberyjskiego, Szwecja tylko w Skandynawii, Polska krajem zależnym, Wenecja i Holandia nie zaliczają się do rzędu mocarstw. Monarchia francuska nie dąży do hegemonii w Europie, o której decyduje "system" pięciu mocarstw: Francji, Wielkiej Brytanii, Austrii, Rosji i Prus. Kształtowanie ów układu i stosunków politycznych w ciągu trzech dziesięcioleci.

Panowanie Piotra I (1689) otwiera historię mocarstwowej Rosji XVIII w. Podobnie w Anglii "Glorious Revolution" 1688 r. określając fizjonomię Wielkiej Brytanii ery wigów, wpływając również na kulturę, której myśl i literatura o pokolenie wyprzedziły kontynent europejski.

Wiek XVIII rozpoczęty dwiema wojnami na gigantyczną skalę, angażując liczne, dobrze zorganizowane, wyszkolone i wyposażone armie europejskie. Za pierwszą osiemnastowieczną batalię tego typu można uznać wojnę Ludwika XIV z tzw. koalicją augsburską cesarza, Rzeszy, Hiszpanii, Anglii i Holandii - tzw. wojna dziewięcioletnia (1688-1697), powstrzymała ekspansję francuską. Udaremnienie restauracji rządów Stuartów w Anglii pod kuratelą francuską było zasadniczą zmianą w Europie. Traktat pokojowy nie zmienił mapy kontynentu, lecz po czterech latach od Rijswick wybuchła wojna o sukcesję hiszpańską.

Rozdział I
1. Wojna o sukcesję hiszpańską
(1702-1714)

Na mocy traktatu w Rijswijck, kończącego zwaną przez brytyjskich historyków (D. B. Horn) wojnę o sukcesję angielską, Francja uznała Wilhelma III Orańskiego królem Anglii. Ludwik XIV obiecał nie wspierać wygnanego Jakuba II Stuarta. Anglia nie świadoma rosnącej swej potęgi uważała się wciąż zagrożoną, naczelnym postulatem anglikańskiej organizacji kościelnej było zabezpieczenie "prostestanckiej sukcesji".

tzw. państwa morskie - Anglia i Holandia, tworzą front przeciw katolickiemu prozelityzmowi Ludwika XIV. Ich nastroje przeciw agresywnemu "papizmowi" króla Francji podsycali hugenoci.

Pogranicze Alzacji, Lotaryngii, bpstwa Metz, Toul i Verdun, Palatynatu, Niderlandów hiszpańskich (Belgia) i Holandii miejscem starć Ludwika XIV z kolejnymi koalicjami.

Wilhelm III (1689-1702): jednocześnie król Anglii i stadhouder Holandii, stróż i arbiter równowagi europejskiej.

cesarz Leopold I (1658-1705): niezadowolony z Rijswijck, gdzie państwa morskie pominęły swego austrackiego sojusznika podpisując separatystyczny pokój. Niechętne rezygnował z odebrania Francji Alzacji ze Strasburgiem.

Handel ważnym czynnikiem w stosunkach Francji i państw morskich, powolne rozpalanie konfliktów kolonialnych. Ostra rywalizacja o handel z Hiszpanią i jej amerykańskim imperium, skąd płynęły tony kruszcu. Hiszpania była tu stroną bierną, jednak jej przyszłość miała znaczny wpływ na historię Europy Zachodniej.

2. Testament Karola II (1700)

1696 - ostatni potomek hiszpańskiej linii Habsburgów jest nieuleczalnie chory i skazany na bezpotomne zejście.

Karol II (1665-1700): żałosny degenerat, tron objął w wieku 4 lat, rządzili za niego regenci, a potem kobiety. W czasie 35 lat panowania imperium doszło do stanu skrajnej słabości - amerykańskie srebro przez kraj jak przez sito, monarchia zubożała i grzęzła w marazmie, bez floty i armii - 20tys. ludzi i 20 okrętów. Hiszpania nie mogła o własnych siłach decydować o własnej przyszłości.

Roszczenia do hiszpańskiej sukcesji:

wnukowie króla hiszp. Filipa III - Ludwik XIV i cesarz Leopold I. Syn elektora bawarskiego Józef Ferdynand (kilkuletni), ks. sabaudzki Wiktor Amadeusz II i król Portugalii Piotr II.

Połączenie tronu hiszpańskiego z francuskim lub cesarskim obaliłoby równowagę i spowodowało powszechny sprzeciw - Ludwik myślał o swym wnuku a Leopold o którymś z synów. Powstał również projekt podzielenia schedy wg zasady: bliższa koszula ciału, części sukcesji Francji i Austrii. Ważny był jednak głos arbitra Wilhelma III.

Państwa morskie sprzyjały najsłabszemu - ks. bawarskiemu, z którym pogodziłby się Ludwik na zasadzie podziału hiszpańskiej Korony.

1698 - traktat w Hadze (państwa morskie i Francja), Józef Ferdynand dziedzicem Hiszpanii, Belgii i kolonii w Ameryce, włoskie posiadłości dzielone między Francję i Austrię - oburzenie Hiszpanów. Karol II wszystkie swe posiadłości zapisał więc w testamencie ks. bawarskiemu.

1699 - Józef Ferdynand umiera na ospę. Cesarz niechętny podziałowi dąży do przekazania schedy synowi arcyks. Karolowi.

1700 - Ludwik XIV chcąc uniknąć wojny pertraktuje z Wilhelmem III - drugi traktat rozbiorowy, arcyks. Karol otrzymuje Belgię, Hiszpanię i kolonie, wszystkie posiadłości włoskie przypadają francuskiemu delfinowi z tym, że później miał zamienić Lombardię za Lotaryngię - protest cesarza Leopolda, Hiszpanie zaś nie chcieli słyszeć o rozbiorze.

Karol II chciał jeszcze przekazać całość austriackim Habsburgom, jednak Grandowie uważali że to Ludwik XIV może uratować imperium. Rada Państwa uchwaliła rezolucję, aby przekazać całość wnukowi króla francuskiego, Filipowi ks. d'Anjou, zastrzeżeniem że Korony obu państw nigdy nie będą połączone. Karol II zwlekał i opierał się, radził się Innocentego XII, opowiedział się wszak za Burbonem (w toku wojny państwo papieskie miało to odpokutować).

2 X 1700 - testament na rzecz Filipa.

1 XI 1700 - śmierć ostatniego z hiszpańskich Habsburgów. Ludwik XIV ogłosił wkrótce Filipa ks. d'Anjou królem Hiszpanii Filipem V, i wysłał go do Madrytu.

3.Koalicja przeciw Francji - układ sił (1701-1702)

Ludwik XIV prowokował wojnę wprowadzając garnizon do Mediolanu (cesarz zły), usuwając holenderskie załogi z twierdz bariery (złamanie traktatu w Rijswijck) i wydając patent zapewniający Filipowi i jego potomkom prawo dziedziczenia tronu francuskiego (złamanie testamentu Karola II).

Hiszpania przyznaje monopol na przywóz niewolników do kolonii w Ameryce (tzw. asiento) - przedmiot ostrej rywalizacji międzynarodowej.

7 IX 1701 - sojusz państw morskich z cesarzem w Hadze, przewidywał trwałe rozłączenie Koron hiszpańskiej i francuskiej, przyznanie Anglii i Holandii przywilejów handlowych w hiszpańskiej Ameryce (z zamknięciem go dla Francji). Przekazanie posiadłości włoskich Austrii i uczynienie z Belgii niezależnej bariery między Francją a Holandią.

16 IX 1701 - po śmierci Jakuba II, Ludwik XIV czyni jego syna Jakuba Edwarda Stuarta de iure królem Anglii, Szkocji i Irlandii - pod imieniem Jakuba III.

Anglia:

- torysi reprezentują interesy szlachty ziemiańskiej (landed interest) i kościoła anglikańskiego: przeciwnicy wojny.

- wigowie interesy kupiectwa i finansjery (moneyed interest), głoszą tolerancję wobec protestackich sekt dysydenckich: za współdziałaniem z Holandią oraz interwencją na kontynencie.

- proklamacja Jakuba III zjednoczyła angielską opinię przeciw Francji, przy Wilhelmie Orańskim.

- uchwalenie Act of Settlement zapewniające protestanckie potomstwo tronu po bezdzietnym Wilhelmie, bezpotomnej Annie Stuart i wywodzącej po kądzieli od Stuartów dynastii elektorów hanowerskich.

- król rozwiązuje Izbę Gmin, następnie zwyciężają wigowie.

- uchwalenie podatków wojennych.

- śmierć Wilhelma Orańskiego - spadł z konia - 19 III 1702

- Królowa Anna (1702-1714) kontynuuje politykę poprzednika ze swym torysowskim ministerium.

- w Holandii kierownictwo obejmuje Antonie Heinsius - zwolennik domu orańskiego.

15 V 1702 - cesarz, Anglia i Holandia wypowiadają wojnę Francji i Hiszpanii. Po stronie koalicji Dania i większość książąt Rzeszy - w tym Jerzy hanowerski i Fryderyk I pruski

Duszą koalicji triumwirat wodza cesarskiego Eugeniusza Sabaudzkiego, wodza i dyplomaty Johna Churchill'a ks. Marlborough i polityka Heinsius'a.

Po stronie Francji elektor bawarski Maksymilian VII Emanuel i jego brat elektor abp koloński, ks. sabaudzki i król portugalski. Ludwik XIV mógł liczyć na dywersję Franciszka II Rakoczego w Siedmiogrodzie. Polska i Szwecja zajęte wojną na wschodzie a Turcja bierna.

Sojusznicy Francji wykruszyli się w pierwszych latach wojny.

4. Sukcesy wojenne koalicji (1702-1709)

1702: w Langwedocji tli się powstanie chłopów tzw. kamizardów, w 1704 rozpaliło się tak mocno że z frontu trzeba było odwołać marsz. Villarsa

1702-1703: nieudane próby zajęcia Wiednia przy udziale Francji, Bawarczyków i Węgrów.

1703: ks. sabaudzki Wiktor Amadeusz II zawarł przymierze z cesarzem, a Portugalia z państwami morskimi + traktat morski portugalsko-angielski tzw. traktat lorda Methuena.

1704:

Alianci proklamują Karola królem Hiszpanii (Karolem III), don Carlos ląduje w Lizbonie, skąd z Anglikami i Portugalczykami ruszył na Madryt: odparty przez Berwick'a

1 lipca - Anglicy zajęli Gibraltar.

13 sierpnia - rozbicie francuzów i bawarczyków pod Hochstadt przez ks. Eugeniusza i Marlborough (Anglicy zwą ją bitwą pod Blenheim). Bawaria do końca wojny okupowana przez Austriaków.

początek opanowywania przez Francję Sabaudii, sukces chwilowy do 1705

1706:

- dalsze klęski Francji.

- 23 maja bitwa pod Ramillies, zwycięstwo ks. Marlborough i zajęcie Belgii po terytorium Francji.

- 28 czerwca don Carlos wkroczył do Madrytu, guerilla Kastylijczyków pozwoliła już w sierpniu Filipowi V wrócić do stolicy.

- we wrześniu ks. Eugeniusz pobił francuzów pod Turynem, z ramienia cesarza został gubernatorem Mediolanu.

- papież Klemens XI upokorzony przez Austriaków musiał uznać prawa Karola do neapolitańskiego i hiszpańskiego tronu.

- decydujący głos w Anglii ma partia totalnego zwycięstwa ks. Marlborough i ks. Godolphin'a z hasłem "nie ma pokoju bez Hiszpanii".

1707:

- Ludwik XIV ewakuuje Włochy, korzystniejszy obrót dla Francji w Hiszpanii.

1708:

- w marcu nieudana próba francusko-jakobickiego lądowania w Szkocji podsyciła ducha narodowej wojny.

- Ludwik XIV kilkakrotnie zgłasza propozycje pokojowe: cesarz domagał się Alzacji, zaś Anglicy by król osobiście wypędził Filipa z Hiszpanii - ten nie mógł na to przystać.

- na morzu Anglicy zajęli Minorkę i Sardynię, alianci posuwali się ponadto we Flandrii.

1709:

- plan ofensywy na Paryż.

- 11 września bitwa pod Malplaquet, jedna z najkrwawszych w historii przesądza o losach wojny, ks. Eugeniusz i Malborough zmusili wojska Villarsa i Boufflersa do odwrotu za cenę 35-40tys. poległych, wiara w sens totalnego zwycięstwa zachwiała się.

- ofensywa zatrzymana

1710:

- zwycięstwa francuzów w Hiszpanii - Brihuega i Villaviciosa.

5. Rozkład koalicji (1710-1712)

przyczyny rozkładu:

- różne interesy koalicjantów, i rosnące rozbieżnośći.

- problemy terytorialne pojawiające się w miarę zajmowania terytoriów Hiszpanii.

- Holendrzy chcieli utrzymać i rozszerzyć barierę na terenie okupowanej Belgii.

- Anglicy nie zamierzali oddać Minorki i Gibraltaru.

- aspiracje imperialne cesarza Józefa I w Italii.

- niezadowolenie opinii publicznej w Londynie i Amsterdamie (szczególnie kupców holenderskich i torysów w Anglii).

- w Anglii tracą płacący podatki ziemianie na rzecz aferzystów z wigowskim kierownictwem państwa. W 1710 r. przeciw Wigom miejącym większość w obu izbach wystąpiła opinia publiczna.

- wzrost niechęci kościoła anglikańskiego do dysydentów popieranych przez "przeklętych Holendrów".

- antywigowskie nastroje rozkołysał kaznodzieja Sacheverell.

- rozruchy przeciw dysydentom i aferzystom.

- księżna Marlborough popadła w niełaskę i została usunięta z dworu przez królową Annę.

- królowa powołuje do rządu torysów i w październiku 1710 rozwiązuje parlament.

- torysi zwyciężają w wyborach do Izby Gmin, później dzięki królowej też w Izbie Wyższej.

- torysi reprezentują interesy morskie i zamorskie porzucając konflikty kontynentalne.

1710:

- Anglicy zdobywają Akadyjski fort Port Royal (Annapolis).

- nieudana wyprawa na Quebec, wojna toczyła się już tylko wśród lokalnych kolonistów i indian.

1711:

- od stycznia tajne rokowania angielsko-francuskie, napotkało duże trudności.

- 17 kwietnia umiera cesarz Józef I nie pozostawiwszy męskiego potomka. Obecnie jedynym spadkobiercą po śmierci brata zostaje don Carlos - obecnie cesarz Karol VI.

1712:

- w styczniu zebranie i obrady kongresu w Utrechcie, które trwały do wiosny 1713.

- kolejno zawieszenie broni między Francją a Anglią, Portugalią, Sabaudią, Prusami, Holandią.

1713:

- 11 kwietnia traktat pokojowy wymienionych państw, nie oznaczał jednak końca wojny.

Hiszpania w imieniu której w Utrechcie występował Ludwik XIV kolejno podpisywała umowy w l. 1713-1715 z kontrahentami utrechckimi. Porzucony Karol VI toczył jeszcze walki z Francją. Zakończył ją traktatem z 15 listopada 1715 r. Stan wojny pozostał między Karolem VI a Filipem V, traktaty lat 1713/15 wytyczając nową mapę Europy Zachodniej, nie zakończyły wojny o sukcesję hiszpańską. Epilog znajdzie we Włoszech w l. 1717- stan wojenny między Austrią a Hiszpanią zakończy się w 1725 r.

6. Traktaty pokojowe w Utrechcie (1713)

i Rastatt (1714)

- rozbiór imperium Habsburgów hiszpańskich.

- regulacje spraw terytorialnych, handlowych i dynastycznych.

- Hiszpanię ze wszystkimi koloniami otrzymał Filip V.

- cesarzowi przypadła Belgia, Mediolan, Neapol, Mantua, hiszpańskie porty w Toskanii i Sardynia.

- Wiktor Amadeusz II otrzymał Sycylię oraz godność królewską, oraz skrawki Lombardii i fortece w tzw. barierze alpejskiej.

- Holandia otrzymała w Belgii barierę twierdz granicznych z Francją oraz handel belgijskich krajów przechodzących na cesarza.

- Anglia otrzymała Gibraltar i Minorkę, oraz 30-letnie asiento do Ameryki.

- Portugalia zyskała pewne korzyści terytorialne w Ameryce.

- Francja na rzecz Anglii traci tereny nad Zatoką Hudsona oraz Nową Funlandię i Akadię (odtąd Nowa Szkocja). Brytole otrzymali ponadto "cukrową" wyspę na Antylach - Saint Christopher. Żabojady zobowiązały się zburzyć port w Dunkierce a Kaiser przywrócić elektorom bawarskiemu i kolońskiemu ich posiadłości i prawa.

- gwarancja sukcesji hanowerskiej dla Anglii, Ludwik XIV wyrzekł się roszczeń do sukcesji hiszpańskiej.

Skutki wojny o sukcesję hiszpańską czyli tzw. wojny kupieckiej:

- Londyn i Amsterdam zyskują na handlu niewolnikami.

- władztwo Burbonów w Hiszpanii i jej amerykańskim imperium

- w przyszłości burbonowie Hiszpanii i Francji zwiążą się paktem familijnym - Francji przypadnie zysk z handlu do kolonii w Ameryce.

- traktat Anglii z Portugalią z 1703 r. kierował do Londynu strumień brazylijskiego złota.

- Italia pozbyła się marazmu hiszpańskich wielkorządców.

- oderwanie prowincji hiszpańskich w Europie pozwoliło okrzepnąć narodowi z Płw. Iberyjskiego.

- traktaty z lat 1713/14 nie zlikwidowały antagonizmów między Habsburgami a hiszpańskimi i francuskimi Burbonami.

- elektor bawarski pozostawał głównym antagonistą cesarza w Rzeszy.

- dość trwałe pogodzenie Anglii i Francji.

Rozdział II

NOWY UKŁAD STOSUNKÓW

W EUROPIE ZACHODNIEJ

1. Zmiany rządów w Anglii i Francji (1714-1715)

sojusz brytyjsko-francuski (1716)

1 VIII 1714 - umiera królowa Anna Stuart, elektor hanowerski ogłoszony królem jako Jerzy I.

1715:

- Wigowie w wyborach zyskują większość w Izbie Gmin - bez wsparcia opinii publicznej (Torysowskie ziemiaństwo i duchowieństwo anglikańskie). Spiski usuniętych ministrów Bolingbroke'a przeciw wigom i "hanowerskim szczurom" kończą się zbiegnięciem torysów do Francji - bez pomocy

jesień - powstanie w Szkocji i płn. Anglii

1 września - śmierć Ludwika XIV, najbliższym krewnym do korony króla ks. Filip Orleański, który pragnie unieważnić testament krewnego przyznający prawo dziedziczenia tronu swym wylegitymowanym nieślubnym synom.

13 listopada - maszerujący na Londyn jakobici rozbici pod Preston

1716:

luty - Jakub III opuszcza Szkocję, porażka wynikiem nieudolności kierownictwa.

28 grudnia - angielsko-francuski traktat sojuszniczy w Hadze, 11 stycznia następnego roku dołączyła doń Holandia. Przymierze autorstwa Stanhope'a i Dubois niepopularne po obu stronach kanału od okoliczności zbliżających - wzrost ekspansji Piotra I w Niemczech, sprawa jakobicka i orleańska - oba kraje pragnęły utrzymać pokój na warunkach utrechckich po 20 latach wojny (1688-1713).

2. System Angielsko-Francuski
i zmienne przymierza (1716-1731)

Skutki wojny sukcesyjnej w Hiszpanii i Północnej:

- nagromadzenie spraw sukcesyjno-terytorialnych.

- pojawienie się antagonizmów handlowych.

- kunsztowne i nietrwałe kombinacje polityczne.

- charakterystyczne wizjonerstwo w dyplomacji.

- w Europie gęsto od pretendentów, sekretów, zamiennych i rozbiorowych planów.

- wszelkie próby łamania paktów i układów hamuje arbitraż Anglii i Francji.

- zmienne przymierza:

1718:

- trójprzymierze Anglii, Francji i Holandii poszerza się o Austrię, nowy alians zwrócony przeciw Hiszpanii, która po krótkiej wojnie dołączyła do przymierza w 1720 r.

1720:

- kongres w Cambrai - bezpłodny, trwał do 1725 r.

1725:

- traktat wiedeński Austrii i Hiszpanii, zakończenie stanu wojny i podpisanie przymierza. Potem dołącza Rosja

1726:

- powstanie ligi hanowerskiej jako przeciwwagi - Francja, Anglia, Holandia, Prusy. Krótki kryzys wojenny i próby odebrania Anglii Gibraltaru.

1728-1729:

- kongres w Soissons, obradował bezowocnie.

1729:

- traktat sewilski połączył Anglię, Francję i Holandię z Hiszpanią. Odtąd monarchie burbońskie bliskimi sojuszniczkami.

1731:

- traktat angielsko-austriacki w Wiedniu. Dość trwały, stanowiły zapowiedź nowego układu sił (rozkład systemu angielsko-francuskiego i wojna o sukcesję polską).

1717-1731:

sojusz państw morskich stabilnym elementem, czynnikiem określającym sytuację współdziałanie realizowane przez Stanhope'a, Townshend'a i Walpole'a z jednej strony (WB) i kard. Dubois, ks. Burbona i kard. Fleury'ego z drugiej (FR).

Przez cały ten czas trwała jednak wojna handlowa pomiędzy Anglią a Francją, w brytyjskim parlamencie nie ratyfikowano traktatu handlowego z 1713 r. Na kontynencie działali wspólnie jako arbitrzy.

3. Sprawy Włoskie (1717-1731)

1725:

- pokój między cesarzem Karolem VI a Filipem V

Rozdział IV

NOWY UKŁAD STOSUNKÓW

W EUROPIE WSCHODNIEJ

1. Cesarstwo rosyjskie Piotra I

1721 - Piotr I przyjmuje tytuł Imperatora Wszechrosji i państwo carów przybiera nazwę Cesarstwa Rosyjskiego.

Reformy Piotra I:

a) 1-wszy etap (do bitwy Połtawskiej 1709):

- 1699: powołanie Kancelarii Bliskiej (Bliżnaja Kancelarija) - poważny krok na drodze do likwidacji Rady Bojarskiej.

- 1699: Moskwa otrzymała Izbę Burmistrzowską, niebawem przemianowaną na Ratusz, w pozostałych miastach obieralne izby ziemskie (ich członkowie zwani burmistrzami).

- tworzenie samorządu miejskiego na wzór zachodni w celu kształtowania scentralizowanego państwa absolutnego.

- rychłe przekształcenie samorządów miejskich w organy państwowego fiskalizmu, później podporządkowanie ich administracji centralnej i gubernialnej.

- podniesienie pozycji mieszczan z prawem użytku w przemyśle chłopami pańszczyźnianymi.

- 1700: zawieszenie moskiewskiego patriarchatu, ustanowienie zarządu tymczasowego i przywrócenie Prikazu Monasterskiego - rozległa sekularyzacja dóbr klasztornych.

- Duchowieństwo i mieszczaństwo miało służyć na rzecz państwa i jego wysiłku mobilizacyjnego.

- budowa przemysłu wojennego i reforma armii.

- zniesienie szlacheckiego pospolitego ruszenia, strzelców i wojsk zaciężnych - oparcie na regularnym poborze chłopskiego rekruta.

- państwo wyekwipowało i umundurowało żołnierza, ludność chłopska dostarczała furażu i żywności.

- 1701/1703: reforma pieniądza, zmniejszenie ilości srebra w monetach.

- nakładanie nowych podatków np. od łaźni, okien, drzwi, zezwolenia na noszenie bród.

- trwałe obciążenie chłopów na rzecz państwa następstwem przedpołtawskich lat reformatorskich.

- lata 1701/1715; utworzenie Szkoły Nawigacji - późniejszej Akademii Morskiej, Szkoły Artyleryjskiej, Szkoły Inżynieryjnej i Szkoły Medycznej. W Karelii i na Uralu otwarto szkoły górniczo-hutnicze.

- pierwsza rosyjska gazeta.

- 1708: po powstaniu kozaków Dońskich kraj podzielono na 8 guberni, z gubernatorami na czele - władza wojskowa, finansowa i policyjna.

b) początek gruntownej i systematycznej przebudowy ustroju państwa:

- 1710: nowe liternictwo, wprowadzenie grażdanki

- 1711: powołanie Senatu Rządzącego.

- litewska chłopka Marta Skawrońska, która jako Katarzyna Aleksiejewna zrobiła karierę na dworze Piotra I uznana dekretem żoną cara.

- 1712: przeniesienie stolicy z Moskwy do Petersburga.

- zakaz budownictwa murowanego w całej Rosji, prócz Petersburga - napływ architektów i rzemieślników do nowej stolicy.

- wznoszenie monumentalnych gmachów państwowych, siedzib władz oraz warsztatów dla armii i floty,

- obserwacja biurokracji prusko-brandenburskiej, szwedzkiej i nauki Heinricha Fick'a przyczyniły się do budowania aparatu biurokratycznego na zasadzie kolegializmu - jej zwolennikiem sam Leibniz.

- zniesienie Dumy Bojarskiej wraz z wyruszeniem na wojnę z Turcją, w jej miejsce powołanie Senatu Rządzącego, początkowo zastępował cara, po powrocie cara znad Prutu stał się instytucją stałą. Skład 9-ciu wyznaczonych przez cara niezależnych od ich pochodzenia. Zwierzchność nad całą administracją, przygotowywał projekty ustaw i stanowił sąd najwyższy.

- 1713: przydzielenie gubernatorom ciała doradczego - Landratów; członkowie teoretycznie wybrani przez szlachtę, w praktyce przez Senat.

- 1714: ujednolicenie statusu prawnego szlachty (już nie pospolity obowiązek służby

wojskowej, podporządkowanie służbie rzeczywistej państwa), zniesienie podziału na wotczyny (własność bezwarunkowa i dziedziczna, przeważnie bojarska), i pomiestia (własność warukowa, dożywotnia, przeważnie dworiańska), wszystkie dobra ziemskie uznając za wotczyny - zanik różnic prawnych między bojarami a dworianami - jednolity stan szlachecki.

- zakaz dzielenia dóbr ziemskich, przekazywanie jednemu z synów.

- 1718: zniesienie prikazów i ustanowienie 9-ciu kolegiów, w celu racjonalizacji i podziału kompetencji, ich liczba wzrosła potem do 11.

- wprowadzenie pogłównego - 80 kopiejek od każdej "duszy chłopskiej" płci męskiej

- 1719: kraj podzielono na ok. 50 prowincji, na czele mianowani przez Senat wojewodowie.

- 1720: powołanie w Petersburgu Głównego Magistratu, któremu podlegały magistraty miast prowincjonalnych.

- 1721: radykalna reforma władz kościelnych, formalne zniesienie urzędu patriarchy moskiewskiego i pryncypalnie znosząc zwierzchność patriarchy moskiewskiego nad prawosławną Cerkwią w Rosji. Doradcą cara w spr. kościelnych abp. nowogrodzki Fieofan Prokopowicz, podobnie jak Stiepan Jaworski i wielu innych zwolenników Piotra I wywodził się z Akademii Mohylańskiej w Kijowie. Ułożył Regulamin Duchowny - wg niego utworzony został Najświętszy Synod (zwany też Kolegium Duchownym), odtąd car faktycznie głową Cerkwi rosyjskiej. Piotr I zakazał surowo przechodzenia z prawosławia na inną wiarę zwalczając Unię i starowierców, innym religiom przyznał tolerancję i swobodę budowy kościołów.

- 1722: zarząd kraju objęło Kolegium Małorosyjskie, po powstaniu Mazepy rząd carski stopniowo znosił instytucje hetmańskie na Ukrainie Lewobrzeżnej tzw. Hetmańszczyźnie. Piotr I wyznaczył wszystkim urzędnikom stałe pensje - mimo wszystko młoda biurokracja ni to za sprawna, ni zbyt uczciwa.

- podatki egzekwowane bezpośrednio przez wojsko

- wydanie tabeli rang stanowiąc 14 stopni (czynów) w armii i flocie (od chorążego i konstabla do feldmarszałka i generał-admirała) oraz w administracji (od rejestratora kolegialnego do kanclerza). Szlachta zobowiązana do służby od najniższego czynu, wcześniej przymus szkolny od 10 do 15 r. życia, później służba w gwardii od prostego żołnierza lub we flocie od prostego marynarza. Następnie wybór - armia, flota, służba cywilna. Tabela rang uwzględniała awans osobom spoza szlachty, 11 czyn dawał dziedziczne szlachectwo.

- liczba szkół elementarnych tzw. cyfirnych sięgnęła 52, pierwszych nauczycieli dostarczała Akademia Morska. Mniej trwała niż duchowne szkoły parafialne.

- 1724: Katarzyna Aleksiejewna ukoronowana carycą rosyjską.

- za radą Leibniz'a i Christiana Wolff'a założenie w petersburskiej Akademii Nauk, otwarta rok później po śmierci cara.

Wyższe Kolegia Państwowe - Wojskowe, Admiralicji, Spraw Zagranicznych,

Dochodów Państwowych (Kamer-kollegia), Wydatków Państwowych (Stats-kontor-kollegia),

Kontroli Dochodów i Wydatków Państwowych (Rewizjon-kollegia), Górnictwa (Berg-kollegia), Manufaktur (Manufaktur-kollegia), Handlu (Kommerc-kollegia), Sprawiedliwości (Justic-kollegia), Dóbr Rodowych (Wotczinnaja-kollegia).

- skład kolegiów - przewodniczący, wiceprezes, 4 radców, 4 asesorów - decyzje większością głosów, w 1722 r. prezesi zostali odwołani z Senatu, poza prezesami trzech "wyższych" kolegiów. W tym samym roku powołano generał-prokuratora w celu czujnego śledzenia działalności Senatu. Miał pod sobą prokuratorów kontrolujących działalność kolegiów.

- prócz tego istniał aparat tajnego nadzoru finansowego i przy Senacie urzędował oberfiskał, któremu podlegali fiskałowie kontrolujący wszystkie szczeble administracji.

- w Twierdzy pietropawłowskiej mieściła się Tajna Kancelaria - urząd bezpieczeństwa z aparatem śledczym i inkwizycyjnym do ścigania przestępstw politycznych.

- popieranie naukowych ekspedycji geograficznych.

- budowy kanałów, rozwój hutnictwa i przemysłu stoczniowego.

- zatracenie znaczenia starych rodów bojarskich na rzecz nowo wyrosłej arystokracji i elity władzy: nadawanie wielkich majątków ziemskich i godności państwowych niezależnie od pochodzenia (Mienszykow, Jagużyński, Szafirow, Ostermann, Munnich).

- połączenie hut uralskich drogą morską z Petersburgiem.

23 IX 1723 - Persja odstąpiła traktatem petersburskim zachodnie i południowe wybrzeże Morza Kaspijskiego. Ziemie zdobyte nietrwale, utracone po 10 latach.

Następstwo tronu:

1715 - narodziny Piotra Piotrowicza, Piotr I zmusza syna Aleksego aby ten wstąpił do klasztoru.

1717 - carewicz za namową zwolenników zbiegł do Wiednia - Karol VI był jego szwagrem, podstępnie sprowadzony do Rosji katowany w Tajnej Kancelarii przyznał się do spisku.

7 VII 1718 - Aleksy stracony z rozkazu Piotra I.

1719 - śmierć 4-letniego Piotra.

5 II 1722 - ukazem Piotra I o następstwie tronu decyduje ostatnia wola panującego nieskrępowana żadnym prawem dynastycznym.

8 II 1725 - Piotr I umiera po krótkiej chorobie nie pozostawiając testamentu, sprawa sukcesji pozostaje otwarta.

2. Zachwianie i przywrócenie samodzierżawienia w Rosji (1725-1730).

Bironowszczyzna (1730-1740)

Piotr Aleksiejewicz - jedyny męski potomek, wnuk Piotra I, syn Aleksego.

Golicynowie, Dołgorukowie i rody magnackie liczą na uchwycenie władzy przy małoletnim carze, przywrócenie Dumy Bojarskiej i obalenie reform Piotra I. Dawni współpracownicy Piotra I skupili się wokół Mienszykowa, przewodniczącego Kolegium Wojskowego i przy tym naczelnego dowódcy gwardii carskiej. Pułk preobrażeński otoczył pałac, gdzie delibrowano nad sukcesją i wdowę po Piotrze proklamowano carycą jako Katarzynę I (1725-1727). Mienszykow jako jej faworyt stał się faktycznym dyktatorem. Tołstoj i Apraksin obawiając się amibicji wodza, związali się z oligarchią bojarską przechodząc do kompromisu - Piotr Aleksejewicz sukcesorem Katarzyny, kolejne zaś córki Katarzyny: Elżbieta i Anna.

W rezultacie kompromisu utrzowono Najwyższa Tajną Radę, której podlegały trzy wyższe kolegia, Senat stał się z "rządzącego", "wysokim". NTR było organem rządów oligarchii, wpływy starej i nowej arystokracji. Panowanie Katarzyny I niejako zawieszeniem broni w walce o władzę i o "petersburską" czy "moskiewską" koncepcję państwa.

6 V 1727 - śmierć Katarzyny, carem 12-letni Piotr II (1727-1730), NTR objęła regencję. Początkowo dominująca pozycja Mienszykowa ustaje po przejściu gwardii na stronę przeciwną i zamachu stanu, na skutek którego trafił na Syberię.

Golicynowie i Dołgorukowie zasiedli w radzie, zerwano zaręczyny Piotra II z Marią, zaręczając go z Katarzyną, córką Aleksieja Dołgorukiego. Stolicę przeniesiono z powrotem do Moskwy. Zniesiono Tajną Kancelarię, Główny Magistrat i administrację prowincjonalną Piotra I. Ślub młodego cara z Katarzyną wyznaczono na 29 I 1730 r.

Car zmarł w dniu ślubu na ospę, Aleksiej Dołgoruki zdołał od niego uzyskać podpis wyznaczający na carycę Katarzynę. Większość członków NTR poparła Dymitra Golicyna, który podjął próbę podważenia samodzierżawienia. Tron zaproponowano bratanicy Piotra I, owdowiałej ks. kurlandzkiej Annie Iwanownej. Ta w zamian za elekcję podpisuje w Mitawie "kondycje" ułożone przez Golicyna, zobowiązując się do współrządów z NTR.

Szlachta zgromadzona najpierw na weselu, potem pogrzebie Piotra II nie sprzyjała oligarchii bojarskiej, wśród nich znajdowali się starzy współpracownicy Piotra I, w tym Paweł Jagużyński, Moskwę ogarnął duch sejmikowy. Postulaty nie dotyczyły ograniczenia samodzierżawienia lecz interesów stanu szlacheckiego. Domagano się skrócenia służby państwowej, zniesienia ograniczeń związanych z dziedziczeniem dóbr ziemskich, zwolnienia szlachty z obowiązku służby wojskowej w charakterze szeregowców czy marynarzy i ustanowienia szkół oficerskich. Dn. 20 II 1730 r. delegacja szlachty do Anny na Kremlu, złożyła prośbę o zniesienie samodzierżawienia i inne żądania, cesarzowa podarła arkusz z mitawskimi "paktami konwentami".

Panowanie Anny Iwanowej (1730-1740):

- częściowa restauracja reżimu Piotra I.

- zniesienie NTR; jej członkowie zesłani lub straceni.

- bojarska arystokracja na zawsze traci polityczne znaczenie.

- przywrócono stolicę w Petersburgu i Tajną Kancelarię.

- przywrócono prerogatywy Senatu Rządzącego.

- nie przywrócono administracji prowincjonalnej Piotra I, i Głównego Magistratu.

- ograniczono liczbę kolegiów.

- ponad Senatem wyrosła instytucja Gabinetu Ministrów, ciała pośrodniczącego między carycą a najwyższymi organami administracji państwowej. W 1735 r. decyzje Gabinetu miały moc cesarskich ukazów, ograniczając tym samym zasadę kolegialności na rzecz centralizacji władzy - ta zaś w rękach cudzoziemców.

Ernst Biron - mastelarz, kurlandzki Niemiec, faworyt Anny, prócz zarządu cesarską studniną nie zajmował oficjalnego stanowiska. Brutalny despota, zyskał duży wpływ na sprawy państwowe. Panowanie Anny przeszło do historii jako panowanie bironowszczyzny, jej istotą było panoszenie się na urzędach niemieckich aferzystów i awanturników, dopuszczając się nadużyć, terroru. Znienawidzeni przez Rosjan, wśród nich Ostermann i Munnich. Biron nie pewny gwardii utworzył przyboczny pułk izmajłowski - rekrutujący się z Niemców bałtyckich, Estończyków, Łotyszy.

Niemiecki Triumwirat (Ostermann, Munnich, Biron)

1730:

- odnowienie samodzierżawienia dzięki antybojarskiej postawie szlachty. W czasie regencji NTR prowincjonalna szlachta przejęła funkcje zredukowanej administracji, zwłaszcza pobór podatków.

- częściowe spełnienie postulatów szlacheckich przez Annę.

1731:

- zniesienie ukazu dziedziczenia ziemi przez jednego z synów.

- utworzenie szlacheckiego korpusu oficerskiego.

1739:

- grupa szlachty Artemija Wołyńskiego występuje przeciw niemieckim rządom

1740:

- likwidacja spisku Wołyńskiego, sam przywódca stracony w lipcu.

- śmierć Anny Iwanownej 17 października, bezpotomnie, następcą wnuk jej siostry, ks. meklemburskiej Iwan (1740-1741). Walka wewnątrz stronnictwa niemieckiego, Biron 3tygodnie regentem, później matka Iwana, ks. brunszwicka Anna Leopoldówna.

1741:

- po roku zamętu Elżbieta - córka Piotra I - zasiada na tronie 25 listopada

3. Opanowanie całych Węgier przez Habsburgów (1699-1718)

1687:

- sejm węgierski wyrzeka się prawa do wypowiadania posłuszeństwa monarsze (ius resistendi) i uznaje dziedziczność tronu w męskiej linii Habsburgów.

- Arcyksiąże Józef królem Węgier (1687-1711)

1690:

- śmierć ks. siedmiogrodzkiego Michała Apafiego, cesarz Leopold I zachowuje godność książęcą dla siebie. Faktyczną władzę na Węgrzech pełni gubernator austriacki a pas ziemi wzdłuż granicy tureckiej zasiedlają serbowie zorganizowani w pułki dowodzone przez austriackich oficerów - tzw. Pogranicze Wojskowe podlegało wiedeńskiej Radzie Wojennej (Kriegsrath)

1699:

- pokój w Karłowicach, już wcześniej armia cesarska wypiera Turków z Węgier i Siedmiogrodu.

1701:

- początek powstania chłopskiego spowodowanego polityką habsburską, bez szans w chwili obecności wojsk cesarskich na Węgrzech.

1703:

- wojska cesarskie kroczą na zachód ku Hiszpanii.

- powrót zbiegłego magnata węgierskiego Franciszka II Rakoczego, który staje na czele powstania ogólnonarodowego.

1704:

- stany zgromadzone ogłaszają Rakoczego ks. Siedmiogrodu i ks. Węgier (1705).

1705:

- pod koniec roku Rakoczy domaga się przywrócenia praw sprzed 1687 r. i utworzenia 40tys. armii, odmowa i wznowienie działań wojennych.

1707:

- sejm w Ónod ogłasza detronizację Habsburgów i niepodległość Węgier.

- we wrześniu układ rosyjsko-węgierski w Warszawie.

1708:

- klęska wojsk węgierskich pod Trenczynem

1711:

- zastępujący w Polsce Rakoczego Sandor Karolyi składa broń 1 maja i zawiera pokój z cesarzem w Szatmar. Rakoczy nie uznaje kapitulacji.

1712:

- Sejm z lat 1712-1715 znosi pospolite ruszenie szlachty powołując armię składającą się w połowie z cudzoziemców i dowodzoną przez Austriaków - z czasem osłabnięcia pozycji sejmu podporządkowano je Radzie Wojennej.

1718:

- pokój pożarewacki Austrii i Turcji kończący dwuletnią wojnę przekreśla nadzieje zwolenników Rakoczego, przynosi natomiast zjednoczenie Węgier pod berłem Habsburgów.

- Austriacy nie dotrzymali obietnic złożonych chłopom w Szatmar - wolność religijna, oddanie majątków, przestrzeganie praw węgierskich. Swe rządy oparli na proaustriackiej magnaterii (labancach).

Rady Namiestnicze - organy rządów centralnych na Węgrzech i Siedmiogrodzie, na czele namiestnik (Węgry) i gubernator (Siedmiogród). Wszelkie ważne sprawy załatwiane w Wiedniu, Karol VI kontynuatorem kontrreformacyjnej polityki Leopolda I ogłasza religię katolicką panującą. Szlachcie pozostawiono obszerne uprawnienia, pozostała gorąco madziarska, w przeciwieństwie do niemczącej się magnaterii. Sejm sankcji pragmatycznej z 1723 r. formalnie przypieczętował proces włączenia Węgier do monarchii.

4. Monarchia Karola VI (1711-1740)

Trwałe włączenie Węgier w skład monarchii naddunajskiej największym osiągnięciem XVIII w. Habsburgów.

- problematyczna ocena czasów Karola VI - okres świetności Wiednia ? czy "era ciemnoty" i marazmu ?

- miraż odnowienia monarchii Karola V.

- traktatami z lat 1713-1714 Austria otrzymuje Belgię i większość Italii.

- Wiedeń kosmopolityczną stolicą późnego baroku i schyłkowej fazy kontrreformacji.

- rozkwit włosko-hiszpańsko-flamandzko-czesko-austriackiej sztuki dworskiej, pałacowej i kościelnej.

- wpływy "stronnictwa niemieckiego" i "rady hiszpańskiej" na dworze wiedeńskim.

- zaniechanie gibelińskiej polityki Józefa I.

- cesarz otacza się jezuitami, staje się podporą papiestwa; prześladowanie protestantów w Czechach, Austrii i na Śląsku.

- kontynuacja polityki merkantylistycznej.

- problemy skarbu państwa związane z wojną hiszpańską, bankructwa żydowskich bankierów Oppenheimer'a, Wertheimer'a i innych

- zakładanie manufaktur państwowych i ustanawiano monopole.

- porażka Kompanii Ostendzkiej i wyparcie przez Greków austriackich partnerów w handlu lewantyńskim.

- rozwinięcie wolnego portu w Trieście.

- budowa dróg i zniesienie wielu ceł wewnętrznych.

Monarchia:

- słabo spojony konglomerat krajów i prowincji o bardzo różnorodnym ustroju lokalnym, i silnych instytucjach stanowych.

- skomplikowana struktura organów kolegialnych administracji centralnej.

- brak zmian za czasów Karola VI.

- najwyższy organ władzy - Tajna Konferencja (Geheime Konferenz), w składzie 6 ministrów pod przewodnictwem cesarza i pierwszego kanclerza.

- organy centralne: Nadworna Izba Skarbowa, Nadworna Rada Wojenna, Kancelaria Nadworna - ta ostatnia powołana do zarządzania dziedzicznymi krajami austriackimi, kompetencje rozszerzyła na sprawy ogólne monarchii.

- kancelarie w Wiedniu: czeska, węgierska i siedmiogrodzka, włoska, niderlandzka.

- Rady Namiestnicze i Gubernatorskie w zajmowanych prowincjach z ramienia cesarza.

- wielonarodowość, bez wspólnoty interesów.

- nieznaczne umocnienie biurokratycznej centralizacji.

- mimo wszystko budowa podwalin jednolitego mocarstwa.

- próba wzmocnienia autorytetu w Rzeszy, brak rezultatów, kolejni elektorzy świeccy zyskiwali niezależność a trzech spośród pięciu koronę królewską. Elektor bawarski z ambicjami cesarskimi przeciw Habsburgom, sprawy niemieckie komplikowały jedynie sytuację, nie wzmacniając potęgi cesarza.

- dojrzewanie mocarstwa naddunajskiego opartego na austriacko-czesko-węgierskim trzonie.

Wojsko:

- na służbie Leopolda I, Józefa I, Karola VI ks. Eugeniusz Sabaudzki (1663-1736) - słynny Prinz Eugen. Reprezentant kosmopolitycznej arystokracji, rządzącej monarchią austriacką.

- prowadził wojska cesarskie do wielu zwycięstw.

- nie zdołał przeprowadzić reform wojskowych w wyniku nieuporządkowanej administracji państwa.

- w czasie wojny o sukcesję austriacką liczba wojsk cesarskich sięgnęła 170tys. żołnierzy - pod koniec panowania Karola VI 80tys. ludzi.

1697:

- elektor saski zostaje koronowany królem Polski.

1701:

- elektor brandenburski zostaje koronowany królem Pruskim.

1705:

- powstanie Deputacji Komercyjnej Krajów.

1706:

- założenie banku państwowego w Wiedniu (Wiener Stadt-Bank).

- hrabia Gundaker Starhemberg porządkuje finanse państwowe.

1713:

- wydanie sankcji pragmatycznej przez Karola V, ustanawiającą "wieczystą łączność i niepodzielność" wszystkich krajów, w których panował, a w razie wygaśnięcia linii męskiej dziedziczyć miała jego najstarsza córka - unia realna.

1714:

- powstanie Komisji Merkantylnej, wraz z DKK wspiarały handel wewnętrzny.

- elektor hanowerski panuje w Wielkiej Brytanii

1718:

- pokój w Pozarevacu, koniec "heroicznej ery" Austrii.

1722:

- przyjęcie sankcji przez władze stanowe (do 1723).

1731:

- wygnanie 20tys. protestantów z Salzburga.

5. Królestwo Pruskie.

Militaryzm Fryderyka Wilhelma I (1713-1740)

XVII w. - wyrośnięcie silnego i sprawnego aparatu biurokratyczno-militarnego rządów absolutystycznych.

W XVIII w. Europie domeny królewskie mało znaczącym reliktem, w Prusach przynosiły połowę dochodów skarbowych.

Fryderyk Wilhelm - Wielkie Elektor (1640-1688) wcześnie złamał instytucje wolności stanowych - sejmy krajowe (Landtagi), w kraju nie było wielkiej magnaterii, a szlachta w zamian za umocnienie swego władztwa nad chłopami wyrzekła się politycznych aspiracji. Elektorowie brandenburscy a potem królowie pruscy byli niejako właścicielami swego państwa.

Fryderyk III (1688-1713), człowiek próżny, nie odziedziczył talentu po ojcu. Na wzór Ludwika XIV zabawiał się w mecenasa sztuki i nauki, stworzył okazały dwór. Wiele sukcesów w tej dziedzinie zawdzięcza jego żona Zofia Karolina hanowerska, siostra Jerzego I króla Anglii.

1692: założenie uniwersytetu w Halle.

1696: założenie Akademii Sztuk Pięknych w Berlinie.

1700: otwarcie Akademii Nauk za radą Leibniz'a.

1701:uzyskanie tytułu królewskiego przez Fryderyka III, w zamian za wsparcie cesarza w wojnie o koronę hiszpańską. Odtąd jako Fryderyk I król pruski (Konig in Preussen), w Brandenburgii elektorem, na Pomorzu, w Magdeburgu, Halberstadt, Kleve i Minden księciem, w Mark i Ravensberg hrabią (cały ten konglomerat Hohenzollernów zyskał miano królestwa Prus).

Fryderyk Wilhelm I (1713-1740): prowadzi państwo na drogę skrajnego militaryzmu, zwany królem-sierżantem. Zredukował pensję urzędników i akademików, rozpędził próżniaczy dwór, filozofię i sztuki piękne miał w pogardzie. Oszczędny, systematyczny, pracowity i brutalny. Miał słabość jedynie do fajek i gwardzistów-wielkoludów. Jego dewizą było "Die Truppen und die Taler sein meine besten Freunde" - wojska i talary to moi najlepsi przyjaciele

- próba organizacji wojsk w ramach milicji chłopskiej na wzór szwedzki.

- żołnierz staje się niemal zakładnikiem państwa, kraj opanowuje terror i masowe akty oporu połączone ze zbiegostwem.

- wprowadzenie systemu urlopowania na szeroką skalę w celu ulżenia gospodarce i doli żołnierskiej.

- każdy regiment otrzymał okręg z którego się rekrutował.

- wciąganie na listę kandydatów do stanu żołnierskiego (Enrollirung) takim samym terrorem jak werbunek aktualnego żołnierza.

- znaczący krok w przechodzeniu z wojsk zaciężnych do armii zawodowej.

- przeniesienie kwater ze wsi do koszarów miejskich, które stały się garnizonami.

- synowie szlacheccy zobowiązani do służby jako junkrzy lub chorążowie.

machina biurokratyczna:

- dolne ogniwa zarządcy domen i regaliów (beamci) oraz poborcy podatkowi (landraci i steuerraci.

- ponad beamtami prowincjonalne urzędy kameralne, podporządkowane Generalnej Dyrekcji Finansów.

- Landraci i steuerraci sterowali wpływami fiskalnymi (na wsi kontrybucja, w miastach akcyza), wyżej prowincjonalne komisariaty podległe Generalnemu Komisariatowi Wojny.

gospodarka:

- dążenie do samowystarczalności.

- tępienie importu towarów luksusowych.

- zamknięcie Prus przed napływem zboża z Polski, Saksonii i Meklemburgii.

- powstanie manufaktur na rzecz armii.

- organizacja domów pracy przymusowej w celu zwalczania włóczęgostwa i "opierdalania się".

- zachęcanie do osiedlania się w prusach-brandenburgii cywilów i wojskowych z innych państw.

- tolerancja religijna, powstanie licznej gminy żydowskiej w Berlinie i wpływy hugenotów francuskich

- sprowadzanie kolonistów ze Szwabii i Szwajcarii

1714:

- okupacja Szczecina w czasie przystąpienia do koalicji antyszwedzkiej w schyłkowej fazie wojny północnej.

1720:

- Szczecin wraz z płd. częścią Szwedzkiego Pomorza przyznane Prusom traktatem pokojowym.

1721:

- obowiązek służby wojskowej chłopów.

1722:

- ustanowienie korpusu kadetów.

1723:

- połączenie Generalnej Dyrekcji i Generalnego Komisariatu w Generalny Dyrektoriat Finansów, Wojny i Domen. Podział kraju na okręgi z Kamerami Wojny i Domen na czele.

1724:

- likwidacja pomorskich partykularyzmów, organizacja prownicji w duchu pruskiego centralizmu.

1728:

- utworzenie kolegialnego Ministerstwa Gabinetowego, przekształcenie starej brandenburskiej Tajnej Rady w Ministerstwo Sprawiedliwości. Pojawienie się instytucji generalnego fiskała (Generalfiskal), podporządkowano mu fiskałów wyższych sądów i administracji, kontrolował działalność urzędów i stanowił ochronę fiskalną panującego.

1732:

- osadzenie w Prusach Wschodnich protestanckich uchodźców z Salzburga.

1733:

- początek dwuletniego systematyzowania i rozciągnięcia na cały kraj praktyki masowego urlopowania i wpisywania nadliczbowych żołnierzy na listy pułkowe.

- podział kraju na kantony obejmujące po 5tys. gospodarstw, przydział dla każdego regimentu.

- obowiązek wpisywania na listy kantonistów wszystkich prócz szlachty, właścicieli domów/gospodarstw i robotników manufaktur - w razie wojny stanowili rezerwę.

1740:

- na stopie pokojowej 2,5mln kraj liczył 83tys. regularnej armii, z jednoczesnym zaoszczędzeniem 8mln talarów w skarbcu.

- wzrost wpływów skarbowych trzykrotnie z 4 do 12 mln talarów.

- bierność w polityce zagranicznej, uchodził za postać groteskową.

BRAK: z rozdziału II podrozdziałow 3-14, rozdziału III, z rozdziału IV nie ma 6-10, rozdziału V

CZESC TRZECUA STARY ŁAD I OSWIECENIE

CZ. III STARY ŁAD I OŚWIECENIE

Ancien régime (fr. - stary ład, stare rządy) - pojęcie dość niejasne, swe powstanie zawdzięcza rewolucji francuskiej i ściśle rzecz biorąc oznacza formę rządu istniejącą we Francji przed 1789r. oznacza zarówno ustrój polityczny, rząd, ład, porządek zbiór zasad czy układ stosunków. W szerszym sensie więc całokształt francuskiego życia w warunkach monarchii z bożej łaski. Odnosi się do stosunków panujących w całej Europie przed nadejściem "ery rewolucyjnej". Jednym słowem stary ład to Europa epoki Oświecenia,

Istotą starego ładu system nierówności społecznej oraz prowincjonalnych i stanowych partykularyzmów, nie zaś monarchiczna forma rządu -> mógł być równie dobrze monarchiczny jak i republikański, byle był stary. Dobrze wyraził to Szczęsny Potocki w 1791r. gardząc duchem przemian, próbami przewrotów, jako republikanin Rzeczypospolitej przyjazny prawom monarchizmu w stanach austriackich.

Elementami europejskiego starego ładu jest Francja Ludwika XV, Anglia wigów, Szwecja "ery wolności", wielonarodowościowe monarchia habsburgów i Rzeczpospolita magnatów Obojga Narodów - sprawy wewnętrzne państw i sprawy międzynarodowe.

Często zbyt akcentowana antynomia starego ładu i Oświecenia oraz zbyt bezpośrednie traktowanie tego ostatniego jako wstępu do rewolucji prowadzi do udramatyzowania atmosfery połowy stulecia. Francuski historyk Robert Mandrou pisał że wiek XVIII był bardziej rozkwitem niż przygotowaniem do rewolucyjnych zdarzeń, kwiatem nareszcie cywilizowanego środowiska.

W poł. XVIII w. Oświecenie wyrażało się głównie w wolnomyślicielstwie religijnym o bardziej arystokratycznym niż mieszczańskim charakterze. Na salonach zapomniano o tym ile fundamenty społeczno-polityczne zawdzięczają religijnej sakrze, i że przywileje duchowieństwa to integralna część "reżimu" czy "ładu". Znaczny wzrost kosmopolityzmu i ucywilizowania obyczajów. Lata 1733-1763 to pasmo wojen o charakterze bardziej ogólnoeuropejskim i światowym niż kiedykolwiek. Wiek ten znosi polowania na czarownice, tortury, umacnia praworządność wewnątrz państw - po za anarchią książąt wzajemnie wyrywających sobie schedy i zajeżdżających folwarki. Wojny przyczyniły się nie jako do zwrócenia się przeciw monarchiom starego ładu.

Rozdział I
Wojny Kontynentalne 1733-1748

1. Antagonizm francusko-austriacki i rozkład "systemu" angielsko francuskiego (1731/32)

- Karol VI zabiegając o gwarancję sankcji pragmatycznej dąży do zapewnienia niepodzielności krajów habsburskich pod berłem Marii Teresy, i powiększenia monarchii dla swych następców.

- na męża Marii Teresy upatrzony Franciszek Stefan Lotaryński, który w 1729 zostaje księciem panującym po ojcu Leopoldzie.

- od 1732 Franciszek Stefan namiestnikiem Węgier, po zagwarantowaniu sankcji pragmatycznej przed Sejm Rzeszy spodziewano się jego koronacji na króla rzymskiego - następcą cesarza.

- Lotaryngia od dawna przedmiotem aneksyjnych dążeń Francji i Austrii oraz powodem sporów między tymi mocarstwami, Francja nie chciała aby przez małżeństwo wklinowane księstwo weszło w skład monarchii habsburskiej.

- wycieńczona wojnami Ludwika XIV Francja pod rządami kardynała Fleury odnowiła swe siły największego mocarstwa w Europie. Sprawa lotaryńska zarzewiem konfliktu na zachodzie.

1716-1731: arbitraż francusko-angielski gwarancją pokoju, pogłębiała się jednak ich rywalizacja handlowo-kolonialna oraz stara tradyca sporów o preponderancję na Zachodzie. Wg wigów Francja stawała się znów zbyt silna. W 1731 r. Wielka Brytania podjęła próbę zbudowania nowego "systemu" poza plecami Francji - przeciw niej.

16 III 1731 - traktat wiedeński Anglii z Austrią bez konsultacji z Francją. Cesarz zlikwidował Kompanię Ostendzką i uznał prawa don Carlosa w Parmie i Toskanii, Karol VI uzyskał brytyjską gwarancję sankcji pragmatycznej oraz obietnicę poparcia tego księcia, którego cesarz zaproponuje na króla rzymskiego.

22 VII 1731 - traktat hiszpańsko-austriacki za pośrednictwem państw morskich. Hiszpania zapłaciła wysoką cenę ustępstw kolonialnych na rzecz angielskiego faktora, traktat znów dotyczył gwarancji włoskich roszczeń don Carlosa. Wielki alians angielsko-hiszpańsko-holendersko-austriacki sięgający daleko na wschód poprzez sojusz austriacko-rosyjski, i po Skandynawię przez angielskie wpływy w Danii i Szwecji. Potęga francuska uniemożliwiała na trwałe układać sprawy europejskie bez jej udziału. Wg dyplomaty Chavigny - Wielka Brytania łamiąc sojusz z Francją pozostawiała ją ponownie samym sobie.

- kierownik departamentu spraw zagr. Chauvelin, podjął w Europie i Rzeszy akcję antyaustriacką i antypragmatyczną. Francja podjęła współdziałanie z Saksonią i Bawarią oraz rozbiła sojusz wiedeński przeciągając na swą stronę Hiszpanię.

- 1729; Maria Leszczyńska dając następcę tronu Ludwikowi XV usunęła zawadę francusko-hiszpańską o sperandy Burbonów na sukcesję francuską; włoskie apetyty Filipa V i Elżbiety Farnese wybiegały po za Parmę i Toskanię, Hiszpanów jątrzyła sprawa Gibraltaru i angielskie panoszenie w handlu przemytniczym z hiszpańską Ameryką.

- 1732; ustalenie między Francją a Hiszpanią celów wojny, podobnie z Królestwem Sardynii, któremu przypaść miała Lombardia. U schyłku roku Europa dzieliła się na dwa obozy: Francja, Hiszpania, Król. Sardynii, antypragmatyczne stronnictwo w Rzeszy oraz francuskie agentury w Szwecji, Polsce, i Turcji (za moment wystąpienia ustalono zgon Karola VI lub ogłoszenie ks. lotaryńskiego królem rzymskim). Z drugiej zaś Austria, Rosja, Wielka Brytania. W Polsce przygotowywano elekcję Stanisława Leszczyńskiego - dziełem przypadku jest że wojna z 1733 r. zwana jest wojną o sukcjesję polską - nie można było przewidzieć czy wcześniej dojdzie do kryzysu sukcesji austriackiej czy śmierci Augusta II.

2. Podwójna elekcja w Polsce 1733

1726-1732 - przygotowania eleckji vivente rege przez francuską dyplomację. Duże sukcesy ambasadora Monti w Polsce, przeciwdziałając pozycji Sasów metodą systematycznego zrywania sejmów. Obecnie antykról Leszczyński jako "piast" i teść króla francuskiego zyskał powszechną sympatię.

1 II 1733 - śmierć Augusta II, interrexem prymas Teodor Potocki, zwołany przez niego sejm konwokacyjny (kwiecień-maj), ogłosił wykluczenie cudzoziemców jako kandydatów do tronu i zaprzysiągł oddanie głosu na "piasta". Oznaczało to zarzucenie rosyjskiej i austriackiej myśli o kandydaturze portugalskiej, odwołano się więc do syna zmarłego - elektora saskiego Fryderyka Augusta.

17 VII 1733 - traktat austriacko-saski, Fryderyk August wyrzeka się praw do sukcesji habsburskiej i gwarantuję sankcję pragmatyczną.

25 VIII 1733 - traktat rosyjsko-saski, Fryderyk August obiecuje Kurlandię Bironowi - faworytowi carycy Anny.

12 IX 1733 - Stanisław Leszczyński obwołany ogromną większością głosów (13 500) królem. Wieść o nadciąganiu wojsk rosyjskich skłoniła większość magnatów - szczególnie litewskich - do opuszczenia pola elekcyjnego.

5 X 1733 - secesjoniści w liczbie ok. tysiąca szlachty pod osłoną wojsk feldmarsz. Lescy'ego obwołali królem Fryderyka Augusta jako Augusta III. Leszczyński w towarzystwie Montiego wycofał się do Gdańska, gdzie oczekiwał francuskich posiłków.

Wokół panujących zawiązały się konfederacje, Polacy słabi nie byli w stanie decydować o swoim losie, wystarczyło 30 tys. Rosjan i 10 tys. Sasów aby opanować kraj.

I 1734 - początek oblężenia Gdańska przez Rosjan. W obronie Stanisława dzielnie walczyła gdańska milicja i część ochotników szwedzkich, rosyjskie ataki nasiliły się po objęciu dowodzenia przez feldmarszałka Munnich'a.

Szwecja i Turcja przyjęły postawę wyczekującą. Francja wysłała symboliczną ekspedycję morską w sile trzech batalionów na odsiecz Gdańska, komendę nad ekspedycją, po wycofaniu floty objął ambasador Ludwika XV w Kopenhadze Plelo, który zginął w czasie desantu na Westerplatte 27 maja 1734 r. Wkrótce potem Gdańsk skapitulował. Monti i Potocki trafili do niewoli rosyjskiej, Leszczyński w chłopskim przebraniu zbiegł do Prus.

Gościny Leszczyńskiemu w Królewcu udzielił Fryderyk Wilhelm I, który zerwał traktat trzech czarnych orłów. Spodziewał się wytargować jakieś korzyści terytorialne od gościa - Kurlandię lub kawałek Pom. gdańskiego. W Polsce sprawy Leszczyńskiego broniła konfederacja pod laską Adama Tarły, zawiązana 5 listopada 1734 r. w Dzikowie. Stanisław, jego pruski protektor i dzikowcy oczekiwali na wynik wojny o sukcesję Polską, która rozpaliła się na zachodzie, a nie wschodzie Europy.

3. Wojna o Polską sukcesję (1733-1735) i

pokój wiedeński (1738)

- wystąpienie Austrii przeciw elekcji Leszczyńskiego pretekstem Francji do - obrony pogwałconej polskiej wolności - wypowiedzenia wojny 10 października 1733 r.

26 IX 1733 - traktat Karola Emanuela z Francją, na mocy którego Król. Sardynii odstępowało Francji część swych posiadłośći alpejskich w zamian za pomoc w zdobyciu Lombardii.

7 XI 1733 - francusko-hiszpański sojusz w Escorial, tzw. pakt familijny. Hiszpańscy Burbonowie mieli zyskać Parmę, Toskanię, Neapol i Sycylię. Francja zaś znaczne korzyści w handlu z Hiszpanią i jej koloniami.

24 XI 1733 - Holandia deklaruje neutralność.

Walpole dążył do zachowania pokoju z Francją, w Londynie rząd prowadził chwiejną politykę borykając się z licznymi problemami, w tym stanowiskiem Holandii.

Kardynał Fleury powstrzymywał zapędy ostatecznej rozprawy w Niemczech, podjęcia akcji antypragmatycznej w Rzeszy i wysłania znacznych sił do Polski, Anglicy uchylali się natomiast od wypełnienia zobowiązań sojuszniczych z Austrią - ich sojusz z 1731 r. miał charakter obronny a nie zaczepny. Anglia zachowała neutralność, sojusz działał natomiast w obrębie Lotaryngii i Italii w myśl traktatów hiszpańsko-francusko-sardyńskich.

Jesień 1733 - Francuzi zajmują Lotaryngię, w lecie 1734 marszałek Bervick zajął twierdzę Philippeville na pograniczu belgijskim, dalej ofensywa nad Renem zatrzymana.

We Włoszech marsz. Villars z wojskami króla Sardynii zajął Mediolan, Hiszpanie zaś Sycylię i Neapol, ogłaszając don Carlosa królem tych państw.

W Polsce sprawa Leszczyńskiego wyglądała źle. Na przełomie 1734/35 r. kolejna bezskuteczna próba przeciągnięcia Rosji na stronę francuską. Petersburska "bironowszczyzna" osadziła Augusta III na tronie polskim i wypełniła swe zobowiązania wobec cesarza na Zachodzie. W lecie 1735 r. korpus marsz. Lascy'ego (12tys. chłopa) osiągnął Ren. Kardynał Fleury nawiązał w tym czasie tajne rokowania pokojowe z Karolem VI.

Celem Fleury było zajęcie od początku Lotaryngii na warunkach akceptowalnych dla Austrii. Wykorzystano zawód z angielskiego sojusznika i po za jego plecami prowadzono rokowania francusko-austriackie.

5 X 1735 - podpisanie preliminarzy pokojowych w Wiedniu, na mocy których Ludwik XV zagwarantował sankcję pragmatyczną.

- Leszczyński zostawał tytularnych królem Polski zatwierdzając legalność jego elekcji, za utracone królestwo nadając mu ks. lotaryńskie, które po jego śmierci miała przejąć Maria jako spóźniony posag - czyli powrócić do Francji.

- Franciszek Stefan w odszkodowanie otrzymał ks. Toskanii (po rychle spodziewanej śmierci Jana Gastona Medyceusza). Bez narady z sojusznikami Fleury ustanowił nowy podział Italii.

- Cesarz zatrzymywał Lombardię, po za skrawkami odstąpionymi Król. Sardynii. Uzyskał ks. Parmy i Piacenzy, oraz Toskanię dla zięcia (w 1736 r. Franciszek Stefan ożenił się z Marią Teresą). W przyszłości księstwo miało stać się sekundogeniturą dynastii habsbursko-lotaryńskiej - odrębność państwowa pod berłem młodszego przedstawiciela panującej w Austrii dynastii. W ten sposób zamiast wyprzeć Austrię z Italii wzmocniono jej pozycję w płn. części Płw. Apenińskiego.

- don Carlos otrzymał Neapol i Sycylię jako sekundogeniturę Burbonów hiszpańskich.

Protesty w Turynie i Madrycie, oraz wśród polskich zwolenników Leszczyńskiego. Niestety wobec bierności osamotnionej Wielkiej Brytanii Fleury stał się arbitrem całej Europy. W grudniu 1735 r. zawieszenie broni w Italii. Śmierć ostatniego Medyceusza w sierpniu ułatwiła sfinalizowanie sprawy.

18 XI 1738 - ostateczny traktat pokojowy w Wiedniu między Austrią i Francją. Z ociągnięciem przystąpiły: Król. Sardynii - 5 II 1739, Hiszpania - 31 IV 1739. Wszyscy kontrahenci zagwarantowali sankcję pragmatyczną.

Skutki wojny o polską sukcesję:

- ustalenie mapy Italii do rewolucji francuskiej.

- Fleury zyskał opinię "kardynała pokoju".

- Francja zdobyła Lotaryngię.

- kolejny uszczerbek polskiej suwerenności.

- abdykacja Leszczyńskiego w 1736 r. i pogodzenie z rządami Augusta III na sejmie pacyfikacyjnym (jeszcze przy asyście wojsk rosyjskich i saskich).

4. Wojna Rosji i Austrii z Turcją

i pokój belgradzki (1735-1739)

Klęska francuskiej polityki "bariery wschodniej", Rosja Birona, Ostermanna i Munnicha potwierdziła rolę wielkiego mocarstwa. Przeprowadziwszy swą wolę w Polsce uderzyli na wciąż uwikłaną w wojnę perską Turcję.

1735 - początek działań.

1736 - operacje na wielką skalę: Lascy zdobył Azow, Munnich wkroczył na Krym pustosząc Bakczysaraj. Zagrożona Turcja zawarłą pokój z Persją 17 października i przyjęła mediację Austrii.

1737 - kongres pokojowy w Niemirowie, dwory cesarskie prowadzą rokowania rozbiorowe, niedługo potem Austria uderzyła na Turcję ponosząc niespodziewanie znaczne klęski - organizacja i szkolenie armii tureckiej przez francuskich doradców. Po śmierci ks. Eugeniusza brakowało Austriakom dobrych dowódców.

1738 - Turcy zmusili do odwrotu Munnicha i odzyskali Oczaków.

1739 - Turcy oblegają Austriaków w Belgradzie. Munnich pobił Turków pod Chocimiem i pod Stawuczanami (28 VIII), Austriacy zawarli preliminarze pokojowe z Turcją, wkrótce potem Rosja przystąpiła do rokowań.

18 IX 1739 - pokój w Belgradzie.

Skutki tzw. wojny wschodniej:

- Turcja zdolna do większego wysiłku militarnego niż to myślano na dworach cesarskich.

- pokój belgradzki sukcesem dyplomacji francuskiej.

- Ambasador Villeneuvue najbliższym doradcą sułtana w czasie wojny, w rokowaniach francuską mediącję przyjęły i Rosja, i Austria.

- Turcja odzyskała wszystkie ziemie serbskie i wołoskie oddane Austrii na mocy traktatu z 1718 r.

- Rosja odzyskała zwierzchność nad utraconą w 1711 r. Kozaczyzną zaporoską. Zatrzymano również Azow, niszcząc jego fortyfikację, flocie rosyjskiej zakazano żeglugi na Morzu Azowskim.

- Spore terytorium Kabardy (Kaukaz Płn.) stało się niezależne jako "bariera między cesarstwami".

- Francja zyskała korzyści handlowe w Turcji i opiekę nad katolikami w tym kraju. Odtąd ambasada francuska w Stambule przez ok. 50 lat będzie się cieszyć względami Wielkiej Porty.

- pokój belgradzki zbiegłszy się z pokojem wiedeńskim przywrócił prestiż Francji w Europie Wschodniej.

5. Północna polityka Francji

i wojna szwedzko-rosyjska (1741-1743)

- dążenie Anglii do umocnienia swej pozycji w Skandynawii:

1734 - sojusz z Danią, wzmocnienie stosunków z rządem Horn'a w Szwecji.

1736 - powstanie planu wielkiego sojuszu północnego, obejmującego Anglię, Hanower, Danię, Szwecję i Rosję.

- kontrofensywa francuska: w Sztokholmie Saint-Severin na wzór Villeneuvue'a w Stambule szachował pieniędzmi opozycyjne do rządu Horn'a, stronnictwo "kapeluszy". W Szwecji walki partyjne stronnictw "czapek" Horn'a popierających Anglię i Rosję, oraz "kapeluszy" nawiązujących do polityki Karola XII.

1738 - Horn obalony, "kapelusze" dochodzą do władzy.

10 XI 1738 - przymierze nowego rządu szwedzkiego z Francją, oraz szykowanie do wojny przyspieszyło podpisanie pokoju rosyjsko-tureckiego.

- celem polityki francuskiej rozerwanie przymierza dworów cesarskich

1739 - nowy ambasador francuski w Petersburgu markiz de pracuje nad obaleniem związanej z Wiedniem niemieckiej ekipy rządzącej w Rosji. Nawiązanie stosunków z córką Piotra I, Elżbietą - sympatia oficerów gwardii i szlachty antyniemieckiej. W konspiracji brał udział również poseł szwedzki w Petersburgu. Przewrót pałacowy miał się zbiec z wkroczeniem wojsk szwedzkich do Rosji pod hasłem uwolnienia od "niemieckiego jarzma" - myśleli o odzyskaniu utraconych prowincji, rosjanie odbierali to wydarzenie dwuznacznie.

lipiec 1741 - Szwedzi rozpoczynają działania wojenne.

noc 24/25 listopada - pułk preobrażeński lejb-gwardii proklamował Elżbietę carycą. Małoletni Iwan VI, jego matka, Ostermann i Munnich zostali aresztowani. Na tę wiadomość Szwedzi cofnęli się do Finlandii. Nowy rząd Aleksieja Bestużewa nie zamierzał iść pod dyktando Francji i Szwecji.

1742 - Rosjanie odzyskali Finlandię.

W Szwecji nie gotowej do wojny wybuchły powstania chłopskie i walki partyjne, prowadzące do wojny domowej + sprawa sukcesji po śmierci królowej Ulryki Eleonory 5 XII 1741 r. - postanowiono wyznaczyć następcę po jej bezdzietnym mężu Fryderyku I. Wyłoniono dwóch kandydatów: Fryderyk królewicz duński (po jego stronie stanęli chłopi, powstanie zostało stłumione) oraz Adolf Fryderyk Holstein-Gottorp (proklamowany rosyjskim następcą tronu - caryca uczyniła iunctim między jego wybraniem a zwrotem Finlandii).

Nowy następca wylądował na tronie pod asystą wojsk rosyjskich strzegących go przed zwolennikami duńczyka.

7 VIII 1743 - traktat pokojowy w Abo, na mocy postanowień którego płd. część Finlandii po rzekę Kymi została przy Rosji.

Skutki konfliktu:

- niefortunna próba odwetu szwedzkiego potwierdziła układ sił na Północy, który określił pokój nysztadzki.

- Rosja zyskała znaczne wpływy w polityce wewnętrznej szwedów, ingerując w sprawę sukcesyjną.

- odtąd ważyć się będą wpływy rosyjskie i francuskie w tym kraju - walki "kapeluszy" i "czapek".

nieskoordynowana w czasie francuska polityka "bariery wschodniej" nie pozwoliła

przeprowadzić wspólnego przeciw Rosji ataku Polski, Szwecji i Turcji pod egidą Francji. Wersal uważał jednak to działanie za plan drugorzędny rozważając zawsze możliwość sojuszu francusko-rosyjskiego. Skutecznie wiązała siły rosyjskie na wschodzie, a od 1740 r. oglądała się głównie na Prusy w rozgrywce przeciw Austrii.

6. Początek panowania Fryderyka II

i podbój Śląska przez Prusy (1740-1741)

koniec maja 1740 - śmierć króla-sierżanta Fryderyka Wilhelma I, na tron wstępuje 28-letni syn Fryderyk II (1740-1786). Król filozof, humanista, mason, adept francuskiej kultury, wychowanek Kronprinza. Uciekłszy od despotycznego ojca do wuja Jerzego II w 1730 r., uprowadzony przed sąd wojenny w Kostrzynie za dezercję. Wyrokiem zdegradowany i osadzony w twierdzy kostrzyńskiej. W czasie aresztu odbywał nauki administracyjne i skarbowo-wojskowe, po ułaskawieniu przez ojca odzyskał dowodzenie nad pułkiem i w 1734 r. odbył wojenną praktykę u boku ks. Eugeniusza Sabaudzkiego. Po narzuconym przez ojca małżeństwie osiadł w zamku Rheinsberg pogodziwszy funkcje administracyjno-wojskowe z muzykowaniem, pisaniem wierszy i rozpraw - prowadził tajną korespodencję z Wolterem i pobierał zasiłki z Wiednia i Paryża.

Objąwszy tron w polityce wewn. pozostał księciem-filozofem, w zagranicznej zaś "antymachiawelem" stając się cynicznym wiarołomcą i drapieżnym "rozbójnikiem Europy".

Jego osobowość przez kilkadziesiąt lat ważyła o losach kontynentu.

pierwsze kroki odpowiadały oświeconym: zniesienie cenzury i tortur w procesach sądowych, proklamował tolerancję religijną, odnowił berlińską Akademię Nauk, zachował ciągłość w polityce wewnętrznej. Podporządkował ponadto dygnitarzy ojca, jego plany ekspansji zależne od okoliczności w myśl zasady "chwytać koniunkturę za włosy". Wykręcił się od hołdu z Prus Wschodnich należnego złożyć królowi polskiemu, użył przemocy wobec biskupa Leodium i gotował się do zamachu na ks. Bergu, kiedy w 1740 r. przyszła wieść o śmierci Karola VI.

Wyraził gotowość poparcia habsbursko-lotaryńskiej parze, wyznaczając sobie za to zapłatę - nie pytając o zgodę zagarnął Śląsk do którego skrawków miał roszczenia. Wojska pruskie wkroczyły tu 16 XII 1740 r. opanowując całą prowincję w kilka tygodni, w odpowiedzi Maria Teresa wypowiedziała wojnę.

10 IV 1741 - bitwa pod Mollwitz (Małujowice) - punkt zwrotny w dziejach Europy Środkowej - zwycięstwo Prus nad Austrią, Fryderyk II uchodząc z pola oddał dowodzenie gen. Schwerinowi. Prusacy odtąd występują w roli równorzędnego mocarstwa.

Skutki walk o Śląsk:

- wywarcie wielkiego wrażenia w Europie.

- tzw. pierwsza wojna śląska przerodziła się w wojnę o sukcesję austriacką.

7. Pierwsza faza wojny o sukcesję austriacką

- wojna niemiecka (1741-1743)

Śmierć Karola VI i poczynanie Prus rozbudziły dawne roszczenia do habsburskiego dziedzictwa:

- mężowie córek Józefa I (starszego brata Karola VI): elektor bawarski Karol Albert i elektor saski - król polski August III.

- do posiadłości we Włoszech roszczenia żywiła Hiszpania, Lombardii król Sardynii.

- antypragmatyczne dążenia popierała Francja, gdzie partia wojenna zyskiwała przewagę nad kardynałem Fleury.

Marszałek Belle-Isle, kierownik partii wojennej zawarł układy na mocy których Prusy miały otrzymać Dolny Śląsk, August III Górny Śląsk i Morawy, Karol Albert Górną Austrię i Czechy, oraz cesarska korona. Maria Teresa nie mogła liczyć na wsparcie Rosji walczącej ze Szwecją. Pomocy finansowej i dyplomatycznej udzieliły Wielka Brytania, Holandia i Hanower, nie kwapiąc się do otwartych działań wojennych - podobnie Francja jako sojuszniczka Bawarii i Prus. Wojna powoli rozszerzała swój zakres.

1741 - uznanie przez elektora bawarskiego praw Hiszpanii do wszystkich posiadłości habsburskich we Włoszech. Podbicie tych terenów okazało się trudniejsze. Karol Emanuel prowadził w tym względzie politykę lawirowania typową dla domu sabaudzkiego, obawiając się zbytniego wzrostu znaczenia Burbonów w Italii. W chwili lądowania wojsk hiszpańskich przy pomocy floty francuskiej w Italii, władca Sardynii zbliżył się do Marii Teresy, targował się między obiema stronami podbijając cenę. Przejęcie inicjatywy przez flotę brytyjską na M. Śródziemnym skłoniło Królestwa Neapolu i Sycylii do wycofania wojsk.

jesień 1741 - elektor bawarski wsparty przez francuzów zajmuje Górną Austrię i Czechy, koronował się na arcyks. Austrii i króla Czech, a 24 stycznia '42 został obrany we Frankfurcie cesarzem jako Karol VII. Maria Teresa potajemnie porozumiała się z Fryderykiem II niechętnym wzrostu roszczeń Bawarii i Saksonii oraz niechętny podziału Śląska. Uzyskawszy folgę ze strony Fryderyka, Maria Teresa znalazła poparcie na Węgrzech. Koronując się królową Węgier obiecała przywrócenie dawnych swobód i za sprawą Janosa Palffyego Madziarzy zorganizowali liczną armię.

1742 - z początkiem roku ofensywa austriacko-węgierska, odzyskanie Górnej Austrii i całej Bawarii. Lawirowanie Fryderyka II wśród wojennych losów. Zerwawszy rozejm z Austrią podjął z Saksonią działania na Morawach i w Czechach.

luty 1742 - upadek Walpole'a nie chętnego wojnie z Francją, kierownictwo przejmuje opozycjonista John Carter. Jerzy II formuje armię w skład której wchodzą regimenty z angielskie, hanowerskie, holenderskie, austriackie i najemne niemieckie - formalnie jako posiłkująca Marię Teresę tzw. "armia pragmatyczna" dowodzona przez lorda Staira

17 V 1742 - zwycięstwo Prus pod Chotusitz (Chotusice), szybkie wyzyskanie sukcesu rokowań pokojowych z Marią Teresą.

11 VI 1742 - pokój we Wrocławiu, cały Śląsk - prócz ks. cieszyńskiego i opawskiego - w rękach prusaków. Potwierdzony w Berlinie 28 VII tegoż roku. Z wojny wycofała się z pustymi rękami Saksonia.

12 V 1743 - Maria Teresa koronuję się w Pradze królową Czech.

27 VI 1743 - bitwa pod Dettingen nad Menem, zwycięstwo "armii pragmatycznej" nad wojskami francuskimi formalnie wciąż sojusznikami Bawarii.

- Rozpad stronnictwa antypragmatycznego w Niemczech i koniec groźby rozpadu imperium habsburgów. Za cenę Śląska odizolowano Bawarię, której elektor zachował tytuł cesarski, lecz utracił kraj.

wrzesień 1743 - sojusz wojenny Sardynii z Austrią za pośrednictwem brytyjskim w Wormacji, Karol Emanuel dobił targu z Marią Teresą w zamian za subsydia i obietnicę Piacenzy, części Lombardii i skrawków posiadłości genueńskich.

- pokój wrocławski i traktat w Wormacji sukcesami dyplomacji brytyjskiej.

8. Druga faza wojny o sukcesję austriacką

- wojna powszechna (1744-1748)

- stanowisko Francji w pierwszych latach niezdecydowane, maksymalnym celem wzięcie udziału w rozbiorze państwa habsburgów przez przyłączenie Niderlandów (Belgii). Kard. Fleury przeciwny wojnie. Wśród ścierających się tendencji obrano drogę połowicznego poparcia Karola VII.

- drugim zarzewiem trwająca od 1739 r. wojna kolonialna Anglii i Hiszpanii, ta ostania po wycofaniu Prus, i przejściu Sabaudii i Saksonii do obozu przeciwnego pozostała jedyną sojuszniczką Francji - zacieśnienie ich sojuszu prowadziłoby do eskalacji konfliktu brytyjsko-francuskiego.

- po śmierci kard. Fleury (styczeń 1743) i wystąpieniu "armii pragmatycznej" Francja podejmuje wojnę wielkoskalową.

październik 1743 - ścisły sojusz francusko-hiszpański tzw. drugi pakt familijny w Fontainebleau , skierowany przeciw Anglii. Próbowano podnieść sprawę pretendenta Stuarta i szukać rozstrzygnięcia za kanałem

luty 1744 - oficjalne wypowiedzenie wojny wyspiarzom i przygotowania do desantu na Wielką Brytanię w Dunkierce. W kwietniu oficjalne wypowiedzenie wojny Marii Teresie i wkroczenie armii hrabiego Maurycego Saskiego (syna Augusta II) do Belgii - zdobycie twierdz Courtrai, Menin, Ypres. Austriacy zagrozili Alzacji odnosząc sukcesy nad Renem, latem sytuacja Francji trudna do momentu pojawienia się Fryderyka II obawiającego się wzrostu potęgi Austrii.

Licząc na kolejne zdobycze na Śląsku i w Czechach, oraz uzyskanie inwestytury na hrabstwo Wschodniej Fryzji, Fryderyk zawarł "unię" w maju 1744 r. z Bawarią, Palatynatem i Hesją-Kessel w obronie praw Karola VII, w czerwcu zaś podpisał sojusz z Francją.

16 IX 1744 - zajęcie Pragi przez Fryderyka II, wycofanie Austriaków z Bawarii i odciążenie graciny francuskiej.

20 I 1745 - śmierć Karola VII, czas uregulowania sukcesji austriackiej na terenie Rzeszy Niemieckiej. Mimo namowy francuzów syn cesarza Maksymilian Józef zrzekł się jakichkolwiek pretensji do dziedzictwa habsburskiego i obiecał poprzeć w elekcji Franciszka Stefana. Podobnie zawiódł August III szukający oparcia w Austrii.

11 V 1745 - bitwa pod Fontenoy, Maurycy Saski rozbił wojska austriacko-angielskie, Belgia pod okupacją francuską. Wojna staję się bardziej angielsko-francuska, do Anglii zbliża się Holandia zastępując coraz mniej aktywnych na tym teatrze działań Austriaków.

4 VI 1745 - zwycięska bitwa Fryderyka II w obronie Śląska pod Dobromierzem (Hohenfriedberg).

13 IX 1745 - obranie cesarzem męża Marii Teresy we Frankfurcie - przy nieobecności plenipotentów Prus i Palatynatu.

15 XII 1745 - zwycięstwo nad wojskami Augusta III pod Kesseldorf (Kotliska)

25 XII 1745 - zawarcie pokoju między Prusami a Austrią i Saksonią w Dreźnie, przy pośrednictwie angielskim. Fryderyk nie powiększył zaborów w wyniku drugiej wojny śląskiej, zyskał jednak sławę wojenną i potwierdzenie mocarstwowego statusu Prus, wszedł również w posiadanie Wschodniej Fryzji na mocy inwestytury cesarskiej.

Syn żyjącego jeszcze Jakuba III i Marii Klementyny Sobieskiej, Karol Edward Stuart z niewielką pomocą francuską wylądował w Szkocji, wzniecając silne powstanie: anglicy ponieśli porażki pod Prestonpans 21 IX 1745 i pod Falkirk 17 I 1746 zagrażając Londynowi.

Dopiero pułki ściągnięte z Niderlandów zgniotły powstanie pod Culloden 16 IV 1746. Książe Cumberland który poskromił powstańców wprowadził okrutne represje, mimo ujścia Karola Edwarda do Francji sprawa jakobicka ostatecznie została pogrzebana.

11 X 1746 - bitwa pod Raucoux (czyt. Roku), Maurycy Saski pobił wojska sprzymierzonych i osiągnął terytorium Holandii.

17 IV 1747 - formalne wypowiedzenie wojny Holandii, chcąc zmusić ją do zawarcia separatystycznego pokoju. Przewrót antyoligarchiczny w tym kraju nie dopuścił do tego. Stany Generalne 3 V 1747 proklamowały Wilhelma IV Orańskiego dziedzicznym stadhouderem (namiestnikiem) - przywrócenie stadhouderatu przebiegało na wzór zamachu stanu Wilhelma III z 1672 r. Brytyjczycy spodziewali się energicznego zaangażowania Wilhelma IV w wojnę, ten jednak pragnął pokoju w wyniszczonej Flandrii.

Front włoski: od 1744 wojna między tzw. Gallispanami (Francja i Hiszpania) a Austrosardami (Austriacy i Sardyńczycy). Początkowa przewaga Burbonów do których dołączyła Genua, Hiszpania nie dopuściła do przejścia Karola Emanuela na stronę Francji. W 1746 r. Austrosardzi zdobywszy Lombardię i Genuę zagrozili Francji od strony Nicei - inspiracja Anglii chcącej zniszczyć francuską bazę floty w Tulonie. W grudniu '46 rewolta w Genui wyparła Austriaków. Po śmierci Filipa V (9 VII 1746) upadły wpływy Elżbiety Franese i zaangażowanie Hiszpanii w sprawy włoskie zmalało. Nowy król Ferdynand VI nie był skłonny zaspokajać ambicji macochy i brata przyrodniego Filipa.

16 IX 1747 - Maurycy Saski zdobył twierdzę holenderską Bergem op Zoom.

Rosja odnowiwszy sojusz z Austrią w 1746 r. i otrzymawszy subsydia obiecała wysłać wojska 30tys. ludzi na kampanię 1748 r. wzmacniając koalicję. Armia W. Repnina przemaszerowała aby stanąć w odpowiednim momencie nad Renem, podpisanie preliminarzy pokojowych przez Anglię i Francję 30 IV 1748 r. w Akwizgranie odwołało operację.

9. Pokój w Akwizgranie (1748)

1746 - Holandia podejmuje się mediacji między Francją a Anglią na zasadzie status quo ante bellum. Na początku 1748 r. Wilhelm Orański oświadczył, że nie jest w stanie prowadzić dalej wojny, Anglia znalazła się w trudnym położeniu, wobec zarysowującego się rozkładu koalicji Francja mogła żądać ustępstw w Belgii - ci jednak nie wysuwali podobnych żądań nie znając stopnia wyczerpania Wielkiej Brytanii wojną kontynentalną i kolonialną, przeceniając siłę wyspiarzy okazali wielkoduszność w czasie rokowań - nic dla siebie, niewiele dla sojuszników.

- w sprawach kolonialnych status quo ante bellum z minimalnymi zmianami w mapie Italii.

- Hiszpania otrzymała Parmę i Piacenzę dla don Felipa, jako tercjogeniturę hiszpańskich Burbonów.

- Karol Emanuel uzyskał obiecane traktatem w Wormacji skrawki Lombardii.

- Prusy mimo nie uczestniczenia w rokowaniach otrzymały od Francji potwierdzenie praw do Śląska.

- zbiorowo zagwarantowano niepodległość Republiki Genueńskiej, oraz uznano tytuł cesarski Franciszka I.

28 X 1748 - definitywny traktat pokojowy Francji i Anglii, inne państwa zmuszone do niego przystąpić - niechętnie to czyniły. Austria niezadowolona z powodu Śląska, Hiszpania nie odzyskała Minorki i Gibraltaru, ponadto oddała Anglii asiento na 4 lata i przywilej jednego okrętu. Sardynia nie otrzymała większości terytoriów obiecanych w Wormacji.

Jedynie Fryderyk II obłowił się, przez co Francuzi ukuli przysłowie "pracować dla króla pruskiego".

Austria mimo utraty Śląska, Parmy i Piacenzy wyszła obronną ręka jakby nie patrzeć na to jak bardzo byt monarchii był zagrożony, jej mocarstwowa pozycja w 1748 r. była większa niż w 1740 r.,wszystko dzięki:

- chwiejnej polityce Francji w l. 1741-1743.

- zmiennej polityce Fryderyka II.

- przedwczesnej śmierci Karola VII.

- bierności Turcji.

- wytrwałości władczyni.

Francja i Anglia osiągnęły stan równowagi. Sojusz państw morskich uległ nadwyrężeniu, zacieśnił się sojusz morski Burbonów przeciw angielskiej ekspansji w koloniach i na oceanach. Po za Prusami największe korzyści uzyskała Italia, której granice państw utrwaliły się przynosząc 50 -letni okres pokoju na płw. Apenińskim.

Rozdział II

Wojny Kolonialne i wojna siedmioletnia
(1739-1763)

1. Konflikty amerykańskie (1739-1755)

przyczyny konfliktu w rejonie Nowego Świata:

- rywalizacja w strefie M. Karaibskiego i Przesmyku Panamskiego.

- angielsko-hiszpański zatarg dotyczący przemytu oraz handlu w Ameryce Łacińskiej.

- tzw. sprawa "ucha Jenkins'a".

1713 - pokój utrechcki: kończący hiszpańską wojnę sukcesyjną. Anglicy po za obszarami w Europie i Ameryce otrzymują koncesje handlowe oraz tzw. asiento - dla angielskiej Kompanii Mórz Południowych (South Sea Company).

Puerto Bello i Peru - zbieg szlaków handlowych prowadzących w głąb wicekrólestw Nowej Hiszpanii.

"Asiento" - wyłączny przywilej handlu niewolnikami, uzyskany przez Anglię na okres 30 lat, na mocy porozumień w Utrechcie. Składało się nań:

- prawo sprzedaży 4800 niewolników do hiszpańskich kolonii rocznie.

- przywilej wysyłania co roku jednego, 500-tonowego okrętu z towarem do Puerto Bello.

Skutki asiento !

- wyłom w hiszpańskim monopolu handlowym w amerykańskim imperium.

- początek angielskiej kontrabandy na wodach Ameryki Środkowej. Do tego procederu dołączyły inne kraje mające swe kolonie na Antylach (Francja, Holandia, Dania).

- powołanie przez ministra Jose Patinę floty ochrony wybrzeży karaibskich "guarda-costas", do walki z kontrabandą - często dopuszczała się szykan wobec legalnych jednostek handlowych.

- problem przemytu głównym tematem rozmów dworów w Madrycie i Londynie - brak porozumienia.

- w parlamencie angielskim coraz większe wpływy zyskują kupcy handlujący z Indiami Zachodnimi, oraz ludzie związani z Kompanią Mórz Południowych.

- zaognienie stosunków ang.-hiszp. w Ameryce, na granicy Karoliny Płd. i hiszp. Florydy, gdzie Anglicy założyli 13 kolonię - Georgię, będącą bastionem skierowanym w Hiszpanię.

sprawa "ucha Jenkins'a" - historia ang. żeglarza i przemytnika, który w 1738 r. zatrzymany przez hiszpański okręt u wybrzeży Kuby, stracił ucho w pojedynku z oficerem przeciwnej jednostki. Incydent zręcznie wykorzystany przez poszkodowanego w skardze na hiszpańską Koronę, doprowadził do oburzenia w Izbie Gmin i uchwalenia ustawy o obronie wolności żeglugi.

styczeń 1739 - konwencja w Prado, ugoda z Hiszpanią. Premier Walpole, który w sprawach zagranicznych utrzymywał stanowisko pokojowe otrzymał odszkodowanie pieniężne. Kompania Mórz Południowych odmówiła podporządkowania - w parlamencie angielskim coraz większy głos zyskiwały grupy reprezentujące interesy kolonialne (jest to ważny bodziec podtrzymujący doktrynę angielskiego imperializmu).

- w odpowiedzi Hiszpanie znoszą asiento, początek utarczek angielskich i kanadyjskich kolonistów w rejonie Wielkich Jezior i rzeki Ohio.

-konflikt przyćmiony europejską sprawą sukcesji austriackiej.

23 X 1739 - rząd Walpole'a pod naciskiem opinii publicznej wypowiada wojnę Hiszpanii. Konflikt przechodzi do historii pod nazwą "wojny o ucho Jenkins'a". Celem anglików rejon w strefie karaibskiej.

1740:

- angielska operacja morska, zdobycie Puerto Bello i zburzenie jego fortyfikacji.

- ofensywa przeciw Florydzie zakończona porażką.

- pojawienie się floty francuskiej na Karaibach; nie wzięła udziału w walkach.

1741:

- nieudane ataki angielskie na Kartagenę i Santiago de Cuba.

- komandor Anson opłynął przylądek Horn i zaatakował Peru (brak strategicznego znaczenia).

- paraliż morskiego handlu Hiszpanii, flota angielska wspiera kontrabandę.

1742:

- Hiszpanie pustoszą Georgię.

1743:

-Henry Pelham premierem Zjednoczonego Królestwa.

- Francja i Hiszpania zawarły II pakt familijny.

1744:

- Francja przystępuje do wojny przeciw Anglii, plantatorzy trzcin cukrowej nie dążą do podbicia Antyli rywali obawiając się spadków cen cukru. Ich celem jest wszakże zrujnowanie wysp poprzez odcięcie aprowizacji i porwania ludności.

- głównym teatrem działań ang.-fran. nie są Karaiby, lecz płn.-wsch. część Ameryki Północnej -> tzw. wojna króla Jerzego była częścią europejskiego konfliktu o sukcesję austriacką.

17 VI 1745 - Anglicy zdobywają Louisborg przy wsparciu kilku kolonii i floty brytyjskiej. Działania te były odpowiedzią na francuskie próby odzyskania Akadii.

1748 - pokój akwizgrański:

- Wielka Brytania zwróciła Puerto Bello i Louisbourg.

- kilka wysepek karaibskich otrzymało neutralność.

- w sprawie kolonii przyjęto status quo ante bellum.

1750 - rezygnacja Anglików z roszczeń do asiento za cenę 100tys. funtów.

- stopniowe słabnięcie wciąż obecnego handlu przemytniczego, Hiszpanie zyskują większą możliwość ochrony swego odbudowywanego monopolu handlowego.

- Francja kosztem Anglii zyskuje wracając do starego systemu przechwytu handlu hiszpańsko-amerykańskiego za pośrednictwem Kadyksu.

- brak faktycznego pokoju w Ameryce Płn.

- odbudowa fortu Louisbourg i wzniesienie w '48 r. fortu Beausejour na granicy Nowej Szkocji.

- nasilenie tarć w rejonie rzeki Ohio: Kompania Ohio w Wirginii to angielska spółka kolonizacyjna, która otrzymała od króla Jerzego II nadanie na 200tys. akrów w rejonie doliny rzeki Ohio. Francuzi uprzedzili ich jednak zajmując te obszary. Angielska misja dyplomatyczna zakończyła się fiaskiem prowadząc do działań zbrojnych.

1754:

- spory w dolinie rzeki Ohio prowadzą do otwartej wojny pomiędzy Brytyjczykami a Indianami i Francuzami.

- władze w Londynie działają zdecydowanie, pragną jednak aby konflikt nie rozszerzył się po za granice Ameryki.

1755:

- wojska brytyjskie lądują w rejonie Nowej Szkocji, celem staje się rejon doliny Ohio.

w lipcu brytyjski korpus gen. Edwarda Braddock'a w sile 2tys. ludzi zostaje rozbity przez francuzów i indian w rejonie rzeki Monongahela.

! próba brytyjskiej wojny lokalnej i zepchnięcia francuzów do granic z r. 1714 zakończyły się wciągnięciem mocarstw do generalnej rozprawy.

1756:

- wybuch wojny siedmioletniej (wypowiedzenie wojny francusko-brytyjskiej 18 maja)

początek wojny morsko-kolonialnej na korzyść Francji, której flota śródziemnomorska zdobyła Minorkę i mogła przenieść swe działania na ocean. Indiańscy sojusznicy zagrażali anglikom od Nowej Szkocji po Georgię.

- odwrócenie przymierzy i utrata Minorki z początkiem wojny pogłębiły kryzys angielskiego rządu. W listopadzie ustąpił premier Newcastle - jego system polityczny upadł, nie zdołał zapobiec wybuchowi wojny siedmioletniej. Król Jerzy II powołał w jego miejsce nieprzychylnego sobie lidera opozycji w Izbie Gmin - William'a Pitt'a. Nowy premier, wnuk gubernatora Madrasu oraz znakomity mówca przyjął sobie za cel rozszerzenie posiadłości kolonialnych, krytykował uwzględnienie interesów hanowerskich przez starych wigów.

1757:

Pitt zdymisjonowany za sprawą ks. Cumberland'a - po jego kapitulacji w Hanowerze powraca do rządu, gdzie gra pierwsze skrzypce w rządzie premiera Newcastle'a. Nie radził sobie jako lider frakcji wigów, potrzebował talentów księcia do zdobywania sojuszy politycznych i pieniędzy. Przyjął kompromis pozostawiając Newcastle'owi sprawy wewnętrzne i personalne, sam zaś obejmując wojskowe, zagraniczne i morsko-kolonialne. Rząd ten zwano również "Broad bottom government" - gabinet szerokiego tyłka.

1757-1761: "Ministerium Pitt'a" w Anglii.

- rozbudowa morskiej potęgi wyspiarzy.

- zupełne zniszczenie francuskiego imperium kolonialnego.

- Pitt czołową postacią brytyjskiego imperializmu oraz eksponentem kolonialnych grup nacisku ("nababów", armatorów, plantatorów, handlarzy niewolnikami).

- pieniężne wsparcie armii ks. Brunszwickiego oraz Fryderyka w Europie bez chęci angażowania się w działania na kontynencie.

- podcinanie podstaw morskiej potęgi Francji.

1758:

- zaangażowanie brytyjskich sił 20tys. żołnierzy i 40 okrętów do oblężenia portu Louisbourg, który skapitulował 27 lipca.

- Anglicy zdobywają Saint-Louis i Goree w Afryce zachodniej odcinając dopływ niewolników na Antyle (rujnowanie wysp).

- zerwanie handlu i przerwanie szlaków morskich z Francją prowadzi do braku żywności i zaopatrzenia w Kanadzie, która i tak nigdy nie była samodzielna gospodarczo.

- zmiany w rządzie francuskim, ks. Choiseul (czyt.Szuazel) zastępując negocjatora traktatów wersalskich kard. de Bernis'a dąży do wycofania z walk na terenie Belgii na rzecz obrony imperium kolonialnego.

1759:

- ofensywa angielska w górę rzeki św. Wawrzyńca.

- z nowym rokiem Francuzi szykują się do rozprawienia z wyspiarzami na ich własnym lądzie.

- rozbicie francuskiej floty śródziemnomorskiej pod Lagos 19 sierpnia.

- kapitulacja miasta Quebec 18 września przesądza o losach Kanady.

- bezskuteczne ataki angielskie na Martynikę, zajęli za to Gwadelupę - po niej zaprzestano większych działań. Pitt planował ostateczną rozprawę z Francuzami na Antylach.

- Holandia dyskretnie pośredniczy w rozmowach pokojowych Anglii i Francji, do negocjacji dołączył nowy król Hiszpanii Karol III.

- zakończenie trwającego od 1755 r. procesu wysiedlania przez Brytyjczyków francuskojęzycznych mieszkańców Akadii do swych kolonii.

- rozbicie francuskiej floty atlantyckiej na płd. od Belle-Isle, mającej konwojować desant w Szkocji

- zupełne panowanie Anglii na morzu: porywanie statków handlowych i zatrzymywanie neutralnych jednostek.

- rajdy na wybrzeża Francji.

- katastrofa francuskiej floty przesądza o losie kolonii.

1760:

- we wrześniu Anglicy zdobywają Montreal.

- śmierć Jerzego II hanowerskiego 25 października, na tron wstępuje Jerzy III nie przywiązujący wagi do elektoratu hanowerskiego. Zerwał z niemiecką polityką poprzedników, do tego był przeciwnikiem despotycznego i aroganckiego Pitt'a. Przeciwstawił mu w gabinecie swego preceptora Bute'a zmierzającego do pozostawienia Fryderyka II samemu sobie, i podpisania pokoju z Francją (dominująca pozycja Pitt'a wiązała się z wojną).

1761:

- Anglicy zdobywają Belle-Isle.

- we wrześniu Pitt domagał się wypowiedzenia wojny Hiszpanii, wobec opozycji ministrów i króla 2 października podał się do dymisji.

- Hiszpania ultymatywnie zażądała od Portugalii zamknięcia swych portów dla Anglii.

1762:

- 2 stycznia Hiszpania wypowiada wojnę Anglii, francuskie nadzieje na rewanż ziściły się gdy ofensywa sojusznika utknęła w Portugalii, do której w lutym wkroczyło 40tys. żołnierzy.

- 5 lutego Anglicy zdobywają Martynikę, i wkrótce wszystkie francuskie wyspy na Antylach po za Santo Domingo. Połączona flota francusko-hiszpańska spóźniła się na Karaiby.

- 13 sierpnia upada hiszpański bastion Hawana na Kubie.

- 3 listopada podpisanie angielsko-francuskich preliminarzy pokojowych, przeciw którym demonstrowała londyńska ulica. Niefortunna interwencja Hiszpanii pomnożyła jedynie angielskie atuty w rokowaniach z wyczerpaną Francją.

2. Walki Wielkiej Brytanii i Francji

w Indiach 1744-1754

1612 - założenie Suratu, głównej faktorii handlowej Kompanii Wschodnioindyjskiej.

1639 - założenie Madrasu na wybrzeżu Koromandelskim.

1661 - Karol II wydzierżawił wyspę Bombaj Kompanii Wschodnioindyjskiej, stając się zaczątkiem angielskiego władztwa kolonialnego. Karol otrzymał ją jako posag swej żony Katarzyny.

1674 - Francois Martin uzyskał skrawek wybrzeża Koromandelskiego dla Francji, założenie Pondichery (po 30 latach duże miasto portowe).

1686 - nieudana próba opanowania części Bengalu przez gubernatora Bombaju Johna Child'a zakończona wypłatą 150tys. rupii odszkodowania dla Aurangzeba, w celu utrzymania faktorii w delcie Gangesu.

ok. XVII w. - rozpad Imperium Mogołów i anarchia w Indiach ułatwieniem do ingerowania w spory hinduskich książąt.

- rozwój placówek francuskich.

1717 - cesarski ferman dla Komp. Wschodnioindyjskiej, znaczne rozbudowanie Kalkuty i innych brytyjskich faktorii w Bengalu.

1740 - Anglia przoduje w handlu z Indiami, portugalska Goa tylko cieniem dawnej świetności.

1741 - markiz Dupleix (czyt. Diple) gubernatorem Pondichery, próba rozbudowy sipajskiej armii, oraz ekspansji terytorialnej napotkała przeszkodę ze strony brytyjczyków.

1744 - wybuch wojny angielsko francuskiej, oba państwa nie dążyły do wojny w Indiach.

1746:

- flota francuska z Isle de France zdobywa Madras.

- bezskuteczne ataki brytyjskie na Pondichery (przewagę na M. Indyjskim Anglicy odzyskają w końcowym okresie wojny austriackiej).

Traktatem akwizgrańskim Madras zwrócono Anglikom.

- mimo pokoju nieoficjalna wojna Komp. Wschodnioindyjskiej z francuską Kompanią Indii.

- Dupleix rozciągnął wpływy francuskie na terytorium obejmujące Hajdarabad i Karnatak.

1750:

- gubernator Pondichery przyjmuje tytuł nawaba Indii Płd.

1751:

- zdobycie Karnataku przez Roberta Clive'a

1752:

- zmuszenie Dupleix do zawarcia układów, jego plany bez poparcia Wersalu.

1754:

- Dupleix odwołany z Indii, zawarcie układu, na mocy którego Anglicy w zamian za Hajdarabad otrzymali Karnatak.

-koniec pierwszego etapu walk o Indie.

1756:

- siły angielskie zaangażowane w podbój Bengalu.

13 III 1757 - Clive zdobył francuską faktorię Chandernagora.

wiosna 1758 - francuzi zaniepokojeni postępami Clive'a wysłali do Pondichery silną ekspedycję Lally-Tollendala z flotą z Isle de France.

1759:

- ukończywszy podbój Bengalu, Anglicy przeszli do ofensywy w rejonie Hajdarabadu i Karnataku.

XI 1758 - II 1759 - oblężenie Madrasu zakończone klęską - brak wsparcia z morza i nieudolność Lally-Tollendala.

22 I 1760 - klęska Lally-Tollendala pod Wandewasi, wycofanie z resztką wojsk do Pondichery.

8 I 1761 - Pondichery kapituluje po 3 miesiącach oblężenia.

3. Wojna siedmioletnia 1755-1763

przyczyny wojen europejskich:

- rozwój handlu oceanicznego.

- wzrost społeczności kolonialnych.

- wzrost nacisku grup zainteresowanych sprawami zamorskimi.

- strzały nad rzeką Ohio początkiem eskalacji konfliktu.

- polecenie rządu londyńskiego o zatrzymywaniu wszystkich okrętów handlowych Francji na wszystkich morzach.

- sekretne próby osadzenia w Polsce ks. Conti przy poparciu Prus, Szwecji i Turcji.

- słabnięcie potęgi Ludwika XV.

- Prusy i Austria wzmacniają wojsko i administrację, zwaśnione o Śląsk i Niemcy odgrywają ważną rolę w politycznej konstelacji Europy.

Kaunitz - ambasador w Wersalu 1750-52, kanclerz austriacki, przeciwnik Prus, ich rozbicie i odzyskanie Śląska jego główną wytyczną, wyciągając wnioski z wojny o sukcesję austriacką, wg niego wymagane jest trzecie mocarstwo do zniszczenia Prus - jest gotowy oddać Francji Belgię w zamian za pomoc w walce - ten jednak długo bez życzliwego przyjęcia na dworze francuskim.

Fryderyk II - wciąż marzący o podbojach militarnych, celem zabór Saksonii, Prus Królewskich i Pomorza Szwedów - obawy Rosji - perspektywa ekspansji zakłada sojusz z nią i Francją.

Newcastle - premier brytyjski, wypowiadając wojnę Francji chciał umocnić stary system sojuszy kontynentalnych - "nie możemy nic zrobić bez Holandii, Holandia bez Austriaków, Austriacy bez Rosjan". Pierwsze ogniwo zawodziło już wcześniej, obecnie bez gwarancji zaangażowania Austrii w Niderlandach.

1754:

- rozmowy Newcastle'a z Wiedniem, Kaunitz domaga się wysokich świadczeń wojennych ze strony Hanoweru, Holandii i Anglii, oraz subsydiów dla Rosji.

1755:

- w styczniu Austria ostatni raz przedkłada swe oferty Londynowi - brak zadowalającej odpowiedzi skłania do podjęcia rozmów z Francją.

- 30 września porozumienie angielsko-rosyjskie dot. ewentualnego ataku pruskiego na Hanower, w zamian za subsydia. Fryderyk II skłania się ku Anglii.

- regularne starcia armii brytyjskiej i francuskiej w Ameryce.

1756:

- 16 stycznia, konwencja w Whitehall (zwana westminsterską) o neutralizacji Niemiec i wspólnych działaniach przeciw temu kto naruszy pokój Rzeszy - odwrócenie przymierzy zamiast izolacji Francji i pogodzenia Prus z mocarstwami.

- 1 maja, podpisanie pierwszego traktatu wersalskiego przez Francję i Austrię - neutralność w wojnie angielsko-francuskiej i przymierze obronne z Francją (obecną wojnę ang.-franc. wyłączając jako casus foederis).

- 18 maja, oficjalne wypowiedzenie wojny przez Francję, pozorowany atak na Wyspy Brytyjskie, zajęcie Minorki.

- 14 czerwca, konwencja Holandii i Francji o neutralności, wycofanie konwencji petersburskiej przez Elżbietę i antypruskie przymierze wojenne z Austrią - namowy Rosji do wojny Francji z Prusami.

- w lato Fryderyk II czując się osaczonym, zażądał od Marii-Teresy gwarancji nie wypowiadania wojny w tym, i następnym roku.

- 30 sierpnia, wkroczenie Prus do Saksonii, zajęcie Drezna i zamknięcie Augusta III w twierdzy Pirna.

- 1 października, austriackie posiłki zatrzymane pod Lovosicami, Pirna zmuszona do kapitulacji 16 X '56. August III wyjechał do Warszawy a Saksonię wcielono do pruskiej gospodarki wojennej.

- ekspoatacja bogatej Saksonii i fałszywa emisja polskiej monety.

Francja przekazuje Rosji subsydia wojenne i zezwala na przemarsz wojsk przez Polskę, oba kraje namawiają Sztokholm do udziału w wojnie.

1757:

- głosowaniem 60:26 głosów potępiono w Sejmie Rzeszy akcję w Saksonii. Wystawienie tzw. armii okręgowej - armii Rzeszy (Reichsarmee) - Hanower. Hesja-Kessel i Brunszwik po stronie Anglii i Prus.

- 1 maja, drugi traktat wersalski - sojusz zaczepny, Austria zyskałą 12 mln liwrów rocznego subsydium.

Cel wojny:

- rozbiór Prus Fryderyka:

- Śląsk dla Austrii, Prusy Wschodnie dla Rosji, Pomorze dla Szwecji, Magdeburg Halle i Halberstadt dla Saksonii, wybrzeże Belgii i niektóre posiadłości domu brandenburskiego dla Francji, reszta Belgii dla ks. Parmy, zięcia Ludwika XV don Felipe (po odzyskaniu Śląska przez Austrię).

Stosunek sił w 1757 r.

- Francja 130tys. - Prusy 180tys.

- Rosja 80tys. - najemnicy Jerzego II w - -

- Niemcy "okręgowi" 24tys. Hanowerze 50tys.

- Szwedzi 20tys.

- propagandowa akcja "papistowska" zmowa do zniszczenia protestantyzmu w Niemczech.

- w chwili współdziałania Habsburgów i Burbonów Italia nie jest już teatrem działań.

- wojna kontynentalna na terenie Niemiec.

- 670tys. funtów subsydii rocznie dla Fryderyka II.

ad.

- kampania wiosenna rozpoczęta atakiem Fryderyka na Czechy.

- 6 maja pobicie wojsk ks. Karola Lotaryńskiego pod Pragą i oblężenie miasta.

- 18 czerwca, Fryderyk pokonany pod Kulinem przez Austriaków gen. Dauna, idących z odsieczą Pradze, wycofanie prusaków do Saksonii.

30 sierpnia, rosjanie feldmarszałka Apraksina pokonali prusaków pod Welawą (Grossjagersdorf), potem cofnęli się na Żmudź, co było błędem.

- Austriackie zagony pod Berlinem a Szwedzi na Pomorzu, zagrożenie Prus od Zachodu.

- ks. Richelieu pokonał wojska angielsko-hanowerskie ks. Cumberland'a, który 8 września podpisuje kapitulację pod Kloster Zeren, oddając Hanower Francji i zobowiązuje się cofnąć za Łabę.

- druga armia francuska marsz. Soubise'a z niemiecką "armią okręgową" maszeruje na Saksonię.

- 5 listopada, zwycięstwo Fryderyka nad Soubise'm pod Rossbach, przejście na Śląśk.

- 5 grudnia, klęska ks. Karola pod Lutynią, ewakuacja wojsk cesarskich za Śląsk.

Jerzy II po Rossbach zdewaluował akt Cumberland'a, ks. Ferdynand Brunszwicki na czele wojsk angielsko-hanowerskich wiosną 1758 r. pokonał Francuzów pod Krefeld wypierając ich za Ren - odtąd Francuzi związani walką w Westfalii i Hesji. Od 1758 r. w walce z Fryderykiem liczą się już tylko dwa mocarstwa - Anglia związana walką z Francją a Szwedzi i "okręgowi" bez znaczenia.

zima 1757/58 - Rosjanie Fermora opanowali Prusy Wschodnie, wiosną ruszyli ku Odrze.

Fryderyk nie chciał dopuścić do połączenia wojsk Rosji i Austrii - atak na Morawy i związanie Dauna pod Ołomuńcem. Oblężenie zostało zwinięte w chwili zagrożenia Kostrzyna nad Odrą przez Rosjan.

1758:

- 25 sierpnia, bitwa pod Sarbinowem (Zorndorf), formalnie pokonany Fermor cofa się na leża zimowe do Wielkopolski.

- 14 października, Prusacy pobici pod Hochkirch, Daun z powodu strat zaniechał ofensywę.

1579:

- 23 lipca, porażka Fryderyka pod Kay gdzie zastąpił drogę Sołtykowi.

- 12 sierpnia, bitwa pod Kunowicami (Kunersdorf), klęska Fryderyka, Rosjanie odmówili pościgu. Miesiąc później Fryderyk oczyścił z wojsk Dauna większość Saksonii.

zima 1759/60 - próby rokowań pokojowych, mimo dogodnej sytuacji między Francją i Anglią, Austria i Rosja nie odpuszczą zwycięstwa nad Prusami, w 1760 r. Fryderyk miał 90tys. żołnierzy przeciw 232tys. koalicji.

1760:

- wiosną Austriacy weszli na Śląsk.

- 15 sierpnia, porażka Laudona pod Legnicą, mimo to większość Śląska utracona.

- 3 listopada, klęska Dauna pod Torgau w Saksonii.

1761:

- 1 października, Austriacy zdobyli Świdnicę.

- 16 grudnia, Rosjanie weszli do Kołobrzegu.

- upadek Pitt'a stawił pod znakiem zapytania angielsko-pruski sojusz, Anglicy naciskają Fryderyka na ustępstwa terytorialne wobec Austrii, Bute chciał odzyskać sojusznika i pokój Fryderyk twardo na swoim - traci subsydia.

1762:

- 4 stycznia, śmierć cesarzowej Elżbiety w Rosji, największy zwrot układów mocarstwowych.

Następca Piotr III Holstein-Gottorp z "młodego dworu" wycofał armię z Pomorza i Prus Wschodnich.

- 2 maja, pokój rosyjsko-pruski na zasadzie wszystkich podbitych przez Elżbietę terenów - bez odszkodowań.

- 22 maja, podobny traktat Szwecji z Prusami.

- dążenie do wojny z Danią - sojusz z Fryderykiem, 16tys. korpus posiłkowy do walki na Śląsku.

- 10 lipca, przewrót pałacowy w Petersburgu, carycą Katarzyna II - wycofanie z układów sojuszniczych i odwołanie wojsk z Prus.

-21 lipca, porażka Dauna pod Burkesdorfem i zajęcie Świdnicy 9 października.

- 29 października, brat Fryderyka Henryk pobił armię okręgową pod Freibergiem.

- rezygnacja Marii Teresy ze Śląska i zabiegi o pokój za pośrednictwem Francji i Anglii.

- Fryderyk zgodził się na rokowania z Austrią i Saksonią - bez Anglii.

1763:

- 10 luty, pokój Anglii, Hiszpanii i Francji.

- 15 luty, traktat pokojowy na zamku Augusta III w Hubertsburgu:

a) potwierdzenie przedwojennych granic.

b) August III odzyskał Saksonię.

c) Maria Teresa wyrzeka się Śląska.

d) Fryderyk II popiera arcyksięcia Józefa na elekcji króla Rzymu.

Bute pragnąc trwałego pokoju z Francją oddał anektowane kolonie: wysp karaibskich - Martynikę, Gwadelupę, Saint-Lucię - kilka zatrzymano.

- w Ameryce Płn. prawo połowów w rejonie Nowej Funlandii i kilka wysepek jako porty rybackie.

- Cape Breton, Kanada i część Luizjany na wschód od Mississipi dla Wielkiej Brytanii, resztę Luizjany Ludwik XV oddał Hiszpanii w rekompensacie za Florydę.

- w Afryce Saint-Louis w Senegalu przeszło na Anglię, w Indiach Francja traci wszystko po za 5 faktoriami które nie mogły być ufortyfikowane.

- w zamian za Belle-Isle Francja zwróciła Minorkę.

Rozdziała 3

Monarchie starego ładu

  1. Podział na monarchie i republiki

Podział Europy wg Stanisława Leszczyńskiego na 2 rodzaje rządów. Monarchie – Francja, Hiszpania, Portugalia, Neapol, Sardynia, Dania, Prusy i Rosja, małe państwa Italii i Niemiec składające się na Rzeszę Niemiecką. Republiki – Anglia, Holandia, Szwecja, Polska, Wenecja, kantony szwajcarskie i Genua.

Jest to klasyfikacja rzadko stosowana, bo z definicji republika to państwo nie mające na czele monarchy, zwłaszcza dziedzicznego. Jeśli w tym wypadku ewentualnie może wchodzić Polska z elekcyjnym królem to nie zalicza się Wielka Brytania czy Szwecja. W odniesieniu do dziedzicznych monarchii parlamentarnych stosowano w XVIII w. nazwę „rząd mieszany”, np. określenie Szwecji jako „republiki mieszanej, w której prezyduje król”. Republika jako „rząd wolny” właściwa jest polskiej myśli politycznej XVIII w., na tle której klasyfikacja przedstawiona przez króla Stanisława nie jest odosobnionym zjawiskiem. Dla Leszczyńskiego główna troska republiki to „utrzymanie swojej formy rządu. A zwłaszcza pełne używanie swej wolności”. Wyciągnął zbyt szybki wniosek, że zajęte wewnętrznymi sprawami republiki są, w przeciwieństwie do monarchii, pozbawione ducha podbojów, snuł utopijne marzenia o lidze republik, które zapewniają stały pokój w Europie.

Ryzykowny jest podział krajów europejskich na republikańsko – pokojowe i monarchistyczno – wojownicze, a przedstawiona przez Leszczyńskiego klasyfikacja jest dobrym wyodrębnieniem 2 podstawowych kategorii państw, w których życie polityczne toczyło się na różnych zasadach. Z jednej strony władza monarsza była suwerenna a inicjatywa polityczna toczyła się w obrębie dworu, w kręgu intryg. A z drugiej strony rządy często wąskich, oligarchicznych grup, którym przysługiwała inicjatywa polityczna na zasadzie udziału w suwerenności i państwo jako rzecz publiczna – res publica, common health, rzecz pospolita. Różne były stopnie absolutyzmu i zakresy swobód obywatelskich. W krajach gdzie w życiu politycznym dominował czynnik dworsko – poddańczy albo stanowo – obywatelski, istnieje podział odpowiadający klasyfikacji Leszczyńskiego. Kraje można grupować też np. wg geograficznego sąsiedztwa, stopnia rozwoju społeczno – gospodarczego. Podział Stanisława pozwala przedstawić funkcjonowanie państw starego ładu w 2 postaciach prawnoustrojowych.

Monarchie i republiki dzielą się jeszcze na kraje katolickie i niekatolickie. W katolickich był problem współistnienia władz krajowych i ponadnarodowej władzy papieskiej. Im liczniejsze i bogatsze duchowieństwo, tym większą wagę miały sprawy kościelne. W wielu krajach takie sprawy wysunęły się w połowie XVIII w. na czoło zagadnień politycznych.

  1. Papiestwo i monarchowie. Benedykt XIV (1740 – 1758)

Charyzmatyczna władza monarchów z bożej łaski opierała się na ołtarzach, te zaś w krajach katolickich podlegały władzy papieża. Gdy katoliccy władcy dążyli do podporządkowania sobie spraw kościelnych, rosło napięcie między nimi a stolicą apostolską. To odwieczny problem w chrześcijańskim a po schizmie i reformacji katolickim świecie. Staranie się o równowagę w tej podwójnej suwerenności monarchów i papieży to ważny element starego ładu w katolickich krajach. W pierwszej połowie XVIII w. nasilił się nacisk monarchów a słabł świecki i duchowny autorytet papiestwa. Kryzys miał jednak nadejść w latach 60.

Państwo Kościelne było jednym z najbardziej zaniedbanych krajów Italii. Pieniądze napływały z całego katolickiego świata i zapewniały świetność papieskich budowli i kardynalskich pałaców, jednak kraj był fatalnie administrowany przez oligarchię kardynalskich rodów i rzymskich książąt. Na razie nie raziło to hiszpańskiej Italii XVII w., ale gdy inne państwa dźwigały się to stolica apostolska pozostała daleko w tyle. Utraciła znaczenie jako partner we włoskiej i europejskiej polityce.

W czasie wojny o sukcesję hiszpańską wojska cesarskie najechały Państwo Kościelne, w 1708 zmusiły do kapitulacji 20 000 armię papieską. Mimo upokorzeń papież Klemens XI (1700-1721) był ostatnim papieżem, który odegrał pewną rolę w dyplomacji i w myśl rzymskich tradycji asystował Wenecji i Austrii w wojnie z Turcją (1714-1718). Za następnego Innocentego XIII (1721-1724) uszczuplono papiestwu prawa zwierzchności nad Parmą i Piacenzą. Pobożny Benedykt XIII (1724-30) sprawy państwowe powierzył kardynałowi Coscia, który panował niedbale i łupił a to wywołało powstanie ludu rzymskiego. Zakończył te nadużycia Klemens XII (1730-40), lecz za rządów tego ślepego starca polityka miała się coraz gorzej. W wojnie o sukcesję polską opowiedział się przeciw Burbonom i w konsekwencji don Carlos najechał państwo kościelne.

Pontyfikat Benedykta XIV (1740-58) to lepsze czasy. Wybitny papież zaprowadził ład w finansach, zreformował sądownictwo, czuwał nad porządkiem publicznym. W wojnie o sukcesję austriacką zachował neutralność. Zakończył z ambicjami mocarstwowymi i nie mieszał się w politykę włoską. Jego główną troską było rozładowanie napięć między Watykanem a monarchami katolickimi.

Konflikt Ludwika IV na końcu panowania z papiestwem został złagodzony, jednak gallikanizm zakorzenił się we Francji w sferach rządowych i wśród duchowieństwa. Francuzi czuli niechęć do Rzymu i jezuitów co łączy gallikanów z jansenistami. W Hiszpanii a potem w Neapolu Burbonowie przenieśli za Pireneje i na południe Włoch regalistyczną doktrynę kościelną. Regalizm opanował niemal wszystkie katolickie dwory i znajdywał poparcie w hierarchii narodowych kościołów. Główne postulaty:

- nominacja królewska na wyższe stanowiska kościelne

- „placet królewski” – zakaz przyjmowania i publikacji encyklik i bulli papieskich bez zgody rządu

- ograniczenie jurysdykcji kościelnej nuncjuszy papieskich i opłat do Rzymu

- samorząd krajowych kościołów, podejmujących decyzję na synodach narodowych

- zwierzchność miejscowej hierarchii i czynników rządowych nad zakonami

- prawo do nakładania na dobra kościelne podatków a nawet ich sekularyzacja

Na początku XVIII w. w zatargi z Rzymem popadły: Hiszpania, Portugalia, królestwa Neapolu i Sycylii, Sardynia-Piemont, Polska. Odwoływano stamtąd nuncjuszy i zawieszano ich trybunały. Zatargi trwały przez dziesięciolecia. W 1737 Klemens XII zawarł ustępliwe konkordaty z Hiszpanią i Polską, a Benedykt XIV z Portugalią 1740, Królestwem Neapolu i Sycylii 1741, Królestwem Sardynii 1741, z Hiszpanią 1753 i habsburskim Mediolanem 1757. Na mocy umów monarchowie mogli nominować biskupów i opatów, opodatkowali duchowieństwo i zyskali kontrolę narodowych episkopatów nad zakonami. Papież doszedł z władcami południowych krajów do ugody, która w praktyce okazała się tylko zawieszeniem broni. Ustępstwa Watykanu wykazały jego bezsilność, narastał konflikt w sprawie jezuitów. Benedykt XIV sam miał do nich krytyczny stosunek i starał się zażegnywać konflikt.

Pontyfikat Benedykta XIV był szczególny. Papież był wybitnym tomistom i pisarzem kanonicznym, przyjaciel uczonych , protektor sztuk pięknych. Działał w duchu pojednania z monarchami i nie tylko. Pozwalał drukować dzieła protestanckie np. filozofa Wolffa, usuwano nieporozumienia między doktryną kościelną a przyrodoznawstwem (np. cofnięcie potępienia teorii Kopernika). Benedykt popierał pojednanie kościoła z umiarkowanymi prądami Oświecenia, otwierał im drogę do kościelnych szkół. Wolter dedykował mu „Mahometa”, dodatkowo był przeciwnikiem inkwizycji i stosów. Jednak strzegł ortodoksji, ostatecznie potępił ryty chińskie i malabarskie, w 1751 ponowił wydane przez Klemensa XII 1738 potępienie masonerii. Inteligentny, dowcipny i pogodny zyskał sympatię również poza katolickimi sferami. Honoratio Walpole pisał o nim, że jest kochany przez papistów i szanowany przez protestantów, „ksiądz bez zuchwalstwa i interesowności, książę bez faworytów, papież bez nepotów”. Po śmierci Benedykta wzrosły polityczne i ideologiczne napięcia. W 1759 wypędzono jezuitów z Portugalii a Klemens XIII potępił „Encyklikę” Diderota.

  1. Królestwa i księstwa włoskie

Italia to był obok Hiszpanii i Portugalii kraj, gdzie duchowieństwo było najliczniejsze, bogate i wpływowe. W państwie neapolitańskim kościół miał 1/3 ziemi na 5 mln. mieszkańców było 100 tys. duchownych, w tym 165 bp i 21 abp. W księstwie toskańskim było 20 tys. księży i zakonników, ambicją ostatnich Medyceuszy było wyposażenie w stolicy wszystkich licznych i różnorodnych zgromadzeń zakonnych. Duchowieństwo miało wiele immunitetów, było blisko Rzymu to było przeszkodą do centralistycznych reform w państwie. Duża liczba kleru zakonnych i świeckich obciążała gospodarkę. Po wyjściu z ery marazmu hiszpańskich rządów nowi władcy reformowali, dążąc do ograniczenia pozycji kościoła.

Walkę z duchowieństwem podjęło państwo sabaudzko-piemoncko-sardyńskie. Karol Emanuel III (1730-73) kontynuował politykę ojca aż do 1741 r., gdy zawarto konkordat z Rzymem. Odtąd stosunki między Królestwem Sardynii i Watykanem były poprawne, a podporządkowane monarchii duchowieństwo było podborą tronu. Też polityka łamania przywilejów szlachty skończyła się kompromisem i w połowie stulecia ustaliły się konserwatywne rządy autokratyczno-klerykale. Do szlachty wchodzili bogaci mieszczanie, którzy kupowali u króla tytuły. Do stabilizacji przyczyniła się sytuacja międzynarodowa, uniemożliwiła domowi sabaudzkiemu prowadzenie mocarstwowej i ekspansywnej polityki. Kraj szczycił się dobrą armią (wyszkoloną po prusku), która służyła tylko do parady. Piemont – kulturalny i przesiąknięty francuszczyzną wydał dużo wolnomyślnych intelektualistów. Nie mogli oni działać swobodnie przez cenzurę i emigrowali za granicę. Dwór turyński stał się siedzibą sprawnego administracyjnie absolutyzmu.

Lombardia weszła pod rządami austriackimi w rozkwit gospodarczy i kulturalny. Księstwo mediolańskie było w połowie XVIII w. najlepiej rządzonym krajem Italii. Rozwój rolnictwa był powodowany jednolitym podatkiem gruntowym. Ustawodawstwo zmniejszało różnice stanowe. Konkordat między Marią Teresą a Benedyktem XIV znosił wiele klasztorów, opodatkowano dużą część dóbr kościelnych. Nowe idee powstawały na salonach Mediolanu i uniwersytecie w Pawii. Mediolan był stolicą włoskiego Oświecenia.

Księstwa Parmy i Piacenzy po wygaśnięciu rodziny Farneze i przejściowych rządach austriackich (1735-48) przypadły hiszpańskim Burbonom. Książę Filip (1748-65) był żonaty z córką Ludwika XV – Ludwiką Elżbietą, dlatego wpływy francuskie były silne na parmeńskim dworze. Książę dążył do ograniczenia immunitetów i popadł w konflikt z duchowieństwem a Benedykt XIV daremnie zlecał duchownym podporządkowanie. Na uboczu napięć było księstwo Modeny, rządzone przez starą dynastię d’Este, blisko związane z Państwem Kościelnym.

Toskania za ostatnich Medyceuszy była w cieniu Rzymu. Było to bogate księstwo, opromienione świetlaną przeszłością Florencji. Po śmierci Medyceuszy księciem został małżonek Marii Teresy – Franciszek Stefan Lotaryński (1737-65), do Florencji przybyło sporo Lotaryńczyków i osadzono tych kolonistów na zaniedbanej wsi toskańskiej. Pod nieobecność Franciszka (był we Wiedniu cesarzem od 1745) rządzili ministrowie, usiłowali usprawnić biurokrację. Kraj był zacofany w rolnictwie, były uciążliwe podatki i cła wewnętrzna oraz nadmiar księży i zakonników. Lotaryńsko-austriackie rządy przygotowały grunt pod reformy za panowania Piotra Leopolda (1765-92).

Największe, najludniejsze i najbardziej zacofane były królestwa Neapolu i Sycylii. Niewiele zmieniło się tam od przejściowych rządów austriackich (1713-33). Panowały tam stosunki feudalne. Książęta i baronowie władali w latyfundiach za pomocą zbrojnych band i uciskali poddanych, zagrażając autorytetowi korony. Potęgą był rozmnożony, butny i ciemny kler. Plagą były żebractwo i bandytyzm. Neapol był jednak ogromnym miastem i nie brakowało prawników i zdolnych administratorów.

W czasie wojny o polską sukcesję 20letni Burbon, don Carlos, podbił południowe Włochy i objął tron neapolitański jako Karol VII (1734-59). Dało to szansę rozprawy z feudałami, nowy król przy pomocy trybunału ścigał sympatyków Austrii. Karol kontynuował regalistyczną politykę kościelną, zapoczątkowaną przez rządy austriackie. Konflikt z papiestwem został złagodzony konkordatem z 1741r. potem król nawiązał dobre stosunki z Benedyktem XIV. Wtedy to podporządkowano sądownictwo kościelne mieszanej komisji, nałożono podatki na kler, zmniejszono liczbę świąt. Liczba duchowieństwa spadła ze 100 do 80 tys. Rzecznikiem regalizmu był pierwszy minister Karola, toskański prawnik, Bernardo Tanucci. Podjął reformy sądownictwa i złagodziła procedurę sądową. Budował pałace ale troszczył się o drogi. Zyskał wpływy i władzę, kiedy powołany na tron hiszpański Karol VII przekazał koronę małoletniemu synowi Ferdynandowi IV.

  1. Hiszpania Ferdynanda VI (1746-59)

Śmierć Filipa V zaważyła na polityce zagranicznej Hiszpanii, pociągnęła za sobą upadek wpływów Elżbiety Farneze i osłabiła zainteresowanie Madrytu sprawami Italii. Burbonowie hiszpańscy osiągnęli główne cele osadzając don Carlosa w Neapolu i don Felipa w Parmie. Nowy król dążył do neutralności i poprawnych stosunków z Anglią. Oddziaływała na niego żona, infantka portugalska Barbara. Ferdynand powiększył liczbę degeneratów i hipochondryków na tronie. Słabym królem kierowali żona i jezuicki spowiednik – ojciec Ravago. Ferdynand lubił muzykę i był pobożny na staro hiszpańską modłę. Chętnie asystował przy zbiorowych egzekucjach, których było więcej za jego panowania ku niezadowoleniu oświeconej opinii europejskiej. Poza nasileniem inkwizycji panowanie Fernanda jest w sprawach wewnętrznych kontynuacją panowania Filipa V. spory z Rzymem nie zostały trwale uregulowane konkordatem z 1737r. rząd hiszpański nadal prowadził niemal gallikańską regalistyczną politykę kościelną, uwieńczył to 2 konkordat z Benedyktem XIV (1753). Podporządkowane koronie i opodatkowane duchowieństwo zachowało wielką pozycję w życiu kraju. Wewnątrz zróżnicowanego stanu duchownego dochodziło do konfliktów przeciwstawiających episkopat i zakony. Wielu przeciwników mieli jezuici.

Wśród ministrów pierwsze miejsce miał Ensenada (1743-54), kontynuował dzieło Patiny. Dążył do zacieśnienia związków gospodarczych między Hiszpanią a koloniami, dbał o handel i flotę, modernizował porty i budował drogi. Próbowano rozbudować przemysł krajowy za pomocą zagranicznych fachowców. Zakładano magazyny zbożowe, aby ustrzec kraj przed głodem. Podjęto i częściowo zrealizowano reformę administracyjno-skarbową. Po zakończeniu wojny o sukcesję austriacką finanse były w opłakanym stanie. W 1749 zniesiono system dzierżawy podatków prywatnym przedsiębiorcom, pobór przekazano intendentom. Intendentów wprowadził na francuski wzór już Filip V, ale było to nietrwałe. W 1749r. utworzono scentralizowaną administrację intendencką, która w przeciwieństwie do Francji, przejęła pobór podatków bezpośrednio. Miał to być podatek od majątku i dochodu, zadekretowany w 1749r. hiszpańska biurokracja podjęła drobiazgowe prace nad katastrem. Opisano wszystkie drzewka i płoty, wszystko to zostało w archiwum i podatek nie był wprowadzony. Ensenda chciał wprowadzić dużo papierkowych projektów, wiązało się to z większym zainteresowaniem hiszpańskiej elity gospodarką. Nowy system administracyjno-skarbowy (w 1755 utworzono ministerstwo finansów), dzięki intendentom pomnożył dochody panstwa, gdy umarł Ferdynand w skarbie koronnym było dużo zasobów finansowych.

Ferdynand nie miał potomków, po nim wstąpił Karol III (1759-88), przyrodni brat, dotychczasowy król Neapolu i Sycylii. Przybył z Włoch doświadczony w rządzeniu. Wybitny organizator, wprowadził nowoczesną administrację. Objął tron w czasach wyczerpania mocarstw wojną siedmioletnią, miał ambicję odegrania wielkiej roli. Spotkał go jednak zawód i hiszpańska mocarstwowość była złudzeniem. Znalazł silnego przeciwnika w Portugalii.

  1. Portugalia za panowania Jana V (1706-50) i na progu rządów Pombala

Z lidera ekspansji morsko-kolonialnej w XV w. Portugalia stała się krajem biednym i zacofanym. W szczególny sposób występowały tam właściwości południowych krajów katolickich, potęgowane kolonialnym pseudobogactwem. Podobnie jak w Hiszpanii na 100 Portugalczyków przypadało 3 księży i zakonników. W rękach duchownych była 1/3 ziemi. Stosy płonęły częściej niż w Hiszpanii. Jezuici kontrolowali handel i finanse w metropolii i w koloniach. Potęgą gospodarczą były 3 zakony wyposażone w 400 bogatych komandorii. Dziedzicznym wielkim mistrzem wszystkich 3 był król i tym sposobem miał dodatkową władzę nad zabiegającą o komandorie arystokracją. Król przy pomocy sekretarzy stanu i rad wykonawczych, sprawował władzę absolutną. Teoretycznie istniały kortezy, bez zgody których nie można było nakładać nowych podatków, ale to ciało stanowe nie było zwoływane od 1697 r. Królowie nie troszczyli się o podatki bo ich dochody opierały się na cłach i regaliach. Pod koniec XVII w. ożywił się handel portugalsko-angielski, do Lizbony płynęło złoto i diamenty z Brazylii (do króla należała 1/5 wydobycia kruszców i kamieni).

Handel z Anglią powodował duże zmiany w gospodarce. W czasie „wojny dziewięcioletniej” (1688-97) Anglicy przestawili import wina i oliwy z Francji na Portugalię, tendencję tę przypieczętował traktat lorda Methuena z 1703 r. Rozwinęły się nastawione na eksport winnice i sady oliwne kosztem upraw zbożowych. Krej już przedtem nie mógł wyżywić ludności, był zależny od importu zboża z Hiszpanii stał się terenem monokultur typu kolonialnego. Skończono z próbami uprzemysłowienia. Portugalia była zalana wyrobami Angielskimi za które płacono winem, oliwą i brazylijskim złotem. Dobrze powodziło się królowi, arystokracji i duchowieństwu, a chłopi byli w ubóstwie i nędzy. Stany uprzywilejowane nie płaciły podatków, czynsze i świadczenia senioralne były wygórowane. Zakłócenia na rynku zbożowym groziły głodem. Wielu Portugalczyków szukało lepszego losu w Brazylii. Inne kolonie były w okresie zastoju. Zastój i regres był w życiu kulturalnym Portugalii. Kraj był przedstawiany w sposób karykaturalny. Przyczyniła się do tego też osobowość króla.

Jan V znaczne dochody przeznaczał na dworski przepych, okazałe budowle i fundacje kościelne. W myśl tradycji chciał po swojemu rządzić kościołem. Przez to popadł w zatargi z papiestwem ale w końcu posłał do Rzymu wielkie sumy pieniędzy. Chodziło o kościelne splendory i obsadzanie stanowisk kościelnych ludźmi z dworu. Najwyższe funkcje były zastrzeżone dla rodziny. Wyrobił w Rzymie dla królów Portugalii tytuł „arcywiernych” 1749. Był już wtedy zamroczony umysłowo i sprawowała nad nim opiekę rada regencyjna. Arystokracja była w lenistwie i zbytku. Koncentracja władzy, niezależność finansowa króla, bierność duchownej i świeckiej magnaterii sprawiły, że Portugalia łatwo poddała się fanaberiom Jana V i rewolucyjnym eksperymentom po jego śmierci.

Za poanowania ułomnego i nieudolnego Józefa I (1750-77) władzę dyktatorską sprawował sekretarz stanu Sebastiao Jose Carvalho e Mello, później otrzymał tytuł markiza Pombal. Pochodził ze średniej szlachty, rozpoczął karierę za czasów Jana jako ambasador w Anglii i Austrii. Należał do ludzi, którzy znają stosunki panujące za granicą i zwolenników cudzoziemczyzny. Był 2 razy żonaty z Austriaczkami. Podziwiał potęgę gospodarczą Anglii i i sprawność administracji Austrii. Objął władzę za sprawą jezuitów i królowej matki, siostry cesarza Karola VI. Dążył do zmiany stosunków w słabej mimo kolonialnych bogactw Portugalii. W sposób brutalny zaatakował arystokrację i kler, stosował policyjne prowokacje i terror.

Pierwszy krok to podporządkowanie państwu inkwizycji(1751), która była narzędziem w jego ręku. Przy pomocy dominikanów walczył z jezuitami. W skutek trzęsienia ziemi w 1755 r. Lizbona legła w gruzach. Na odbudowę potrzebne były wielkie środki. Znalazł je w kościelnych i magnackich majątkach. W 1758 r. doszło do nieudanego zamachu na życie króla, może aranżowanego przez policję Pombala. Pod zarzutem udziału w spisku masowo aresztowano, konfiskowano dobra i dokonywano zbiorowych egzekucji. Represję dotknęły arystokrację, też członków rodziny królewskiej, kler i zwłaszcza jezuitów. Reformy Pombala wstrząsnęły podstawami starego ładu i powodowały reperkusje w południowej europie. Została zbudowana np. flota wojenna, wystawiona została zaciężna armia (30 tys.), która w 1762 r. oparła się inwazji hiszpańskiej.

  1. Hiszpańskie i portugalskie kolonie w Ameryce Łacińskiej, sprawa jezuickich redukcji w Paragwaju

Połowa XVIII w. to okres szybkiego bogacenia się Ameryki Łacińskiej i dużych postępów osadnictwa.

W koloniach hiszpańskich widoczne były starania rządu o rozbudowę fiskalizmu i usprawnienie administracji, co spotykało się z oporem Kreolów. W latach 1737-50 doszło do wielu spisków i powstań Indian peruwiańskich, dążących do odbudowania państwa Inków. Rząd uczynił koncesje na rzecz Kreolów, którzy w 1749 r. otrzymali prawo prowadzenia handlu nie tylko za pośrednictwem gildii kupieckich z Kadyksu i Sewilli. Jednak te prawo było tylko na papierze i Kreole dochodzili do fortun i odczuwali upośledzenie jako Hiszpanie 2 kategorii. Kolonizacja i misje postępowały zwłaszcza na kresach imperium, nad Zatoką Meksykańską i urugwajskim i paragwajskim pograniczu z Brazylią. Działo się to za czasów polityki Patiny i Ensenady, co miało na celu zamknięcie Ameryki hiszpańskiej dla przemytników.

W Brazylii, kiedy panowała gorączka złota i diamentów panowanie Jana V było okresem ekspansji oraz anarchii i korupcji. Nominalna była zależność wicekróla od Lizbony i prowincjonalnych dygnitarzy od wicekróla. Silną pozycję miały rządzące miastami oligarchiczne senaty, a wśród plantatorskiej arystokracji północy żywe były dążenia republikańskie, na wzór Holandii i Wenecji. W tej niedobrze działającej administracji dobrze radzili sobie ludzie interesu, bo z ich bogactwa skarb państwa otrzymywał tylko okruchy. Brazylia była państwem otwartym dla legalnego i nielegalnego handlu angielskiego, który dążył do przeniknięcia też w lepiej strzeżone kolonie hiszpańskie. Na różnych odcinkach pogranicza hiszpańsko-portugalskiego w Ameryce dochodziło do konfliktów między Hiszpanami, Anglikami i Brazylijczykami. Najbardziej konfliktowy punkt to ujście La Platy.

Przemytnicza baza w Colonii del Sacramento była kością niezgody, przechodziła z rąk portugalskich w hiszpańskie i odwrotnie. Podjęto próbę ugody. Wybrzeże Urugwaju z Colonią del Sacramento miało być hiszpańskie, do Portugalii miała należeć część Paragwaju. Inspirowała ten układ Anglia, do dążyła do odtworzenia międzyoceanicznej drogi śródlądowego handlu, od wybrzeży brazylijskich przez Paragwaj do wybrzeży Peru. Przy pomocy królowej Barbary Anglicy pozyskali dla plany Ferdynanda VI i w 1750 r. podpisano hiszpańsko-portugalski traktat o zmianie terytoriów. Przeciwnikami traktatu byli Ensenada, hiszpańscy wielkorządcy i jezuici. Mieli oni utracić na rzecz Portugalii 7 paragwajskich redukcji, które zamykały szlak handlowy.

Teokratyczne państwo jezuitów w Paragwaju było tworem prawie niezależnym od korony hiszpańskiej. Zakon uruchomił wpływy, wystąpił w sprawie budzącej sympatię obrońców monopolu hiszpańskiego handlu kolonialnego – kupców z Kadyksu, wysokich urzędników po obu stronach oceanu. Uzyskano 2 letnie odroczenie. Mimo, że opinia hiszpańska w sprawie Paragwaju była po stronie jezuitów i Ensenady, w 1754 przystąpiono do realizacji traktatu. Guaranie stawiali opór i w latach 1754-56 była wojna między Portugalią i Hiszpanią a 7 redukcjami.

Rola jezuitów w konflikcie jest różnie przedstawiana. Wg wersji zakonnej, jezuici na rozkaz generała mieli nakłonić Guaranów do podporządkowania się woli króla i opuścić redukcje, ale zostali siłą zatrzymani przez Indian. Wg Pombala ,z broszury „Krótka relacja” 1757, wynika iż jezuici od 1750 r. zbroili i fortyfikowali redukcje, potem kierowali buntem w Paragwaju, podburzali Indian do rebelii w Brazylii. Możliwe, że część paragwajskich jezuitów ( ok. 10) brała udział w walkach, w których kościoły służyły Guaranom jako fortece. Hiszpanie niechętnie i słabo współdziałali w tej wojnie z Portugalczykami, a ci w bitwie pod Caybate (10 II 1756) rozbili Indian. Zginął wódz Guaranów Languiru z ok. tys. indiańskich milicjantów. Guaranie jeszcze kilka lat opierali się przesiedleniu i krążyli wokół redukcji. Odstąpiona Portugali traktatem z 1750 r. część Paragwaju została spacyfikowana dopiero w 1761 r. Wcześniej Pombal rozprawił się z jezuitami (1758), po wygnaniu zakonu z Hiszpanii i jej kolonii (1767) zlikwidowano w 1768 r. jezuickie redukcje w Paragwaju.

Sprawa paragwajskich jezuitów wywołała wielkie echo w katolickim świecie, był to wstęp do kasaty zakonu. Wykonanie postanowień traktatu 1750 nie skończyło sporów w rejonie La Platy. Ustalono tam hiszpańsko-portugalską granicę dopiero w 1777 r. tylko formalnie.

  1. Francja Ludwika XV i markizy De Pompadour (1743-64)

Po śmierci kardynała Fleury Ludwik XV objął rządy i cieszył się popularnością. Reprezentacyjny i urodziwy, miał 33 lata, zyskał przydomek „ukochanego”, bien aime. U schyłku panowania krążyła po Francji karykatura króla jako zaćmione słońce, ministra skarbu jako dziurawy worek a spraw zagranicznych jako trzcinę chwiejącą się na wietrze.

W piramidalnej strukturze monarchii z bożej łaski osobowość króla i jego pierwszego ministra odgrywały istotną rolę. Ludwik żadnemu z ministrów nie zaufał tak jak zmarłemu kardynałowi, ale często też zmieniających się ministrów nie podporządkowywał sobie konsekwentnie. Nie ufał ministrom, śledził ich, poza ich plecami prowadził politykę dynastyczną, zabawiał się wygrywaniem jednego na niekorzyść drugiego. Intrygi dworskie były czynnikiem określającym charakter rządów. W intrygach wielką rolę odgrywały królewskie metresy, kobiety obok polowania i kuchni były głównym hobby króla. Był też człowiekiem religijnym, troszczył się o zbawienie. Konserwatywny, wierny przyzwyczajeniom i nawykom, miał trudności z podejmowaniem decyzji, uparty. Pragnął utrzymać monarchię w takim stanie i kształcie jak ją odziedziczył. Jednak czasy i społeczeństwo się zmieniały. Król nie pozbawiony inteligencji i zmysłu krytycznego mówił „po nas choćby potop”, nie podejmował reform, manewrował między dworskimi koteriami. Były to koterie „dewotów” i „filozofów”. Z jezuickim stronnictwem „dewotów” związana była Maria Leszczyńska i jej syn Delfin, a markiza de Pompadour była za wolnomyślnymi „filozofami”.

Ministrowie nie władali zbyt długo ale za to kochanka de Pompadour trwała przy królu 20 lat (1745-64). W prawdzie romans wygasł po 5 latach ale markiza pozostała przyjaciółką, powiernicą i doradczynią Ludwika. Uzyskała wpływy w Radzie Królewskiej, jej głos liczył się bardziej niż ministrów. Dzięki jej poparciu wszedł do służby dyplomatycznej (1754), a potem był ministrem (1761) książę Choiseul, który wysunął się na czoło wśród mężów stanów.

Śliczna, ambitna mieszczka, dzięki urodzie wyszła za szlachcica, któremu król w zamian za żonę dał tytuł markiza, jest postacią osławioną, rehabilitowaną w historiografii. Była rezolutna, miała dobry smak i protegowała sztuki piękne, wśród królewskich fundacji z jej inicjatywy są słynne instytucje np. Szkoła Wojskowa w Paryżu i fabryka porcelany w Severes. Była damą oświeconą, przyjaciółką encyklopedystów, równoważyła na dworze wpływy „dewotów”. Jej wstawiennictwa u króla łagodziły konflikty. Przyczyniło się to do braku wyraźnej linii i jednoznacznych decyzji u Ludwika. Zmarła na gruźlicę 15 IV 1764., miała 43 lata. Jej śmierć miała niemal takie znaczenie jak zmiana na tronie.

Osobiste rządy Ludwika to era dobrobytu od około 1730 do około 1775 r. zdarzały się czasem lata nieurodzaju, głodu, bunty chłopskie, ale przeważnie zbiory były dobre i wzrosła produkcja rolna. Szybko rozwijał się przemysł i handel. Wielkie osiągnięcie to przeprowadzenie rozpoczętej za kardynała Fleury budowy sieci dróg bitych. Wzrastały ceny. Korzyści odnosili właściciele renty gruntowej. Życie uprzywilejowanych było łatwe i beztroskie. Budowali piękne domy, pałace, konsumowali dobra, które dostarczała gospodarka i handel kolonialny. Wojny kontynentalne i morskie poza granicami czasem krępowały handel, ale nie odbijały się ujemnie na życiu gospodarczym. Wojny były impulsem dla przemysłu i źródłem zarobków dostawców wojskowych w kręgów możnej finansjery. Jednak skarb królestwa miał pewne trudności a wojny wpływały krytycznie na jego stan.

Ludwik XIV obłaskawił arystokrację, biorąc ją na żołd w postaci pensji i kościelnych beneficjów. Tak nakłoniono arystokrację do uległości wobec absolutyzmu. Ludwik XV kontynuował to dzieło, zerwał z oszczędnością kardynała Fleury wydając wiele na dworski przepych. Podatki nie pokrywały wydatków. Nie skończono z wydzierżawianiem podatku prywatnym przedsiębiorcom. Szlachta i duchowieństwo zachowały immunitety. Nie odgrywały już większego znaczenia szlacheckie zgromadzenia prowincjonalne, silną pozycję miały duchowieństwo i parlamenty. Duchowieństwo i parlamenty stale wpadały w konflikt.

Wewnątrz duchowieństwa były różnice między bardzo bogatym i arystokratycznym episkopatem a ubogim i plebejskim duchowieństwem. Rozpowszechniona wśród niższego kleru ideologia to richeryzm (E. Richer), głosząca niezależność proboszczów i parlamentarną strukturę kościoła. Łączyły się z tym sympatie do jansenizmu. Dążąc do zaostrzenia dyscypliny abp Paryża Beaumont zakazał udzielania sakramentów osobom, które nie mają zaświadczenia o spowiedzi. Przeciw temu zaprotestował sympatyzujący z jensenizmem parlament. Ludwik uległ wpływom „dewotów” i stanął po stronie hierarchii w latach 1751 do 53 stoczył walkę z parlamentem. Spór rozstrzygnięto kompromisowo (1756) i poświadczenie o spowiedzi nie było konieczne. Jednak porażką króla było to, że nie wykorzystał sposobu do opodatkowania duchowieństwa, czego chciał parlament. Jensenizm wśród niższego duchowieństwa osłabł ale pozostał richeryzm. W latach 60 powstały syndykaty księży, domagające się udziału w synodach. Monarchia znów stanęła po stronie hierarchii i potępiła syndykaty (1765).

Wyższe duchowieństwo było ściśle powiązane ze szlachtą rodową, a ta występowała przeciw przywilejom kościelnym. Wewnątrz szlachty była różnica politycznych postaw między służebną szlachtą urzędniczą monarchy a sferami sądowniczymi, czyli parlamentem. Była to wielka korporacja, podlegał jej personel liczący koło 10 tys. osób. Parlamenty wykorzystywały swoją prerogatywę remonstracji i rejestracji. Ordynanse i edykty królewskie wchodziły w życie po ich wpisaniu w aktach 13 najwyższych trybunałów, czyli parlamentów na czele z paryskim. Parlamenty miały dbać o poprawne sformułowania prawne i mogły przekładać swoje komentarze i zastrzeżenia (remonstrancje) do edyktów królewskich. Jeżeli mimo zastrzeżeń król domagał się rejestracji edyktu to parlamenty nie mogły odmówić, ale dokonywano wpisu na nadzwyczajnym posiedzeniu, na którym król dyktował prawo. Nazywało się to łoże sprawiedliwości. Od połowy XVIII w. trybunały interpretowały odmowę rejestracji jako odrzucenie prawa i rościły sobie pretensje, aby stać się czymś na kształt parlamentu kontrolującego rząd królewski (prawników w parlamencie nazywano „ojcami ojczyzny”). Parlamenty broniły przywilejów podatkowych szlachty, atakowały immunitety kościelne. Ostre różnice dotyczyły jezuitów. Na tym sporze ciążyły tradycje walki jezuitów z jansenizmem, ambicje do odebrania jezuitom rządu dusz (szkolnictwa) i konflikty między aktywnymi gospodarczo sferami parlamentów a prowadzącymi wielkie interesy zakonnikami.

W walce z jezuitami parlamenty połączyły się z „filozofiami”, po ich stronie stanęła monarchia. Choć Ludwik sprzyjał jezuitom na dworze wzięła górę koteria „filozoficzna” (Choiseul, Pompadour), którą inspirował przykład innych katolickich monarchii. W 1762 r. parlament Paryża wydał dekret znoszący zakon jezuitów i nakładający sekwestr na ich majątek. Król zatwierdził decyzję w 1764 r. Sukces nie zaspokoił parlamentów, ale zachęcił do dalszej opozycji.

Wśród w/wym. konfliktów rządy Ludwika nie doprowadziły do reformy skarbowej. Ulegał naciskom hierarchii kościelnej i parlamentów, nie popierając konsekwencji jednych lub drugich, akceptował przywileje, stawiał w trudnej sytuacji ministrów finansów, domagając się więcej pieniędzy. Energicznym ministrem był Machault (1745-54), fatalna sytuacja skarbu po wojnie o sukcesję austriacką skłaniała do podjęcia radykalnych kroków. W 1749 r. ustalono „dwudziestnicę” jako stały podatek 5% od dochodów, obciążając też szlachtę i duchowieństwo. Król zwyciężył opór parlamentów ale poszedł na ustępstwo wobec duchowieństwa, potem poszedł na kompromis z parlamentami pogrzebał dzieło ministra skarbu. Podatki usiłowano wznowić w czasie wojny siedmioletniej, wywołało to opór uprzywilejowanych, połączony z ludowymi rozruchami, rząd zdecydował się ratować budżet doraźnie.

We Francji Ludwika XV można zauważyć kontrasty. Najbogatsze państwo było w stanie trudności finansowych. Kraj, który był głównym ogniskiem Oświecenia, był daleki od reformowania. Monarchia, kiedyś wzór absolutnych rządów, sprawnej administracji i organizacji wojskowej, borykała się z jurystami i ponosiła klęski na lądach i morzach.

  1. Monarchia habsburska Marii Teresy (1740-65)

Konglomerat posiadłości habsburskich został w czasie wojny o sukcesję austriacką poddany próbie. Stany czeskie chętnie uznały za króla elektora bawarskiego, który 19 XI 1741 r. koronował się w Pradze jako Karol III. Równocześnie Maria Teresa uzyskała poparcie Węgrów w zamian za ustępstwa na rzecz swobód stanowych magnaterii i szlachty. Dzięki temu Habsburgowie odzyskali Czechy i Morawy. Wydarzenia te wywarły wpływ na politykę monarchii, naczelnym celem stało się odebranie Prusom Śląska. Był to bodziec do reform – wojskowych, skarbowych i administracyjnych. Wypełniły one lata między wojną o sukcesję austriacką a wojną siedmioletnią. Odeszli konserwatywni dygnitarze rządzący monarchią u schyłku panowania Karola VI i Maria Teresa powołała utalentowanych reformatorów a wśród nich byli Haugwitz i Kaunitz.

Zmianie nie uległ status Belgii i posiadłości włoskich (Lombardia), które zostały pod zarządem gubernatorów i regionalnych kancelarii. Na Węgrzech skończono z centralistyczną polityką Karola VI. Maria nie dotrzymała obietnicy z 1741 r., że jako królowa Węgier będzie rezydować w Budapeszcie, ale respektowała stanowe i podatkowe przywileje szlachty. Pozyskała sobie Węgrów powołując na wysokie dygnitarstwa i włączając do królestwa pogranicza Banatu i Serbii. Małe podatki z Węgier monarchia rekompensowała sobie wysokimi cłami na towary wywożone z królestwa. Maria Teresa powstrzymywała plany wiedeńskich centralistów i zachowała odrębność państwową Węgier z ich strukturą stanową. Zaznaczył się dualistyczny charakter monarchii habsburskiej z odmiennym systemem rządów w krajach po obu stronach rzek Morawy i Litawy.

Teren reform centralistycznych to – Austria, Czechy i Morawy. W Czechach zastosowano represje przeciw stronnikom Karola III i złamano władze stanowe. Haugwitz rozprawił się z ciałami stanowymi Austrii, które od dawna były silnie podporządkowane Habsburgom i nie okazywały oporu. W 1749 r. zostały zniesione kancelarie nadworne – austriacka i czeska, utworzone zostały urzędy centralne wspólne dla tych krajów. Rozdzielając kompetencje administracyjne i sądownicze, Haugwitz zorganizował Najwyższą Izbę Sprawiedliwości. Sprawy administracyjne i skarbowe zostały podporządkowane wielkiej centrali biurokratycznej Directorium in publicis et cameralibus, której prezydentem był Haugwitz. Reforma z 1749 r. objęła sprawy wojskowe. Obok Nadwornej Rady Wojennej utworzono Generalny Komitet Wojenny i wprowadzono nowe zasady poboru rekruta.

Haugwitzowi podobały się wzory pruskie, którym przypatrzył się będąc administratorem części Śląska, która pozostała przy Austrii. Fiskalne i militarne cele reformatorskiej ekipy pociągały za sobą konsekwencje. Odebranie spraw podatkowych ciałom stanowym i nałożenie podatków na szlachtę wymagało rozbudowy administracji terenowej. W celach podatkowych robiono katastry (1748 i 1765). Pracowano nad kodyfikacją prawa sądowego. Potrzebowano wykwalifikowanych urzędników, kształcić ich miały uniwersytety dlatego reformowano je i podporządkowywano państwu. Uniwersytet Wiedeński zreformował w latach 1749-52 holenderski lekarz van Swieten. W 1752 r. założono w Wiener Neustadt Akademię Wojskową.

Zanim reformy zaczęły przynosić wyniki, Austria weszła w stan wojny. W czasie wojny siedmioletniej nowa administracja zawodziła, stany krajowe zaczęły się podnosić i ukazywać wady reform. W 1761 r. kanclerz Kaunitz podjął 2 reorganizację władz państwowych. Utrzymał scentralizowaną administrację krajów austriacko-czeskich, ale nadal jej elastyczną strukturę. Do kierownictwa i nadzoru powołano Radę Państwa, składającą się z kanclerza, 3 ministrów stanu i 6 radców stanu. Było to doradcze ciało przy cesarzu, zajęło miejsce dawnej Tajnej Konferencji przybierając fachowy charakter. W miejsce Directorium in publicis et… stworzono dla spraw administracyjnych Zjednoczoną Austriacko-Czeską Kancelarię Nadworną, a dla spraw skarbowych – Nadworną Izbę Skarbową i kontrolującą ją Nadworną Izbę Rachunkową. W 1762 r. Bank Wiedeński upaństwowiono i wyemitowano pieniądze papierowe. Z dawniejszych instytucji centralnych została Tajna Kancelaria Stanu (sprawy zagraniczne), Nadworna Rada Wojenna i Najwyższa Izba Sprawiedliwości. Później wprowadzono zmiany w nazwach i w zakresie kompetencji i w zasadzie struktura przetrwała do 1848 r.

W administracji prowincjonalnej Kaunitz poszedł na ustępstwa w stosunku do lokalnych tradycji i ciał stanowych. Biurokrację w czasie Haugwitza budowano od góry i niższe szczeble nie były wystarczająco rozwinięte, by sprostać wymaganiom. Trzeba było ciągnąć do współpracy miejscową szlachtę. Kaunitz rozbudował podporządkowaną Zachodniej Kancelarii państwową administrację gubernialną, która stopniowo opanowywała niższe urzędu obwodowe. Reforma została podjęta w czasie wielkiego wycieńczenia monarchii i jej finansów na końcu wojny siedmioletniej. Austria została wyposażona w jeden z najsprawniejszych aparatów administracyjnych i rozporządzała silną warstwą urzędniczą.

Maria Teresa była bardzo religijna i miała konserwatywne zapatrywania. Potrzeba fiskalnych i militarnych reform kłóciła się z uprzywilejowanymi. W sprawie podatków dla szlachty i duchowieństwa władze austriackie nie były tak ustępliwe jak francuskie, austriacka arystokracja i hierarchia kościelna okazały więcej uległości. Maria prowadziła regalistyczną politykę kościelną, ale starała się utrzymać dobre stosunki z Rzymem a to za Benedykta XIV nie było trudne. W tym czasie działalność oświatowo-kulturalna władz zyskała nazwę „katolickiego Oświecenia”. Był to okres przejściowy między kontrreformacyjnym konserwatyzmem Karola VI a erą józefinizmu. Dyskretną ale znaczącą rolę odegrał współregent krajów habsburskich i cesarz małżonek Franciszek I (1745-65). Był wykształcony i był adeptem wolnomularstwa, które potępione przez papieża miało swobodę działania w Wiedniu i Pradze. W 1763 r. zasiadł w Radzie Państwa, jako następca tronu, arcyksiążę Józef, zwolennik radykalnych reform. Po śmierci ojca w 1765 r. był współregentem.

  1. Księstwa niemieckie

Rzesza składała się z około 250 księstw świeckich i duchownych, 50 wolnych miast cesarskich i około 1500 posiadłości rycerskich, bezpośrednie lenna cesarza. Wśród tych małych państewek tylko 30 miało zaludnienie powyżej 100 tys. Te księstwa zajmowały większość terytorium Rzeszy. Objęty międzynarodową gwarancją traktatów westfalskich status terytorialny Niemiec nie ulegał większym zmianom. Wewnątrz księstw następowała tendencja do umacniania suwerenności książąt kosztem lokalnych czynników stanowych i zwierzchniej władzy cesarza.

Utrzymanie feudalnego rozdrobnienia terytorialnego w warunkach umacniania władztwa terytorialnego książąt stwarzało złe warunki dla wymiany handlowej. Książęta prowadzili merkantylistyczną politykę gospodarczą, nakładali cła. Czasem sprzyjało to lokalnej twórczości rzemieślniczej, ale mnogość systemów pieniężnych, książęcych miar i wag i komór zagradzających drogi i rzeki spławne zamykała gospodarkę. Służyło to fiskalnym zabiegom małych dworów, które chciały naśladować dwory wielkich monarchów. Dla krajów niemieckich charakterystyczne były struktury stanowe i kastowe, przybierające postać patriarchalizmu. Silny patriotyzm lokalny przesłaniał poczucie niemieckiej wspólnoty.

Władcy niemieccy rządzili absolutnie i często despotycznie, pozostawiali szlachcie patrymonialnej władzę nad chłopami. Poddaństwo chłopów miało ostry charakter w nizinnych krajach północno-wschodnich, stosowano tam rugowanie chłopów z ziemi i poszerzano liczbę folwarków pańszczyźnianych. Na południowym zachodzie stosunki agrarne były zbliżone do francuskich. Obok w/wym. różnic sprawy wyznaniowe były przyczyną odmiennego charakteru katolickich krajów południowego zachodu i protestanckich północnego wschodu.

Wśród katolickich księstw Rzeszy pierwsze miejsce zajmowała Bawaria (ok. 2 mln mieszkańców), podobna do sąsiedniej Austrii. Za panowania Karola Alberta (1726-1745) Bawaria ucierpiała przez uczestnictwo w wojnie o sukcesję austriacką. Marzący o cesarskiej koronie elektor roztaczał wokoło dworski przepych, lubił polowania, zaniedbywał armię i finanse. Pomyślne czasy nadeszły za panowania Maksymiliana Józefa (1745-1777). Osiągnięciem wtedy była dokonana pod kierunkiem kanclerza Kreittmayera kodyfikacja prawa karnego i cywilnego oraz procedury sądowej (1751-56). Bawaria wyprzedziła tym inne kraje i weszła w życie reform absolutyzmu oświeconego. Dbając o rozwój rolnictwa i napływ kolonistów, Maksymilian Józef tolerował i sprowadzał protestantów. W 1759 r. założono w Monachium Akademię Nauk, a zniesienie zakonu jezuitów umożliwiło reformy uniwersytetu w Ingolstadt.

Od wschodu Bawaria sąsiadowała z arcybiskupim księstwem salzburskim, którego gospodarka podupadła po wygnaniu protestantów (1731-32). Teren państw duchownych rozciągał się na północny zachód od Bawarii, w rejonie zbiegu Renu, Menu i Mozeli, zwanym „drogą księży”. Dominowały 3 elektoraty duchowne, arcybiskupstwa: kolońskie, trewirskie i mogunckie i 2 wielkie księstwa biskupie: wuirzburskie i bamberskie. Tych 5 teokratycznych państw liczyło 1300 tys. mieszkańców. Władcy mieli tu okazałe dwory i czasem spore wojsko, politycznie sprzyjali Austrii, kulturalnie Francji. Nie mieli dobrych relacji z Watykanem. Nad Renem i Mozelą były żywe tradycje episkopalizmu, do których nawiązał i rozwinął bp Trewiru Nicolas von Hontheim, znany pod pseudonimem Ferbronisus. Jego dzieło „O stanie kościoła i legalnej władzy papieża”(1763), było teoretyczna podstawą józefinizmu. Podobny charakter jak księstwa biskupie miało sąsiadujące z nimi księstwo belgijskie, nie wchodzące w skład austriackich Niderlandów, wielkie suwerenne księstwo biskupie Leodium. Biskupi tamtejsi byli książętami Rzeszy, a ich państwo nad Mozą było graniczącą z Francją gałęzią „drogi księży”.

Południowo-zachodnie Niemcy były najbardziej podzielone. Najbardziej znacznymi świeckimi księstwami były Palatynat i Wirtembergia. Niektórzy z nadreńskich książąt słynęli z dziwactw ale też z mecenatu kulturalnego. Kraje te były terenem, z którego w połowie XVIII w. wyruszyła wielka emigracja chłopska sięgając Rosji i Ameryki.

W środkowych Niemczech pierwsze miejsce zajmowała Saksonia (przeszło 2 mln mieszkańców). Połączona unią personalną z Polską w dynastii Wettinów. Elektorat saski, kraj głęboko rozwinięty, bogaty bardziej tracił na dynastycznej polityce. Za Augusta II i III Drezno rozbudowało się w późnobarokową stolicę a Lipsk był ośrodkiem handlu o europejskim znaczeniu. Pod względem polityczno-militarnym Saksonia była zdystansowana przez Prusy, nie bez znaczenia były tu hamujące sprawy polskie. Przejście Wettinów na katolicyzm przysparzało trudności wewnętrznych a tym arcyluterańskim kraju. Postępy absolutyzmu zostały wstrzymane i nie przemieniły się w absolutyzm oświecony. August III – apatyczny, nieudolny, zdał się na ministra Heinricha Bruhla, którego interesowały dworskie i dyplomatyczne intrygi i chęć wzbogacenia się. Gospodarka i finanse saskie ucierpiały pod pruską okupacją w czasie wojny siedmioletniej.

Na zachód, w górach i dolinach Turyngii, była strefa miniaturowych państewek saskich z patriarchalnymi dworami. Niektóre np. Weimar, Gotha, były ważne dla niemieckiej kultury – uniwersytecka Jena. Na zachód wśród księstw heskich, wyróżniało się Hesja-Kassel, półmilionowy kraj, położony na strategicznych i gospodarczych szlakach i mający ambitnych władców. Landgrafowie hescy utrzymywali liczną armię i wynajmowali ją mocarstwom. Fryderyk I (1730-51) łączył Hesję i Szwecję unią nietrwałą. Wilhelm VIII (1751-60), aliant Prus i Anglii w czasie wojny siedmioletniej naraził kraj na zniszczenia. Fryderyk II (1760-85) wsławił się jako handlarz zaciężnymi żołnierzami.

Trzecią najważniejszą dynastią niemiecką był ród elektorów hanowerskich. Dzięki unii brytyjsko-hanowerskiej wzmocniła się międzynarodowa pozycja elektoratu, uzyskał nabytki kosztem Szwecji. Jerzy I i Jerzy II byli przywiązani do Hanoweru, ale zmuszeni do przebywania w Anglii. Jerzy III czuł się już Anglikiem. Nieobecność elektorów pozwoliła stanom krajowym zwiększyć władzę. Kraj liczący mln mieszkańców był zapleczem hanzeatyckich portów Hamburga i Bremy, wszedł w okres rozwoju gospodarczego, północno-zachodnie Niemcy upodabniały się do Anglii i Holandii. Na początku stulecia w Hanowerze mieszkał Leibnitz, roztaczał sieć kontaktów z całą europejską nauką. W 1736 r. Jerzy II założył w Getyndze uniwersytet zwany Gregorianą, wkrótce przodujący uniwersytet Europy, a w 1751 r. powstała w Getyndze Akademia Nauk.

Łeba, jako granica 2 stref Europy w dolnym biegu rozdziela Hanower i najbardziej zacofaną część Niemiec – Meklemburgię, od 1701 r. podzieloną na 2 księstwa Meklemburgię-Schwerin i Meklemburgię-Streiltz. Po zniszczeniach wojny trzydziestoletniej ten obszerny i Malo zaludniony (400000) kraj był domeną wielkich majątków junkierskich. Stosunki agrarne były nacechowane brutalnością i barbarzyństwem, była silna pozycja szlachty. Książę M-Schwerinu Karol Leopold (1713-28) chciał powstrzymać rugi chłopskie i został zdetronizowany. Za panowania Chrystiana Ludwika (1728-56) doszło w 1733 r. do wielkiego, krwawo stłumionego powstania chłopów. Książę przegrał walkę ze stanami, które w 1745 r. skonsolidowały przywileje. Rugi postępowały, poddaństwo zbliżało się do niewolnictwa; chłopi bez ziemi byli przedmiotem transakcji kupna-sprzedaży. Podobne poddaństwo jak w Meklemburgii było w Holsztynie i na Pomorzu Zachodnim, też w nie należących do Rzeszy nadbałtyckich krajach niemieckich jak np. Prusy Wschodnie, Kurlandia i Inflanty.

  1. Prusy Fryderyka II (1740-86)

Elektorowie brandenburscy i królowie pruscy mieli w Niemczech miejsce szczególne, część ich posiadłości (Prusy Wschodnie, Neuchatel) nie należało do Rzeszy. Fryderyk Wilhelm I jeszcze czuł i okazywał respekt cesarzowi, ale Fryderyk II wyruszając na podbój Śląska zmierzył się z Habsburgami jak równy z równym. Zachowywał się jak w pełni suwerenny monarcha, dążył do formalnego przekształcenia resztek zależności prawnych. W niemieckim konglomeracie Prusy były równorzędnym rywalem Austrii.

Fryderyk II na początku panowania uczynił wiele gestów, które pozwalały widzieć w nim wielkiego reformatora i „przyjaciela ludzkości”. Ale istotnym reformatorem i organizatorem Prus był jednak król-sierżant, a jego syn był człowiekiem czynu, wojownikiem i zaborcą. Nie był zwolennikiem systematycznych reform i mawiał, że „każdy kraj jest dziełem czasu”. Jeśli coś zmieniał w biurokratyczno-militarnej machinie ojca, było to doraźne aby podporządkować wszystko osobistemu kierownictwu monarchy.

Fryderyk II uważał, że centralne ciało kolegialne, Generalny Dyrektoriat Finansów, Wojny i Domen, jest zbyt ociężałe, ponadto lekceważył ministrów, nie ufał im. Kontaktował się z nimi bezpośrednio poza kolegium i tworzył niezależne od Dyrektoriatu ministerstwa np. handlu i manufaktur 1741, do spraw Śląska 42, administracji wojskowej 46, górnictwa 68, lasów 70. Wydzielił jako samodzielne działy administracji, zarząd spraw monetarno-menniczych 51, monopol tytoniowy 66 i kawowy 1781. Po wojnie 7letniej zaangażował francuskich urzędników, którym powierzył zarząd poczt i pobór podatków, nawiązując do francuskiego systemu dzierżawy. Jedynym czynnikiem, który znał całość spraw i koordynował dziedziny administracji był król, który wydawał szczegółowe instrukcje i odbierał raporty. Z uszczupleniem kompetencji ministerialnych ciał kolegialnych wzrosło znaczenie dyrektoriatów prowincjonalnych urzędów kameralnych, w których ręku były różne gałęzie administracji na szczeblu prowincji. Dyrektorzy byli bezpośrednio kierowani przez króla w trybie obiegu instrukcji i raportów.

Tym osobistym rządom towarzyszyła ogromna pisanina, którą radził sobie pracowity, operatywny, generalny biurokrata Fryderyk. System zakrojony na miarę osobowości króla krył w sobie niebezpieczeństwa. Co jeśli następca nie będzie tak utalentowany i gorliwy? W miarę rozrostu terytorium, rozbudowy resortów i starzenia się Fryderyka trudniej mu było wnikać we wszystkie szczegóły i osobiście administrować. Nie znosząc zasady kolegializmu Fryderyk zapobiegał, by nie wyrosła jakakolwiek inicjatywa polityczna. Był samowładny, ale samotny, bez rodziny, przyjaciół, zaufanych doradców. Zgryźliwy, krytyczny wobec sług, najlepiej czuł się w towarzystwie swoich psów. Z czasem jego rozkazy stały się coraz bardziej apodyktyczne i nierealne, jego kontrola osłabła, podwładni zaczęli go oszukiwać.

Panowanie Fryderyka dzieli się na 4 okresy:

- wojny śląskie

- pokojowe lata 1746-55

- wojna 7letnia

- pokojowe lata 1763-86

W czasie wojen troszczono się jedynie o armię, w czasie pokoju organizowano dla armii zaplecze. W pierwszym okresie pokojowym Fryderyk przeprowadził reformę sądownictwa.

Fryderyk Wilhelm I powołał ministerstwo sprawiedliwości i ustanowił komisję kodyfikacyjną z Samuelem Cocceji cz czele. Fryderyk II spotykając się z aprobatą bo w 1740 r. zniósł tortury (chociaż w armii były dalej kapralskie kije), polecił w 46 r. Samuelowi 3 rzeczy:

- wprowadzenie scentralizowanego i jednolitego sądownictwa z uproszczoną i skróconą procedurą

- przeprowadzenie czystki personalnej w aparacie wymiaru sprawiedliwości i podniesienie kwalifikacji

- skodyfikowanie prawa sądowego

W ciągu 5 lat Samuel wykonał 2 pierwsze zadania. W każdej prowincji powstał sąd centralny, od którego była apelacja do Sądu Najwyższego w Berlinie. Przekwalifikowani sędziowie otrzymali dobre uposażenie. Król wtrącał się do orzecznictwa, karał sędziów, z których był niezadowolony. Samuel C. wydał kodeks procedury sądowej dla Brandenburgii 1748, a praca nad Corpus Iuris przeciągnęła się kilkadziesiąt lat aż do uchwalenia w 1791 r. Landrechtu i wprowadzeniu go w życie w 1794 r. Fryderyk nie śpieszył się z kodyfikacją, nie zniósł jurysdykcji administracyjnej prowincjonalnych kamer. Na wsi dalej była jurysdykcja dominalna, właścicieli ziemskich reprezentowali justycjariusze, zaaprobowani przez państwo. Sprawnie działało sądownictwo ale przesadna jest opinia, że to prototyp państwa prawnego.

W gospodarce wyznawana była zasada merkantylizmu, celem handlu było przyciągnięcie pieniędzy z zagranicy, a celem manufaktur zatrzymanie pieniędzy w kraju. W słabo uprzemysłowionym kraju budowano różne dziedziny wytwórczości, zwłaszcza jedwabnictwo, manufaktury dla armii. Duże znaczenie miały kolonizacja i inicjatywa państwa w rolnictwo, wprowadzenie uprawy kartofli i dbałość o lasy. Prowadzono roboty publiczne w komunikacji lądowej, wodnej – kanały łączące Łabę, Odrę i Hawelę, osuszano bagna, zakładano fortyfikacje – Śląsk, zakładano magazyny zbożowe dla armii. Wszystko to było zaplanowane i zrealizowane w pokoju między wojnami śląskimi a 7letnią. Najintensywniej Fryderyk zajął się zagospodarowaniem wyniszczonych wojnami krajów po 1763 r. osiągnięcia były wielkie – zasiedlenie pustych ziem niemieckimi kolonistami z innych krajów, rozwój rolnictwa. Prusy czerpały korzyści z nierówno prawnych stosunków gospodarczych z Polską. Za panowania Fryderyka II dochody podwoiły się. Ku końcowi tego okresu Fryderyk tracił już kontakt z rzeczywistością i ulegał fantazjom co do gospodarki.

Król dbał o chłopów jako producentów i dostarczycieli rekruta. Zniósł lub ograniczył poddaństwo osobiste w dobrach państwowych i wzywał szlachtę to przestrzegania umów dzierżawnych z chłopami. Dalej jednak nie poszedł widząc w szlachcie podporę tronu i spośród niej rekrutując kadrę oficerską i urzędniczą. Sztywna pruska struktura stanowa nie została naruszona, ale umocniła się z postępami militaryzmu.

Po wojnie 7letniej Fryderyk zajął się sprawami szkoły. Wpisuje się to w absolutyzm oświecony. Bilans panowania – na początku miał 120 tys. km kwadratowych 2,5 mln poddanych i 83 tys. żołnierzy a na końcu 200 tys. km, 6 mln ludzi i 186 tys. żołnierzy.

  1. Dania i Norwegia za panowania Chrystiana VI (1730-46) i Fryderyka V (1746-66)

Po śmierci Fryderyka III (1648-70), który w 1660 r. wprowadził absolutystyczne rządy, na duńskim tronie zasiadali władcy nieudolni i zdegenerowani. Wiek XVIII to era rządów faworytów i ministrów. Nowy ustrój przyniósł awans mieszczan, dopuszczonych do zasiadania w kolegiach rządowych. Pogodziwszy się z absolutyzmem monarszym i uczestnicząc w rozbudowanym życiu dworskim szlachta umacniała pozycję. Położenie chłopów, na których od czasu wojny północnej spadł obowiązek służby w milicji wiejskiej, było ciężkie. Burzyli się, zwłaszcza w Norwegii, wobec której rządy kopenhaskie prowadziły dyskryminację. Do około 1740 r. Dania i Norwegia były w depresji gospodarczej, miały wyczerpane finanse, zniszczenia, epidemie i panował głód z czasów wojny północnej.

W pierwszej połowie XVIII w. szerzył się w Danii pietyzm, mający charakter religijnego ruchu ludowego. Entuzjastą ruchu był ułomny Chrystian VI, który drogą administracyjną forsował pietyzm odgórnie. Idąc za dworem Kopenhaga przyjęła surowy i purytański styl życia. Chrystian chciał wprowadzić przymus szkolny, mając na względzie wychowanie religijne. Niewiele z tego wyszło. Zyskując poparcie najwyższych warstw pietyzm tracił popularność i charakter ruchu religijnego.

Następca Chrystiana, Fryderyk V był amatorem uciech doczesnych i Kopenhaga stała się wesołym miastem. W połowie XVIII w. nadeszła dobra koniunktura gospodarcza. Rozwijał się handel, ceny zboża były wysokie, szlachta się bogaciła, mieszczaństwo też. Grunty państwowe były wykupywane na własność prywatną i pogarszało się położenie chłopów. Norwegii narzucono przymus prowadzenia handlu za pośrednictwem portów duńskich, wprowadzono nowe podatki i na początku lat 60 doszło do rozruchów chłopskich. Jednak Norwegia bogaciła się dzięki rozwojowi rybołówstwa i górnictwa. Do pomyślności gospodarczej królestwa duńsko – norweskiego przyczyniła się jego neutralność w wojnach angażujących kraje Europy środkowej. Od wojny północnej rządy duńskie pozbyły się w polityce zagranicznej ambicji mocarstwowych. Starano się o dobre stosunki ze Szwecją i Rosją. Wobec Rosji stosowano uległość. Rzecznikiem tej polityki był duński mąż stanu, Niemiec z pochodzenia J. H. Bernstorff, który w 1751-70 r. był na czele rządu.

W czasie rządów Bernstorffa troszczono się o rozwój handlu, manufaktur i górnictwa, głównym problemem były sprawy agrarne. Przy zachęcie ze strony rządu w 1755 r. rozwinęła się projektodawcza publicystyka poświęcona ulepszeniu rolnictwa i zreformowaniu stosunków poddańczych. W 1757 r. powołano komisję do spraw wiejskich. Wezwano właścicieli ziemskich, a wielcy panowie czasem na własną rękę przeprowadzali reformy, zamieniali pańszczyznę na czynsze i parcelowali folwarki. Za Fryderyka V Dania była na progu Oświecenia, a Kopenhaga była wielkim, bogatym i kulturalnym miastem.

12.Rosja za panowania Elżbiety Pietrownej (1741-62)

Bezkrwawy zamach stanu carewny Elżbiety przyniósł kres rządów kliki niemieckiej. Córka Piotra I hołdowała modzie francuskiej i za jej panowania francuszczyzna rozwijała się w Petersburgu i w Moskwie. Elżbieta czuła się przede wszystkim prawosławną Rosjanką i otaczała się Rosjanami. Była bez wykształcenia, próżna, lubiła wystawne zabawy, leniwa ale dobroduszna i tym ujmowała sobie poddanych. Największy wpływ mieli liczni faworyci np. Aleksiej Razumowski (tzw. „nocny car”) i Iwan Szuwałow. Protekcji faworytów kariery zawdzięczali mężowie stanu np. Aleksiej Bestużew, Michaił Woroncow, bracia Czernyszewowie – Iwan, Piotr i Zachar. Za panowania Elżbiety rząd najwięcej uwagi poświęcał polityce zagranicznej i wojnom. W ustroju przywrócono instytucje z czasów Piotra I – senat, kolegia i magistraty w miastach. W czasie wojny 7letniej powołano węższy niż senat organ doradczo-wykonawczy – Konferencja przy Najwyższym Dworze (za następców Eli zmianom ulegała tylko nazwa).

Za czasów Elżbiety umacniała się pozycja szlachty. Podobnie jak w wypadku Anny Iwanownej nie był bez znaczenia fakt, że carowa zawdzięczała tron szlacheckim pułkom gwardyjskim. Elżbieta faworytom i poplecznikom nadawała wielkie dobra i dużą ilość chłopów. Szlachta uzyskiwała przywileje. W 1746 r. został umocniony szlachecki monopol na prawo posiadania ziemi. Zaostrzył się reżim poddańczo-pańszczyźniany. Panowie zyskali prawo przymusowego wysyłania chłopów na Sybir (odpowiednik oddawania rekruta, pozbywano się krnąbrnych, starych i chorych). Szlachta handlowała chłopskimi „duszami” i ingerowała w życie poddanych. Pogorszenie się życia chłopów było powodem zbiegostwa na tereny Rzeczypospolitej. Uwieńczeniem szlacheckich zdobyczy był przygotowany za Elżbiety, ale ogłoszony przez Piotra III (luty 1762) „Manifest o wolności szlacheckiej”. Znosił on obowiązek służby państwowej, zastępując służbą dobrowolną, do której car jedynie zachęcał.

Panowanie pobożnej Elżbiety było pomyślnym okresem dla prawosławnej cerkwi. Dobra cerkiewne zwolnione były od podatków i obowiązku dostarczenia rekruta. Duchowieństwo parafialne stawało się stanem zamkniętym, dopuszczano do święceń tylko synów duchownych (popowiczów). Do monasterów, z których rekrutowali się prawosławni biskupi, mieli dostęp ludzie z wszystkich stanów, w praktyce wyższe godności dostawały się tylko szlachcie. Cesarzowa prześladowała sekciarzy, raskolników, muzułmanów i Żydów. W krajach tatarskich zamykano meczety.

W połowie XVIII w. gospodarka rosyjska była włączona w rytm ogólnoeuropejskiego wzrostu. Bogacili się kupcy, mnożyły manufaktury, rozwijał się przemysł metalurgiczny na Uralu. Ukazem z 1753 r. zniesiono wiele wewnętrznych ceł. W latach 1726-60 obroty handlowe Rosji wzrosły z 6 do 19 mln rubli, a bilans był wciąż dodatni. Wzrastał import dóbr luksusowych z zagranicy bo sprzyjały temu taryfy celne dogadzając zachciankom dworu i magnaterii. By ratować zadłużonych panów założono w 1754 r. Szlachecki Bank Pożyczkowy. Powstał w tym czasie też Bank Kupiecki, a w Petersburgu i Moskwie otwarto prywatne kantory bankowe.

Dworska i magnacka kultura elżbietańska upamiętniła się dużą liczbą budowli, okazałych i pięknych. Najwybitniejszym architektem był Bartolomeo Rastrelli. W pałacach szumnie się bawiono, Petersburg i Moskwa gościły francuskie trupy teatralne, włoskie opery i balety. Szkolnictwo było zaniedbane. Szlachta korzystała ze zniesienia narzuconego przez Piotra I przymusu szkolnego. Rozwijała się jednak Petersburska Akademia Nauk, w 1757 r. Elżbieta założyła Akademię Sztuk Pięknych, faktycznie działającą od 1764 r. działał wtedy pierwszy wielki uczony Rosji – Michaił Łomonosow (1711-65). Z jego inicjatywy otwarto w 1755 r. uniwersytet w Moskwie.

Ważną kwestią było następstwo tronu po niezamężnej Elżbiecie. Sukcesorem ogłosiła ona jedynego wnuka Piotra I – Karola Piotra Ulryka księcia holsztyńskiego, którego w 1745 r. ożeniła z księżniczką Zofią Anhalt-Zerbst. Wielkoksiążęca niemiecka para przyjęła nowe rosyjskie imiona Piotra Fiodorowicza i Katarzyny Aleksiejewnej. Obok „starego dworu” cesarskiego powstał w Petersburgu „młody dwór” wielkoksiążęcy, który miał inne aspiracje i powiązania polityczne. Piotr pogardzał Rosją. Katarzyna umiejętnie asymilowała się w nowym środowisku i pozyskiwała względy przyszłych poddanych.

  1. Turcja w latach pokoju 1739-68

Po traktacie belgradzkim 1739 nastąpił okres trzydziestoletniego pokoju. Nie był to jednak pokój wewnętrzny. Zamieszki i lokalne wojny wstrząsnęły afrykańskimi i azjatyckimi prowincjami. Faktyczna władza Stambułu wyraźnie kurczyła się do obszaru Anatolii i krajów bałkańskich.

W wojnie z Rosją i Austrią z lat 1735-39 Turcja odnosiła sukcesy. Kilku dygnitarzy Wysokiej Porty zyskało sławę wojowników i organizatorów armii. Do modernizacji tureckiej wojskowości przyczynili się Francuzi np. Bonneval, baron Tott. Reformy były nietrwałe i pozorne. Próby europeizacji Turcji podejmowane za panowania Ahmeda III (1703-30) i Mahmuda I (1730-54) nie przyniosły rezultatów. Rządy Osmana III (1754-57) i Mustafy III (1757-73) zdziałały za mało by dotrzymać kroku Europie.

W polityce międzynarodowej państwo zachowywało się biernie. Daremnie państwa europejskie starały się wciągnąć do wojny o sukcesję austriacką i w 7letnią. Najsilniejsze wpływy miała Francja, osiągała korzyści polityczne i handlowe. Układ –kapitulacja francusko-turecki z 8 V 1740 r. otworzył nową kartę w dziejach handlu lewantyńskiego. W przeciwieństwie do dawniejszych krótkoterminowych „kapitulacji” układ z 1740 r. zawarty przez Mahmuda I w imieniu własnym i następców, był wieczysty. Silna pozycja Francji na Lewancie przybrała charakter hegemonii i sukno francuskie wyparło z rynków angielskie. Handel lewantyński był w rękach Greków i oni byli najbardziej ruchliwym elementem w ospałym imperium osmańskim.

W rządzonych przez fanariotów księstwach naddunajskich umacniał się reżim pańszczyźniany i wzrastało bogactwo i znaczenie rumuńskich i greckich bojarów. W związku z rozkładem organizacji militarnej mieszkańców osad wojskowych obracano w chłopów i przydzielano bojarom. Zmiany w stosunkach agrarnych były powodem napięcia i masowego zbiegostwa chłopów. Wśród fanariotów był Konstantyn Mavrocordat, który w 1730-69 sprawował rządy hospodarskie, z przerwami, 5 razy na Wołoszczyźnie i 4 w Mołdawii. Przeprowadził usprawnienia administracyjne, głównym jego dziełem było zniesienie poddaństwa chłopów na Wołoszczyźnie 1740 i ograniczenie poddaństwa w Mołdawii 49. Na Wołoszczyźnie chłop mógł wykupić się za 10 talarów i stawał się wolny. W Mołdawii zakazano sprzedawania, zamieniania i przenoszenia chłopów. Reformy rozszerzały wolność osobistą chłopów, równocześnie umacniając system pańszczyźniany. Wolny chłop nie był właścicielem ziemi i otrzymywał ją od pana w zamian za wykonywanie pańszczyzny. Bojarzy i klasztory z oporem przyjęli reformy, ale były one pomyślane w interesie wielkiej własności.

W erze fanariotów w bałkańskich krajach imperium postępował proces hellenizacji cerkwi i cerkiewnego szkolnictwa. Duchowieństwo serbskie, czarnogórskie i bułgarskie często brało udział w ruchach antytureckich, dlatego Porta udzieliła poparcia patriarchatowi Konstantynopola, który podporządkował sobie kościoły bałkańskie i wyższe stanowiska obsadzał Grekami. Hellenizacja, w czasie której palono cerkiewne księgi słowiańskie, spotykała się z oporem ludu. Na dalszą metę hellenizacja przyczyniła się do podniesienia poziomu świadomości narodowej. Grecy byli najwyżej rozwiniętym narodem tej strefy, odrodzenie i oświecenie greckie działało inspirująco. Patriarchat Konstantynopola i fanarioci cieszyli się zaufaniem i poparciem Porty, jednak Grecy przewidywali rozpad imperium i snuli plany odbudowania na gruzach prawosławnego imperium greckiego.

Część 3 rozdział 4

1. Republiki włoskie

Republiki włoskie miały najstarsze korzenie sięgające polis i średniowiecznej suwerenności komun (miejskie gminy). Cechami charakterystycznymi tych organizmów było zorganizowanie samorządowe życia politycznego w obrębie miasta i podległych jemu okolicznych terytoriów, które były pozbawione udziału we władzach republiki.
W nowożytności polis przekształciły się w księstwa (np. Mediolan, Ferrara, Parma, Florencja), proces ten ominął miejskie republiki: Lukka, San Marino, bo były bardzo mało znaczące. Nadmorskie republiki w XVIII wieku traciły swoją potęgę i były spychane przez większe organizmy państwowe. Polis było podporządkowane miejskiej republice.

Wenecja i Genua były bardzo potężne. Miały potencjał gospodarczy, licznych bogatych patrycjuszów i dogodne położenie – brak zagrożenia tendencjami monarszymi. Władza
w tych 2 republikach była obierana przez dożów, byli przedstawicielami patrycjuszowskiej oligarchii. W średniowieczu z biegiem czasu utrwalał się i zawężał oligarchiczny charakter rządów patrycjuszów (przybrali oni zamknięty stan arystokratyczny). Genua w XVII wieku była miastem o charakterze bankierskim. Kupcy i bankierzy z Genui prowadzili rozległe interesy w całej Italii a republika wynajmowała okręty obcym kupcom. Była ważnym ośrodkiem przemysłowym o charakterze kapitalistycznym. Genua na mocy traktatu akwizgrańskiego otrzymała status państwa neutralnego. Ale miała problemy wewnętrzne- sprzedała Korsykę- przestała odgrywać ważną rolę polityczną. Po wojnie z Turcją (1715-1718) Wenecja była państwem neutralnym. Handel się kurczył- mimo ogłoszenia Wenecji portem wolnym. Była za to „gospodą Europy” zbierali się tu bogaci cudzoziemcy, azyl dla ludzi prześladowanych. Jeśli chodzi o ludność rodzimą to policja była okrutna i despotyczna
(liczne wyroki śmierci, dożywotnia służba galernicza- niewolnicza siła napędowa floty wiosłowej). Wenecja była ogniskiem kulturowym- malarstwo, teatr, muzyka. Problemem były stosunki między miastami a terytorium. Ludność domagała się dopuszczenia mieszkańców Terrafermy do udziału w rządach republiki ( Scipione Maffei, Angelo Querini), jednak patrycjusze nie dopuszczali do jakichkolwiek zmian.

Republikański charakter miał też w pewnym stopniu papieski Rzym. Papież miał pełnię władzy świeckiej nad Państwem Kościelnym i pełnię władzy nad katolickim światem, ale monarcha był wybierany z wąskiego grona włoskich kardynałów. Oligarchia kardynalska
i książęce rody rzymskie zajmowały się republiką w przypadku śmierci i kolejnego konklawe. W XVIII wieku miały miejsce tendencje antykurialne nawiązujące do koncyliaryzmu
i episkopalizmu (np. projekt przebudowy naczelnych władz kościoła w duchu parlamentaryzmu autorstwa Stanisława Leszczyńskiego).

Wyspa Raguza (Dubrownik) była miastem pół włoskim pół słowiańskim. Od XVI wieku pod zwierzchnictwem Tureckim. W XVIII wieku była w stanie ekonomicznego upadku. Stanowiła oryginalne państewko i chorwackiej ludności i pięknej weneckiej zabudowie
i wysokiej kulturze.

2. Rzesza niemiecka i jej wolne miasta

Ludwik XIV kwestionował pierwszeństwo cesarza w Europie i mówił iż jest on tylko kapitanem republiki niemieckiej. Fryderyk II nazwał Rzeszę „republiką książąt”. Konglomerat niemiecki miał ustrój republikański. Dożywotnim zwiernikiem Rzeszy był elekcyjny cesarz. Habsburgowie byli wybierani na to stanowisko ( nie na zasadzie praw dynastycznych). Elekcja była w 1740 ale była bardziej fikcją.

W Ratyzbonie obradował parlament Sejm Rzeszy- REICHSTAG- skład: 3 kolegiaty: elektorowie: 3 duchownych i 6 świeckich; książęta: 90 duchownych i świeckich z głosami wirylnymi+ 140 prałatów, hrabiów, baronów z łącznie 6 głosami kurialnymi; miast wolnych: 50. W sprawach religijnych członkowie rzeszy dzielili się na 2 wyznaczone ponadkolegia: Corpus catholicorum i Corpus evangelicorum, wykonawcą sejmowym był cesarz.
Ludzie starego ładu dużo uwagi poświęcali formalnością prawnym. Rzesza posiadała również republikańskie enklawy- wolne miasta.

Wolne miasta miały ogromną wolność. Podlegały tylko sejmowi w Ratyzbonie i dalekiemu cesarzowi. Najważniejsze wolne miasta można podzielić na 2 gr: południową i północną. POŁUDNIE: Kolonia, Norymberga, Frankfurt nad Menem. 2 pierwsze wegetowały w cieniu dawnej świetności. Południowe kolonie wyróżniały się kulturą prawną i wolnością osobistą. PÓŁNOC: Hamburg, Lubeka, Brema. Hamburg rozwinął się w XVIII wieku w najludniejsze miasto i miał jeden z największych portów handlowych w europie dodatkowo był ważnym ośrodkiem handlowo-bankowym. Miał swoich konsulów i komisantów, miał dobre źródła informacji, publikował prasę w europejskim obiegu. Mieszczaństwo na wysokim poziomie kulturalnym, teatr i muzyka też. Pierwsza Stała opera i pierwsze koncerty publiczne.

3. Szwajcaria

Do końca XVIII wieku była ligą konfederacyjną republik. Związek Szwajcarski składał się
z 13 suwerennych kantorów, z krajów sprzymierzonym ze Związkiem i krajów poddanych poszczególnym kantorom. Głównym organem był sejm- TAGSATZUNG- sparaliżowany przez prawo veta, znikome działanie. W XVI-XVII wieku były wojny religijne między kantorami. Ostatnia zakończona w 1712 zapoczątkowała długotrwały pokój między kantorami. Jednak stosunki nadal były napięte. W wielkich wojnach z połowy XVIII wieku Szwajcarii udało się zachować neutralność i zapobiec ingerencji innych państw w sprawy wewnętrzne. W kantorach dochodziło do licznych starć z suwerenami. Wiek XVIII to szczytowy okres arystokratyzacji Szwajcarii i zamykania się miejskich oligarchii patrycjuszowskich rządzącymi kantorami.

W Genewie w czasie walk społecznych działały 3 stronnictwa: patrycjuszowska oligarcha, reformatorskie mieszczaństwo i pozbawieni praw potomkowie przybyszów. Siłą polityczną byli również dyskryminowani mieszkańcy zależnego od miasta terytorium. Po wielu przewrotach przyjęto Regulamin Prześwietnej Mediacji- 1738- pierwsza spisana konstytucja genewska- na jej mocy ustanowiono rządy umiarkowane i urodzenia uzyskali pewne prawa obywatelskie. W połowie XVIII wieku Szwajcaria weszła w okres pomyślnego rozwoju gospodarczego- aktywny ośrodek przemysłu tekstylnego. Starano się ograniczyć wychodźstwo chłopów ze wsi do miast w postaci zaciężnych żołnierzy, próba uwolnienia się od importu zboża, nowe uprawy. W 1762 powstało Narodowe Towarzystwo Helwetyckie, które jednoczyło protestantów i katolików oraz grupy francusko i niemiecko języczne. Ideologie: ponadkontynentalny ogólnoszwajcarski patriotyzm połączony z tolerancją
i oświeceniem. Wysoki poziom szkolnictwa i medycyny, turystyki- Alpy.

4. Holandia Neutralna (1748-1780)

Holandia rychło wycofała się z wojny, przez co w 1748r przez nich Anglia musiała wycofać się z planu na Republikę Zjednoczonych Prowincji. Spowodowało to że długotrwały sojusz obu tych państw stopniowo wygasał i przeradzał się w nienawiść. Zamach stanu z 1747 roku mógł robić wrażenie, że Holandia dąży do przekształcenia się w monarchię. Partia orańska miała za sobą szlachtę, wojsko i buntowniczy plebs. W 1748r przeciw patrycjuszowskiej oligarchii występował lud i burżuazja przemysłowa. Wilhelm IV poszedł na kompromis
i powstał system rządów z mozaiką prowincjonalnych partykularyzmów, z prawem weta
w Stanach Generalnych, z prawem odwołania się od decyzji tych stanów do stanów prowincjonalnych. Po jego śmierci tron czekał na jego syna ale do czasu pełnoletniości tronem opiekowała się Anna która miała złe stosunki z Wilhelmem Bentinckiem. Po jej śmierci regentem został Ludwik Brunszwicki. Młody Wilhelm V był przywódcą stronnictwa oranżystów, które opierało się na szlachcie, ortodoksyjnych pastorach kalwińskich
i magistratach.

W czasie wojny 7-letniej Holandia odmówiła Anglii sojuszniczej pomocy i została neutralna. W związku z przewrotem aliansów Holandia nie czuła się już zagrożona przez Francję, niepokoili się tylko sąsiednimi Prusami i merkantylistyczna polityka Fryderyka II. Neutralność miała im zapewnić korzyści handlowe, byli bankierami wojujących stron- przez długi czas walki bali się, iż będą oni niewypłacalni, podejmowali próby mediacji pokojowych. Wrogość Anglii do Holandii przyspieszyła zmierzch handlu holenderskiego i zaostrzyła konkurencję. Państwa nie przejmowały się zaciągniętymi długami zwłaszcza Fryderyk II. 1763- ciężki kryzys gospodarczy Holandii. W czasie wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych również byli neutralni. Anglia zmusiła republiki do wypowiedzenia wojny Holandii.

Republika Zjednoczonych Prowincji stawała się coraz bardziej miastem rolniczo-bankierskim. Byli zamożni i kulturalni. Holandia była krajem tolerancyjnym religijnie, miała wysoki poziom prasy. W ich drukarniach tłoczono zakazanie gdzie indziej płody radykalnej myśli francuskiego i angielskiego oświecenia.

5.Anglia pod rządami Pelhamów (1744-1762)

Pod koniec rządów Roberta Walpole’a nasiliła się działalność opozycjonistów. Byli to: torysi Bolingbroke’a, część wigów- tzw. Patrioci z Carteretem i Pilteneyem na czele. Opozycja atakowała korupcję i uleganie hanowerskim interesom w polityce zagranicznej i domagała się obniżenia podatków, opanowali prasę. Bolingbroke wysuwał koncepcję ponadpartyjnych rządów królewskich. Do przeciwników Walpole’a zbliżył się następca tronu Fryderyk książę Walii. Sytuacja rządu utrudniała niepomyślna koniunktura gospodarcza, zastój w przemyśle
i handlu, rozruchy ludowe. Walpole tak znakomicie zorganizował wspólnotę interesów magnaterii, iż bez oparcia się na tym starym korpusie wigów nie dało się rządzić Wielką Brytanią. W 1739r premier chcąc utrzymać pokój został zmuszony do wypowiedzenia wojny Hiszpanii. W związku z niepowodzeniem w wojnie Walpole dostał wotum nieufności i podał się do dymisji. Gabinet Cartereta tzw.: pijany rząd, był krótkotrwały i w 1744r powrócił do władzy stary korpus wigów.

Rodzina Pelhamów zajmowała jedno z kluczowych miejsc w oligarchii wigowskiej z czasów Walpola na ich czele stali: Henry Pelham i Thomas książę Newcastle. Posiadali biegłość
w sprawach finansowych oraz wytrwałą rutyną w manipulowaniu patronatem. Kiedy na czele stanął Henry Pelham wprowadzono innowacje w finanse i prawa zbożowe oraz dopuścić do rządów nawet ludzi związanych z torysami. Sytuację starego korpusu umocniły poczynienia pretendenta Stuarta. Klęska jakobinów przyniosła krwawą pacyfikację górskich regionów Szkocji i umocniła pozycję oligarchii wigowskiej. Henry Pelham ukończył starania o sukcesję austriacką. Po pokoju w Akwizgranie obniżył podatek gruntowy. Wstrzymał też wzrost długu państwa. Po jego śmierci rządy przeszły w ręce jego brata księcia Newcastle Thomasa, który nie interesował się polityką zagraniczną, za to trzymał w swym ręku całą politykę wewnętrzną (sprawy finansowe i personalne). Newcastle przypominał swojego mistrza Walpola, z tym że nie miał tak mocnej pozycji, nie cieszył się zaufaniem króla i musiał wdawać się w różne kompromisy. W okresie między wojną o sukcesję austriacką a wojną 7-letnią bardzo naciskał na rząd grupy związane z interesami kolonialnymi. Newcastle nie chciał nowej wojny z Francją chciał ich tylko zastraszyć i w ten sposób rząd zszedł na tor zmagań wojennych, w których wyrosła wielkość imperialisty Wilhelma Pitta. Przez ich konflikt Newcastle usunął się z rządów na kilka miesięcy, ale bez starego korpusu nie dało się rządzić Anglią. Newcastle stanął na czele Gabinetu i podzielił się kompetencjami z Pittem. Newcastle- polityka wewnętrzn. Pitta- sprawy mobilizacyjno-wojenne.

Rządy Jerzego III- zmiany w polityce angielskiej. Chciał oddzielić władzę wykonawczą od Izby Gmin i mieć bezpartyjnych ministrów. Doprowadził do dymisji Pitta i na jego miejsce powołał Bute’a. Newcastle czuł się źle w nowym rządzie i podał Się do dymisji. W 1762 zamknął się w historii Anglii rozdział przewagi wigów.

6. BILANS ERY WIGÓW, USTRÓJ „STAREJ ANGLII” I RUCH METODYSTÓW

Według późniejszych opinii był to zdrowszy „element konstytucji”, niż elektorat miejski. Nie można było bowiem kupić hrabstwa, tak jak się kupowało miasteczka. Kandydat na posła musiał posiadać 600 funtów rocznego dochodu. Posłowie z hrabstw stanowili jednak tylko 18 % członków.

W rejestrach znajdowały się też miasta, które dawno obróciły się w ruinę i nie istniały.

Wyborcy, zależni od landlordów byli często przez nich przekupywani. Ustawowo mogli z resztą wybierać tylko właścicieli ziemskich. Kandydat musiał posiadać 300 funtów rocznego dochodu z ziemi.

7. POLSKA POTOCKICH I CZARTORYSKICH POD PANOWANIEM AUGUSTA III (1733 – 1763)

Gospodarka:

Nauka i kultura

Inne

8. SZWECJA „KAPELUSZY” I „CZAPEK” (1739 – 1771)

9. KOLONIE W AMERYCE PÓŁNOCNEJ

Podbój obszaru Kanady przez Wielką Brytanie podczas wojny siedmioletniej był wynikiem nie tylko wojny, ale przede wszystkim dysproporcji sił między Anglikami a Francuzami (w 1760 r. 60 tys. Francuzów wobec 2 milionów Anglików)

  1. Stosunki z Indianami

1763 – 1765 r. Stał na czele największego związku plemion północnoamerykańskich w XVIII wieku. Ich ataki rozciągały się wzdłuż północno – zachodnich granic kolonii angielskich. Mimo uzdolnienia wojskowego i dyplomatycznego Pontiaca Indianie odnosili jedynie lokalne sukcesy. W 1766 r. wódz zawarł formalny pokój z Anglikami, a indiańskie powstanie zakończyło się klęską. Kilka lat później Pontiac został podstępnie zamordowany. Po zakończeniu tej wojny rząd Brytyjski jednak zgodził się na pewne ustępstwa względem Indian, co było przyczyną późniejszych konfliktów kolonistów z Koroną.

  1. Gospodarka

  1. Nauka i religia

  1. Społeczeństwo

  1. Administracja

rozdzial V Poludnie wieku oswiecenia

Połowa XVIII w. to punkt szczytowy dominowania w Europie kultury francuskiej. Francuzi czerpali dużo od Anglików. Za czasów Ludwika XIV Europa zapatrzona była w Wersal; za panowania Ludwika XV sercem kultury europejskiej stał się Paryż. We Francji istniała dość silna opozycja między Wersalem i Paryżem — “dworem" i “miastem". Francuszczyzna szerzyła się dzięki usadowieniu się Burbonów na tronie hiszpańskim, neapolitańskim i parmeńskim, objęciu Toskanii przez księcia lotaryńskiego, który jako cesarz-małżonek przyczynił się również do sfrancuszczenia dworu wiedeńskiego, daleko idące upodobanie Fryderyka II do francuskiego języka i kultury, francuskim sympatie bardzo żywe na dworze petersburskim za panowania carowej Elżbiety, wreszcie działalności politycznej Francji na terenie Polski i Szwecji, gdzie stronnictwa republikanów i “kapeluszy" zwano “partiami francuskimi".Procesowi temu towarzyszy w XVIIIw ujednolicenie życia gospodarczego Europy. W dziejach europy szczególny jest okres dziesięcioletni pomiędzy wojną o sukcesję austriacką, a wojną siedmioletnią, bo to czas pokoju dobrobytu, kontaktów kulturalnych, dużo osiągnięć których końcem jest początek publikacji francuskiej encyklopedii. Awansowały wtedy kraje uważane za peryferyczne,np. zaczęły się liczyć akademie nauk w Berlinie czy Petersburgu. Odrodzenie umysłowe przeżywa Polska Stanisława Konarskiego. Znamiennym tu było przezwyciężanie zadowolenia z istniejącego stanu rzeczy (sarmatyzmu) i uświadomienie sobie zacofania, które trzeba przezwyciężyć. Podobny kryzys tradycyjnych postaw uwidocznił się w Hiszpanii i w Portugalii. Na szerszą scenę europejską weszły kraje skandynawskie: Dania Holberga i Szwecja Celsjusza i Linneusza. Nowością była europejska sława Amerykanina Franklina. Obok Francji i Anglii wyróżniała się teraz Szwajcaria. Kraje Niemiec i Italii pozostawały obszarami bardzo zróżnicowanymi. Włosi żyli bardziej swą wielką przeszłością, Niemcy zaś gotowali się do odegrania w kulturze europejskiej pierwszoplanowej roli w dziedzinie odnowy i rehabilitacji studiów uniwersyteckich, nowych prądów w filozofii, estetyce i literaturze oraz przejściu w muzyce od baroku do klasycyzmu .

FILOZOFIA I “FILOZOFOWIE". WOLTER

W dziejach myśli europejskiej symboliczną datą jest ukazanie się książki Woltera Lettres ecrites de Londres sur les Anglais (Listy o Anglikach pisane z Londynu, 1734) .Wolter debiutował jako dramaturg i poeta. Oskarżony o oszczerstwa, niemoralność oraz niebezpieczne poglądy trafił do więzienia Bastylii. Lata 1726-1729 spędził Wolter w Anglii, gdzie stał się entuzjastą Newtona, Locke'a, Śhaftesbury'ego, Pope'a i deistów. Wchłonął cały wielki dorobek intelektualny Anglii z przełomu stuleci i nadał mu europejski rezonans. Od czasu ukazania się Listów o Anglikach można mówić o połączeniu się myśli angielskiej i francuskiej w jeden wielki nurt. ( np. największy filozof brytyjski owych czasów, David Hume, swą twórczą młodość spędził we Francj). Myśl oświecenia podważała autorytety religijne, szczególnie uderzając w kościół katolicki. W Anglii, Holandii , Szwajcarii była to oficjalna kościołów protestanckich popieranych przez rządy natomiast we Francji antykatolicyzm spotyka się z represjami. Ludzie XVIIIw nazywali swe czasy wiekiem rozumu i oświecenie Wiek ten odrzucił dedukcyjne spekulacje filozofie szukając innej koncepcji filozofii i prawdy. Powszechnie przyjętym modelem myślenia stała się metoda ówczesnej fizyki wyłożona w Regulae philosophandi Newtona. Logika XVIII w. stała się logiką faktów. Rozum nie jest skarbnicą prawd, ale zdolnością do dochodzenia i sprawdzania prawdy .Potępiana przez teologów, a charakteryzująca ludzi Oświecenia “duma umysłu" polegała na odrzuceniu religii objawionej i w ogóle wszelkich uświęconych tradycją autorytetów. Myślicieli Oświecenia charakteryzowało postawienie bardzo wyraźnych granic tego, co poznawalne, i ostrożność w stwierdzeniu tego, co pewne. W zakresie teorii poznania główny nurt filozofowania prowadził od empiryzmu Lockę'a do sensualizmu i pozytywizmu. George Berkeley doprowadził sensualizm do paradoksalnej skrajności. Zredukowawszy byt wszelkich przedmiotów do zmysłowych wrażeń o nich oraz odrzuciwszy pojęcia abstrakcyjne, Berkeley doszedł do immaterializmu i subiektywnego idealizmu połączonego z neoplatońską metafizyką. Wiele od Locke'a i Berkeleya przejął David Hume w pracy Treatise on Human Naturę przyjął, że jedynym źródłem poznania są wrażenia (impresje), z których umysł ludzki wytwarza idee. Tylko stosunki między ideami (matematyka) stanowią dziedzinę wiedzy pewnej i oczywistej, ale wiedza ta nie dotyczy rzeczywistości. Rzeczywistość poznajemy w postaci bezpośrednio stwierdzonych faktów, które nie są ani konieczne, ani oczywiste. Podważa m.in. pojęcie związku przyczynowego (można stwierdzić jedynie następstwo faktów, a nie ich przy-czynowo-skutkowe wynikanie, dlatego też przenoszenie dotychczasowych doświadczeń na przyszłość jest aktem wiary, a nie wiedzy). zainicjował kierunek zwany później pozytywizmem. Hume system skrytykował i odrzucił wszystkie dowody na istnienie Boga. Hume nie wierzył w prawo natury uważając, iż wszystkie normy są wtórnym produktem ewolucyjnie wytworzonych konwencji społecznych. Posłuszeństwo tym konwencjom to “cnoty sztuczne" (artificial). Naturalną cnotą jest życzliwość wobec ludzi. Wokół terminu utylitaryzmu, przypisywał człowiekowi skłonność do życzliwości i sympatii. David Hartley stał na stanowisku zdeterminowania życia duchowego przez fizjologię. Pierre Louis Moreau de Maupertuis starał się zastosować matematyczną metaforykę do psychologii, sprowadzając problemy moralne do ilościowego rachunku przyjemności i przykrości, z mierzeniem ich nasilenia i trwania. Condiiiac całe ludzkie życie psychiczne wyprowadza z wrażeń zmysłowych. d'Alembert podzielał przekonanie empirystów, iż pewność znajduje się tylko w faktach Wreszcie ponad wszystkimi “filozoficznymi" szkołami unosił się bardziej ogólnikowy prąd, duch czy styl “filozoficzny", któremu patronował Wolter. Mówiono o nim, że zaprezentował “chaos myśli jasnych" Współtwórca legendy Henryka IV i apoteozy “wieku Ludwika XIV" oraz piewca zarówno epopei Karola XII, jak i reform Piotra I, Wolter wiązał swe nadzieje z rządami oświeconego monarchy. Oczekiwał od niego nade wszystko tolerancji religijnej i humanitarnego sądownictwa.. Ostro poróżniony ze sferami kościelnymi i konserwatywną Sorboną, nie znalazł zrozumienia na dworze Ludwika XV. Po dwudziestu latach znów opuścił Francję, aby powrócić do Paryża dopiero na samym schyłku życia.. Przebywał też na dworze Fryderyka II. Dyrygował całą orkiestrą publicystów-filozofów, którą nazywał “małym stadkiem". Nie był daleki od materializmu, dopuszczając, iż myśl może być funkcją materii. Później zdecydowanie zwalczał materialistów, zarzucając im uleganie “duchowi systemu" i popadanie w nie uprawnioną metafizykę ,głosił deizm, a nieśmiertelność duszy uważał za sprawę otwartą .Bardzo wrażliwy na problem zła i niesprawiedliwości, wciąż pasował się wewnętrznie z chrześcijańskim pesymizmem Pascala. Początkowo przeciwstawiał mu optymizm ufny w ład świata, potęgę rozumu i łatwy postęp cywilizacji. Wielkość Woltera jako humanisty polega na tym, że jego pesymizm nie prowadził do rezygnacji. Należy wysilić wolę, aby zwalczać wszelkie konkretne i bliskie przejawy zła w nadziei zmniejszenia sumy powszechnej niedoli. Naczelną dyrektywą pozostawała walka ze złem, którego źródła widział Wolter w przesądach, zabobonach, ciemnocie, fanatyzmie, okrucieństwie sądownictwa, ambicji monarchów prowadzących na rzeź swe wojska. Działalność jego miała dwa aspekty: burzący i konstruktywny . Aspekt burzący, wysuwany przez przeciwników na plan pierwszy i nazywany “wolterianizmem", to szydercza ironia godząca w różne autorytety, a w odniesieniu do Kościoła katolickiego przybierająca z czasem natężenie nienawiści. Aspekt konstruktywny to przede wszystkim propaganda tolerancji i humanitaryzmu, która praktycznie oddziałała na reformę prawa sądowego i więziennictwa w różnych krajach.

NAUKI ŚCISŁE EULER

W XVII w. położono podwaliny pod nowożytne nauki ścisłe, ale dopiero w połowie XVIII w. nauki te szeroko przeniknęły kulturę europejską .Tak powstał teleskop, mikroskop, pompa powietrzna do wytwarzania próżni, zegar wahadłowy, pierwsze aparaty do wytwarzania prądu elektrycznego, pierwsze barometry i termometry,trzy typy precyzyjnych termometrów ze stałą skalą . Niezależnie od siebie fizyk holenderski Pięter van Musschenbroek i niemiecki amator Ewald Jurgen von Kleist wynaleźli aparat pozwalający gromadzić ładunki elektryczne i wywoływać stosunkowo silne wyładowania (tzw. butelka lejdejska). Włosi mieli starą tradycję w zakresie wyrobu szkieł optycznych. Holandia była kolebką obserwacji mikroskopowych, wprowadzili także newtonizm a 10 lat później zrobiła to Francja . Matematyka, mechanika i astronomia weszły w XVIII w. jako w pełni już metodycznie ukształtowane nowożytne nauki. Nową epokę w dziejach matematyki otwarło wynalezienie rachunku różniczkowego przez Newtona i Liebniza. Leonhard Euler (1707-1783) wyrósł w atmosferze wysokiej kultury umysłowej kultywowanej w wielu rodzinach szwajcarskich pastorów. Jego zasługą były teoria równań różniczkowych, funkcje specjalne, szeregi trygonometryczne, analityczna teoria liczb, geometria różniczkowa. Jest autorem500 prac z zakresu matematyki, stworzył podręczniki geometrii analitycznej i rachunku całkowego .Maupertuis z kolei przeprowadził w Laponii pomiary geodezyjne potwierdzające tezę Newtona o spłaszczeniu ziemi przy biegunach. W historii nauki zapisał się on jednak przede wszystkim jako twórca “zasady Maupertuisa" (zasady najmniejszego działania) .Była szkoła bazylejskiejska popierająca czystą analizę matematyczną i szkoła paryska z prymatem w zakresie teorii mechaniki. Edmund Halley odkrył istnienie ruchów własnych gwiazd (1718) i obliczył orbity komet. James Bradley prowadził obserwacje położeń gwiazd dla wyznaczenia stałych aberracji i nutacji. W dziedzinie fizyki poza mechaniką nie było już powszechnej zgody ani poczucia pewności. W optyce korpuskularno-falowa teoria Newtona nie zyskała uznania. Bardziej jeszcze niepewne było rozeznanie w akustyce. Obserwowano wpływ wiatru i temperatury na rozchodzenie się głosu, ale teoria pozostawała nader niejasna. W stadium empirycznym znajdowała się znajomość budzących sensację i całkowicie niezrozumiałych zjawisk elektrycznych. Drogą eksperymentów nauczono się gromadzić ładunki elektryczne, rozróżniono dobre i złe przewodniki prądu (Stephen Gray), wywoływano wstrząsy i iskry; stwierdzono, że iskrami tymi można zapalać. Franklin skonstruował piorunochron.

NAUKI PRZYRODNICZE. LINNEUSZ I BUFFON

Chemia i biologia były to słabo jeszcze wyodrębnione nauki pozostające w ścisłym związku z medycyną i farmacją. “Przyrodnicy" czy “naturaliści" wywodzili się więc głównie korporacji medyków. Witalizm był teorią tłumaczącą wszelkie nie wyjaśnione empirycznie zjawiska działaniem “siły życiowej" (vis vitalis). Rozwój nauki o życiu i żywych organizmach miał w XVIII w. do przezwyciężenia wspólną z chemią barierę w postaci rozwiązania problemu utleniania. Pogląd o samorództwie (powstawaniu z mułu czy z gnijącego mięsa) różnych płazów i owadów został już w XVII w. niemal wytępiony przez naturalistów-obserwatorów, ale odkrycie drobnoustrojów doprowadziło do odrodzenia teorii samorództwa w odniesieniu do istot “mikroskopijnych'. Stwierdzenie, iż rozwój zarodka zaczyna się po zetknięciu jaja z plemnikiem, nie prowadziło do wniosku o zapłodnieniu i o genetycznej równorzędności dwóch źródeł życia. Akt poczęcia pojmowano jako mechaniczne rozbudzenie zarodka dostarczonego albo wyłącznie przez samicę (owuliści), albo przez samca (animalkuliści). Za owulistami przemawiały najłatwiejsze do przeprowadzenia obserwacje nad dużymi jajami ptasimi. Teoria preformacji głosiła, że organizm jest już całkowicie ukonstytuowany w jaju względnie w plemniku i że mechanicznie pobudzony aktem płciowym rozwój jest jedynie kwestią wzrostu. Dalszą konsekwencją preformizmu było przyjęcie, że w zarodku tkwią już w pełni ukształtowane zarodki przyszłych pokoleń. Teologiczną podbudowę miała teoria preformacji, głoszona przez Bonneta — hierarchia bytów (od minerałów, poprzez rośliny, zwierzęta i człowieka do Boga), pojmowanie przez Linneusza klasyfikacji świata roślinnego i zwierzęcego jako “inwentarza stworzenia". Linneusz wsławił się głównie systematyką trzech “królestw" przyrody (minerały, rośliny i zwierzęta) Według klasyfikacji Linneusza rodzaj ludzki znalazł się w królestwie zwierząt, gromadzie ssaków i rzędzie naczelnych, obejmującym również takie rodzaje, jak: małpy, lemury i nietoperze. Rodzaj homo został podzielony na dwa gatunki: homo sapiens i homo syhestris (małpy człekokształtne). Wewnątrz gatunku homo sapiens Linneusz na podstawie cech zarówno fizycznych, jak psychicznych wyodrębnił cztery rasy: Europejczyków, Indian, Azjatów i Murzynów. Wyłączając człekokształtne z rodzaju małp i zaliczając tych “ludzi leśnych" do rodzaju homo, Linneusz kierował się jedynie kryterium podobieństwa morfologicznego. Obok żyjących gatunków w polu widzenia badaczy znajdowały się również szkielety i skamienieliny nie istniejących już zwierząt kopalnych. Przez długi czas panowała teoria dyluwialna; istoty kopalne zaliczały się według niej do potworów i olbrzymów, którym Noe nie dał schronienia w swej Arce. Buffon układ słoneczny powstał w następstwie zderzenia komety ze słońcem, którego odpryski, zgodnie z prawem grawitacji, stały się planetami. Stygnąca skorupa ziemska w ciągu bardzo długiego czasu stopniowo ukształtowała się pod wpływem działania trzęsień ziemi i wulkanów, prądów morskich, wiatrów i deszczów. Przystępując do “historii naturalnej człowieka" wyznał Buffon prawdę “być może poniżającą dla człowieka, iż musi on sam się zaszeregować do klasy zwierząt". Program badań dotyczył nie tylko budowy ludzkiego organizmu, lecz również sposobu życia i obyczajów, tak jak w wypadku jakiegokolwiek opisywanego przez naturalistę zwierzęcia. W ten sposób Buffon dał początek nowej dyscyplinie.

HISTORIA I DOKTRYNY POLITYCZNE. WOLTER I MONTESKIUSZ

W latach trzydziestych XVIII w. ukazały się dwa dzieła poświęcone dziejom starożytnego Rzymu, reprezentujące dwa kierunki pisarstwa historycznego: erudycyjno-kryty-czny i syntetyczno-filozofujący. Sięgano do źródeł pozahistorycznych publikowano w wielu krajach serie wydawnictw. Nową, opartą na źródłach historiografię, charakteryzowała pozytywistyczna ostrożność, ograniczająca się do ustalania i opisywania faktów. Sceptyczny Hume nie wierzył w poznawalność rządzących historią praw, pasjonowało go jednak bogactwo konkretnych i indywidualnych faktów. Wolter widział różnorodność obyczajów i cywilizacji uwikłanych w przesądy, które przyćmiewały światło rozumu i wynaturzały moralność. Historia nie była realizacją planu bożego, ale procesem wyzwalania rozumu i oczyszczania obyczajów, a motorem była odwieczna ludzka psychika. Historyk nie może ani postawić, ani rozwiązać metafizycznego problemu pochodzenia rozumu, może natomiast badać czynniki sprzyjające zwycięstwu rozumu lub też panowaniu namiętności i przesądów. świetnie pisane książki Woltera ugruntowały pogląd, że historia to nie tylko dzieje władców i bitew. Monteskiusz nie pojmował historii jako procesu mającego swój rozumny cel, nie wytyczał szlaków postępu całej ludzkości, ale starał się dojść do prawidłowości rządzącej wzrostem i upadkiem konkretnych państw. Monteskiusz rozróżniał trzy podstawowe formy rządu: republikę, monarchię i despocję. Ich “zasady" to predyspozycje psychiczne rządzonych: w republice cnota, w monarchii honor, w despocji strach. Jeśli zasada przestanie odpowiadać naturze, to rząd ulega “zepsuciu". Monteskiusz wyznajed eterminizm środowiska geograficznego i geopolitycznego. Żywił też republikańskie sympatie, ale w zasadzie uważał, że “czas republik minął" i że mogą się one utrzymywać jedynie w małych państewkach. W centrum zainteresowania politologa francuskiego pozostawał więc “umiarkowany" rząd monarchiczny. Monteskiusz wyraźnie skłaniał się ku germanistom, aczkolwiek wytykał Boulainvilliersowi skrajność poglądów i historyczne błędy. Zerwał zarówno z konstrukcją suwerenności z bożej łaski, jak i z konstrukcją suwerenności z woli ludu (umowa społeczna). W Anglii najznaczniejszym pisarzem był Bolingbroke, który oświadczył, że “boskie prawo do rządzenia źle jest absurdem". Przyklasnął temu poglądowi Hume, który odrzucił również aprioryczną teorię umowy społecznej, wywodząc społeczeństwo ze związków rodowych, poczucia sympatii i zrozumienia wspólnych interesów. Szkoła prawa natury, ze swą koncepcją suwerenności przelanej przez lud na monarchę, niepodzielnie panowała w Niemczech Suweren sprawuje władzę pod warunkiem, że rządzi zgodnie z interesem ludu, a jeśli nadużywa władzy, lud ma prawo do oporu. To późne stadium szkoły prawa natury zawierało intelektualne przesłanki rewolucyjnej doktryny Jana Jakuba Rousseau.

KAMERALIZM I FIZJOKRATYZM. OUESNAY

Ojczyzną refleksji ekonomicznej przybierającej postać doktryny merkantylizmu była Anglia XVII w. W pierwszej połowie XVIII w. w angielii chciano przejść z merkantylizmu do liberalizmu, któremu kształt miał nadać Adam Smith. Kiedy merkantylizm tracił dominującą pozycję w swej ojczyźnie, ugruntował się na w europie, zwłaszcza w Niemczech. Niemiecka odmiana merkantylizmu otrzymała nazwę kameralizmu od “kamer" (izb), czyli urzędów fiskalno-administracyjnych. Kameraliści wyznawali zasady merkantylistycznej polityki gospodarczej (troska o dodatni bilans handlowy, popieranie przemysłu krajowego i forsowanie eksportu jego wytworów, utrudnianie importu wyrobów przemysłowych i eksportu płodów rolnych oraz surowców), w centrum ich zainteresowań znajdowały się zagadnienia fiskalne. Całość problemów gospodarczych rozpatrywali z punktu widzenia możliwości powiększenia dochodów panującego, którego pomyślność i chwałę utożsamiali z pomyślnością i chwałą kraju. Charakterystyczne dla kameralizmu były usilne strania o jak najliczniejszą populację i o pełne zatrudnienie ludności wdrażanej do pracowitości i oszczędności. Wytworzył się w Niemczech zespół tzw. nauk kameralnych, do których obok merkantylistycznej ekonomii zaliczano prawo administracyjne, skarbowość, geografię polityczną i gospodarczą, statystykę. W połowie stulecia najsłynniejszym mistrzem kameralizmu był Saksończyk Johann Heinrich Justi. Kameraliści, byli wyznawcami szkoły prawa natury. Uważali monarchię absolutną za najdoskonalszą formę rządu i przypisywali jej “z natury rzeczy" wypływającą troskę o szczęście “obywateli". Według tej biurokratycznej doktryny monarcha był najwyższym urzędnikiem i ekonomem, któremu wiernie służyć mieli wyszkoleni w kameralnych naukach pomniejsi juryści, urzędnicy i ekonomowie. W krajach włoskich i w Hiszpanii ideologicznym odpowiednikiem kameralizmu był regalizm, który przyświeca administracyjno-ekomomicznej szkole nowych pokoleń biurokracji. We Francji powstała pierwsza teoria ekonomiczna nie będąca już, tak jak merkantylizm, racjonalizacją polityki gospodarczej państwa, ale mająca dać polityce naukowe podstawy. Zadebiutował w latach 1756-1757 ogłaszając w Encyklopedii słynne artykuły o dzierżawach i zbożu .Fizjokraci byli zdania, że system ich osiągnął “ostatni stopień oczywistości". Według słów markiza Mirabeau, tablica Quesnaya była “po wynalezieniu pisma i pieniądza trzecim z największych odkryć umysłu ludzkiego". Aż do czasów rewolucji fizjokratyzm był doktryną otoczoną przez “przyjaciół ludzkości" we Francji niemal religijną czcią. Szerzył się we wszystkich krajach Europy. W nagłówku swego Tableau Quesnay wypisał maksymę: “Biedni rolnicy — biedne królestwo. Biedne królestwo — biedny król". Filozoficznym założeniem systemu było istnienie “porządku naturalnego" Celem gospodarki jest przyrost dóbr i jedynie rolnictwo przynosi produkty bez umniejszania materii, z których powstają, a więc ziemi. Fizjokraci dyskutowali nad rolą rybołówstwa i górnictwa, ale nie widzieli w tych gałęziach gospodarki procesu “reprodukcji" przynoszącego “produkt czysty" (produit net). Dla szkoły Quesnaya nie ulegało wątpliwości, że rzemiosło i przemysł nie są wytwórczością, lecz przetwórstwem. Przetwórstwo i wymiana (handel), choć określone jako “jałowe", nie były bynajmniej przez fizjokratów lekceważone. Zgodnie z ówczesną rzeczywistością uważali jedynie, że masa spożywanych i przetwarzanych surowców jest wytworem rolnictwa i że wzrost tej masy warunkuje rozwój całej gospodarki. Polityka gospodarcza, która miała stymulować równocześnie produkcję rolną i zapotrzebowanie na nią, zdaniem fizjokratów polegała jedynie na właściwym odczytaniu obiektywnie istniejącego “porządku naturalnego". Według fizjokratów własność była zróżnicowana z punktu widzenia gospodarczego (własność ziemi, własność kapitałów pieniężnych, własność przemysłowa, własność swej siły roboczej). Ażeby własność była wyłączna, należało ją uwolnić od wspólnot gminnych oraz powinności i praw feudalnych. Postulat ten nie godził w stan posiadania szlachty i kleru, zmieniał charakter tej własności z feudalnej na burżuazyjną . Fizjokraci pojmowali wolność, postulując zniesienie cechów, reglamentacji, monopoli, wewnętrznych ceł, domagając się wolności handlu, zwłaszcza zbożowego. Pragnienie przyjemności nadaje społeczeństwu ruch, który przeradza się w stałą dążność do stanu możliwie najdoskonalszego". Pogląd ten współbrzmiał z doktryną angielskich utylitarystów, ale,,świat poruszający się sam przez się" to już zapowiedź liberalizmu gospodarczego. Właściciele ziemscy nie byli producentami, ale konsumentami renty gruntowej, musieli dokonywać ,,nakłady gruntowe” i płacić podatki. Rolnicy byli to przede wszystkim wielcy dzierżawcy rozporządzający kapitałem niezbędnym do dokonywania “nakładów pierwotnych" i “nakładów rocznych" po potrąceniu kosztów nakładów uzyskiwali możliwie wysoki “porodukt czysty". “Klasa jałowa" przetwarzała i rozprowadzała “produkt czysty", nie płacąc podatków i nie uczestnicząc w życiu publicznym. Poza podziałem klasowym znajdował się proletariat rolny i przemysłowy, w odniesieniu do którego Turgot sformułował “spiżowe prawo płac". Robotnik miał otrzymywać dokładnie tyle, ile jest niezbędne na utrzymanie, tak, aby nie mógł się wzbogacić i przestać być proletariuszem. Fizjokraci postulowali społeczeństwo otwarte zgodne z,,porządkiem naturalnym" . Za najwłaściwszą formę rządu uznawali “legalny despotyzm", który to termin, spopularyzowany potem pod mianem “oświeconego absolutyzmu" .Fizjokraci uważali dziedzicznego monarchę za zespolonego naturalną wspólnotą interesów z całą klasą właścicieli największego właściciela, który z racji swego stanowiska i sztabu fachowych doradców ma najwięcej danych, aby w poprawny sposób odczytywać “naturalny porządek" .Suweren nie “tworzy" prawa, lecz je jedynie “odkrywa" i “deklaruje" z płaconych przez właścicieli podatków dokonuje nakładów na ogólnokrajowe cele, jak: drogi publiczne, porty, administrację, armię, policję, sądownictwo, więzienia i szkolnictwo, do którego fizjokraci przywiązywali szczególne znaczenie.

ENCYKLOPEDIA I ENCYKLOPEDYŚCI. DIDEROT

Inicjatywę encyklopedii dali Anglicy, a w latach pięćdziesiątych XVIII w. brytyjski wzór został prześcignięty przez Francuzów. Encyklopedia była dziełem nie zawodowców, ale wysokiej klasy dyletantów czy amatorów. Wsparciem dla nich nie były uniwersytety i akademie, ale salony literackie. Autorami jej są:Diderot, Yincennes, Monteskiusz, Wolter, Condiiiac, Helvetius, Buffon, Quesnay, Turgot, Rousseau, Louis de Jaucourt. Propagandę Encyklopedii poza granicami Francji prowadził paryski literat niemieckiego pochodzenia Frederic Melchior Grimm (1723-1807). Pierwszy tom (Encyklopedia, czyli rozumowany słownik nauk, sztuk i rzemiosł), który wyszedł w 1751 r., spotkał się z ostrą krytyką sfer kościelnych, zwłaszcza jezuitów. Po ukazaniu się w bardzo już napiętej atmosferze tomu II (1752) wydawanie Encyklopedii zostało królewskim dekretem wstrzymane, a rozpowszechnianie wydanych już tomów zakazane. Fryderyk II zaproponował wówczas Diderotowi przeniesienie redakcji do Berlina, czym posłużyła się pani Pompadour, aby uzyskać cofnięcie przez Ludwika XV zakazu. Protegujący Encyklopedię dyrektor księgarń i wydawnictw Malesherbes musiał jednak poddać wydawnictwo osobistemu nadzorowi cenzorskiemu, pod którym ukazywały się regularnie co rok nieco utemperowane tomy III – VII .Zaostrzenie cenzury w warunkach wojny siedmioletniej i rozpętana wokół Encyklopedii wojna pamfietów spowodowały, że d Alembert wycofał się z redakcji. Nieco wcześniej i z innych pobudek zerwał z encyklopedystami Rousseau. Na przechodzącą wewnętrzny kryzys redakcję spadły w 1759 r. ciosy z trzech stron: dekret parlamentu paryskiego o konieczności dodatkowej cenzury, ponowny królewski zakaz rozpowszechniania dzieła i potępienie Encyklopedii przez papieża Klemensa XIII. Diderot przystąpił do wydawania nie objętych zakazem ani cenzurą tomów ilustracji i potajemnie drukowano dalsze tomy tekstu, czekając na pomyślniejsze dla Encyklopedii czasy. Znów proponowano Diderotowi przeniesienie wydawnictwa za granicę. Katarzyna II doradzała Petersburg, Wolter — Szwajcarię. Po zniesieniu zakonu jezuitów we Francji nadeszła jednak pora dla wyjścia Encyklopedii z podziemia, wydawca Le Breton na własną rękę i poza wiedzą Diderota silnie ocenzurował wydrukowane potajemnie tomy VIII - XVII (H - Z). Informacje zawarte w encyklopedii często dezaktualizowały się ze względu na postęp techniczny. Najtrwalsze i najbardziej sugestywne okazały się ideologiczno-filozoficzne treści dzieła. Według słów Diderota “im bardziej człowiek cofa się do tyłu i im bardziej wybiega naprzód, tym staje się większy. W ujęciu encyklopedystów z życia społecznego wywodzi się religia, polegająca pierwotnie na kulcie sił przyrody (słońce, gwiazdy), potem na kulcie herosów, wreszcie sublimująca się w koncepcję monoteizmu, a zawsze legitymująca się użytecznością społeczną. Produktami społeczeństwa jest moralność i prawa, a ustroje polityczne podlegają ewolucji wiodącej od despotyzmu poprzez republikę do monarchii (zmieni ten porządek Rousseau, wytyczając szlak “korupcji" o kierunku: demokracja — arystokracja — monarchia — tyrania). Z potrzeb społecznych wywodzi się nauka, której najpierwotniejszymi gałęziami były rolnictwo i medycyna. Wytworem społeczeństwa jest mowa, a najwcześniejszą formą sztuki — śpiew i taniec, z których wywodzą się inne formy artystycznego wyrażania ludzkich wzruszeń. Zagadnienia teologiczne przedstawia się w postaci referowania poglądów teologicznych.

CHRZEŚCIJAŃSKIE OŚWIECENIE I OPOZYCJA PRZECIW “FILOZOFOM"

“Antyfilozoficzny" obóz rozporządzał większymi siłami i środkami niż wolterowskie “małe stadko". Poza nieliczną sektą zdeklarowanych ateistów,,filozofowie" przyznawali religii użyteczność społeczną. Wielu duchownych w XVIII w. głosiło etyczny utylitaryzm i znajdowało wspólny język z “filozofami". Po czasie zorientowano się, że był to język “filozofii", a nie religii. Krajem światopoglądowych kompromisów była Anglia deistów i latitudynarystów. Z czasem “kontrowersja deistyczna" osłabła, a “filozofowie" i teologowie nie zanadto wchodzili sobie w drogę. Anglia, która w drodze do Oświecenia o pokolenie wyprzedziła Europę kontynentalną, była też widownią wczesnego odrodzenia myśli apologetyczno-teologicznej, starającej się odpowiedzieć na wyzwanie wieku. Najwybitniejszą postacią był tu Joseph Butler (1692-1752). Ów za młodu bliski deizmu moralista w swym dziele The Analogy of Religion, Natural and Reveald (Analogia religii naturalnej i objawionej, 1736) udowadniał niewystarczalność religii naturalnej i niezbędność objawienia. Butler jako czołowy teolog epoki Oświecenia głosił poglądy, które zyskały europejski obieg. Unowocześnieniu i okrzepnięciu teologii anglikańskiej towarzyszyła masowa ekspansja metodyzmu oraz szerzenie się filozoficznego sceptycyzmu o elitarnym zasięgu. Te trzy nurty współistniały w Anglii, nie doprowadzając do zbyt gwałtownych napięć i spotykając się na gruncie humanitarnego utylitaryzmu.

Panująca w Niemczech szkoła Wolffa miała charakter dualistyczny, oddzielając dziedziny teologii filozofii, nauki i religii. Ta dwutorowość stanowiła formułę “chrześcijańskiego Oświecenia" rezygnującego ze scholastycznej jedności systemu nauk i wizji wszechświata. Szerzył się empiryzm i pozytywizm. Do programów nauczania wprowadzono nowe zdobycze nauk przyrodniczych. Z pewnym opóźnieniem w stosunku do “Oświecenia protestanckiego" uwidoczniło się i “Oświecenie katolickie" Religijność katolickich mas utrzymywała się klimacie baroku. Znamienny dla tego klimatu był kult świętych i miejsc słynących cudami, a połowa XVIII w. obfitowała jeszcze w takie manifestacje religijne, jak koronacje cudownych obrazów i szybko szerzący się nowy kult kanonizowanego w 1729 r. Jana Nepomucena. W Austrii początki “Oświecenia katolickiego" wiązały się z reformatorskimi poczynaniami monarchii, w Polsce głównie z samorzutną działalnością “zakonów uczonych" (pijarów i jezuitów). Krytycznie do tych “nowinek" odnosili się mnisi “kapturowi" i fakultety teologiczne starych uniwersytetów. Jednakże za pontyfikatu Benedykta XIV “Oświecenie katolickie" znajdowało poparcie w Watykanie. Nawet tak bojowi w dobie kontrreformacji jezuici w XVIII w. weszli na drogę kompromisów. Około 1730 r. w jezuickich kolegiach przyjęto kartezjanizm i dopuszczono nowe przyrodoznawstwo, zwane “philosophia recentiorum".Kartezjanizm w szkołach zakonnych stanowił nowość i platformę “otwartą". Kartezjański dualizm pozwalał rozgraniczyć poznawalne ludzkim rozumem prawdy naturalne i prawdy nadnaturalne (świat łaski). Akceptowano więc wiele nowych idei jako prawdziwych w świecie natury, a nie sprzecznych ze światem łaski. W szkolnej praktyce reformowanych kolegiów zakonnych dokonywał się jednak proces podobny jak w wolffizmie, z którego “katolickie Oświecenie" wiele czerpało; “świat natury" rozrastał się, a świat łaski" kurczył. Sygnałem ostrzegawczym, iż “filozofia" w niepokojący sposób przeniknęła do wnętrza Kościoła, była sprawa księdza Pradesa. W 1751 r. Jean Martin de Prades (1720-1782) przedstawił w Sorbonie tezę doktorską, w której cuda Chrystusa porównywał z uzdrowieniami dokonanymi przez Eskulapa. Potępiony Prades zbiegł do Holandii, a potem do Berlina, gdzie ogłosił swoją apologię. Obrońców znalazł w osobach Diderota i Woltera, który tego “dziarskiego brata" zaprotegował na stanowisko lektora Fryderyka II. Prades pisywał do Encyklopedii, tak jak sporo księży podobnego pokroju. “Filozoficzna" ofensywa, którą była Encyklopedia, wywołała “antyfilozoficzną" kontrofensywę. Drwina i satyra, dotąd broń “filozofów", zostały skierowane przeciw nim. We Francji około 1760 r. dochodziło do próby sił między laickim i katolickim Oświeceniem. Katastrofa jezuitów osłabiła “dewotów", a potępienie “filozofów" przez Klemensa XIII usztywniło granice katolickiej ortodoksji. W przeciwieństwie do świata protestanckiego, pokojowe współistnienie Oświecenia i religii okazało się we Francji szczególnie trudne. Niezależnie od spraw doktrynalnych odgrywała tu istotną rolę materialna i polityczna potęga duchowieństwa, przeciw której kierowały się silnie zabarwiające ideologię “filozofów" tendencje antyklerykalne. Klerykalizm i antyklerykalizm były to postawy najdobitniej występujące w krajach romańskich i zacierające czystość sporów światopoglądowych. Po “kontrowersji encyklopedycznej" zarysowały się coraz wyraźniej w świecie katolickim granice między laicką “filozofią" a religijną prawowiernością. Nazwiska Woltera, Diderota, Helvetiusa czy Rousseau weszły w kanon potępianych z ambon. Odcinając się od “filozoficznej" skrajności, wyższe i uczone duchowieństwo wciąż jednak paktowało z “filozoficznym" duchem utylitaryz-mu. Oświeceni teologowie i “filozofowie" mimo wszystkich dzielących ich różnic mieli w swej mentalności sporo wspólnego. Byli to ludzie skłonni do zimnego rezonowania, ich stylem nie była poezja, lecz proza, woleli elegancję niż patos, namiętności zaś czy “pasje" uważali za irracjonalne, a więc mroczne, w stosunku do uczuć zachowywali powściągliwy dystans. Emocjonalna i wciąż ocierająca się o cudowość religijność barokowa pozostała dla prostaczków, mistyka dla sekciarzy. Ów prymat pewnego siebie intelektualizmu nie miał być jednak trwały. Już w samo południe wieku Oświecenia dokonały się głośne odstępstwa w ścisłej elicie uczonych i filozofów. Szwedzki matematyk i fizyk Emanuel Swedenborg (1688-1772) odrzuciwszy zinstytucjonalizowane systemy religijne stał się mistycznym wizjonerem i prorokiem nowej religii. Wkrótce potem Jan Jakub Rousseau zerwał z Encyklopedią i wszczął głośną walką z “filozofami".

LITERATURA

W literaturze francuskiej, a więc i w europejskiej, królował Wolter. Jako poeta i dramaturg reprezentował ciągłość tradycji,,wielkiego wieku". Poetyka Woltera była klasyczna, Szekspira uważał za barbarzyńcę. Mistrz małych form poetyckich, autor wierszowanej epopei (Henriada, 1728) poematu heroikomicz-nego La pucelle d'0rleans (Dziewica Orleańska, 1762),i tragedii Edypa, Ziara, Mahometa.Styl Woltera to “mózgowy" i klarowny klasycyzm zaprawiony ironią i dydaktyką. Był to styl dominującego nurtu francuskiej i europejskiej literatury połowy XVIII w. Podobnie jak w twórczości Woltera, w całej literaturze francuskiej tych czasów trudno wytyczyć granice między piśmiennictwem naukowym, filozoficznym i publicystycznym, a belet-rystyką i literacką fikcją. Wielkimi pisarzami byli tacy uczeni, jak d'Alembert i Buffon, Monteskiusz. Choć Anglia stawała się już kolebką poetyckiej odnowy literatury europejskiej, nie był poetyczny również angielski klasycyzm, który utrzymywał pozycję niejako oficjalnego nurtu w epoce zwanej “erą Johnsona". Po śmierci Pope'a (1744) przejął berło klasycyzmu Samuel Johnson (1709-1784) charakteryzował go rozsądek i umiar. Satyryk i dramaturg średniego lotu, przyswajał polerującej się angielskiej burżuazji klasyczne upodobania i jako autor — redaktor periodyków “The Rambler" (1750-1752) i “The Idler" (1758-1760) nawiązał do nieco już zwietrzałej na angielskim gruncie eseistyki moralizatorskiej “Spectatora". Główną zasługą Johnsona było skodyfikowanie wymowy, pisowni i znaczeń angielskiego języka literackiego (Dictionary ofthe English Language, 1755), wydanie dziel Szekspira (1765) i opracowanie biografii angielskich poetów. W “erze Johnsona" przywiązywano wagę twórczości dramatycznej, była ona jednak bezbarwna, do tego czego przyczyniła się narzucona przez Walpole'a w 1737 r. cenzura teatrów. Dużym powodzeniem cieszył się patetyczny i moralizatorski “dramat mieszczański", którego klasykiem był Edward Moore Angielski dramat mieszczański miał we Francji propagatora w osobie Diderota, w Niemczech naśladowcę w osobie Lessinga. Okres, uznawany dziś za jałowy w dziejach angielskiej dramaturgii, był epoką świetności teatru angielskiego. Angielscy klasycy wprawdzie różnili się z Wolterem w ocenie Szekspira, ale pozostawali w bliskiej koneksji z francuskim klasycyzmem, a wolterianizm szerzył się na Wyspie w sferach intelektualnych i arystokratycznych .Francuski klasycyzm podbijał Europę. Znajdowało to wyraz zarówno w prostej recepcji języka i literatury, jak i w adaptacji i dążeniu do stworzenia własnego piśmiennictwa na odpowiednim poziomie. W okresie tym zacierała się oryginalność treści narodowych literatur, a równocześnie doskonaliły się języki i poetyki, przygotowując grunt pod wielką odnowę twórczości oryginalnej. Fali naśladownictwa nie oparła się Italia. Rozwijała się tam literatura w miarę oświeceniowa, na ogół wtórna i drugorzędna. Pierwszoplanowe i europejskie znaczenie utrzymała jednak, a nawet umocniła włoska twórczość teatralna. Oficjalna literatura hiszpańska całkowicie utraciła swą tak charakterystyczną niegdyś oryginalność. Była to cena “europeizacji" zamkniętego w dobie późnego baroku półwyspu. Teatr zerwał ze świetną tradycją rodzimą, naśladując francuskich mistrzów XVII w. Podziemnym nurtem płynęła opozycyjna w stosunku do burbońskiej “francuszczyzny" i afirmująca swojskie tradycje literatura polityczna tzw. partii hiszpańskiej. Podobne tendencje, choć słabiej i później, wystąpiły w Portugalii, gdzie rolę odegrał ksiądz Luis Antonio Verney (1713-1792), Życie literackie Portugalii na wzór włoski koncentrowało się w akademiach. Wśród nich ośrodkiem klasycystycznej reakcji przeciw barokowi była założona w 1757 r. Arkadia Luzatyńska. W Polsce przeciwko barokowej manierze występował reformator szkolnictwa Stanisław Konarski w traktatach O poprawie wad wymowy. Mistrzowie “wielkiego wieku" docierali do Polski niekiedy ze stuletnim opóźnieniem .Niezłą poetką liryczną w arkadyjskim stylu była Elżbieta Drużbacka (1695-1765), ale odnowa oryginalnego piśmiennictwa polskiego najsilniej zamanifestowała się w literaturze politycznej o zabarwieniu krytycznym i reformatorskim. W Rosji dopiero za panowania Elżbiety położono systematyczne podwaliny pod rozwój literatury związanej z europejskim rytmem. Pionierską rolę odegrał Wasilij Triediakowski sformułował zasady weryfikacji sylabotonicznej. Teoretyczne zasady Triediakowskiego rozwinął Michaił Łomonosow dokonał rozdzielenia słownictwa rosyjskiego i starocerkiewnego, zalecając dozowanie tego ostatniego w zależności od “wzniosłości" stylu. Dalej poszedł trzeci reformator, Aleksandr Sumarokow (1717-1777), który przyswoił literaturze rosyjskiej zasady poetyki klasycystycznej i ostatecznie wypolerował język literacki. W krajach skandynawskich rozwój literatury Oświecenia wiąże się z ukazywaniem czasopism naśladujących słynnego “Spectotora Dania” w owym czasie miała już jednak za sobą “erę Holberga". W Danii iSzwecji zrodził się pietyzm. Prymat małych form był w XVIII w. typowym zjawiskiem dla literatur starających się nadążyć za Francją. Wejście literatury niemieckiej w epokę Oświecenia wiąże się z nazwiskiem Johanna Christopha Gottscheda. On jako literat i teoretyk zajmował się głównie dramatrem. Opracował bibliografię niemieckiego dramatu i antologię sztuk niemieckich, propagował przekłady z francuskiego i angielskiego, reformował styl gry aktorskiej, zwalczając tradycje komedii dell'arte. Żywotna była poezja ludowa, pieśni biesiadne, inspirowana przez pietyzm poezja religijna. Ta bliska językom mówionym twórczość odzwierciedlała stan niemczyzny dzielącej się na wiele dialektów, bardzo “niepoprawnej". Utwory sceniczne uczonego profesora stworzyły szkołę klasycystyczną hołdującą regułom Boileau. Opozycja przeciw poetyce Gottscheda wyszła ze Szwajcańi Gottsched uważał, że imaginacja podporządkowana jest maksymie . “Szwajcarzy" odwrócili tę kolejność. Wprowadzenie nazwy i wyodrębnienie “estetyki" jako osobnej części teorii poznania było dziełem najwybitniejszego z uczniów Wolffa — Alexandra Gottiieba Baumgartena. Istotne było tu łączne ujęcie poezji i malarstwa. Baugarten pierwszy wprowadził kategoryczny rozdział nauki i sztuki, wykazał, jak te same słowa służą różnym celom. Piękno, jako dziedzina “niejasnego poznania" nie ma absolutnego i boskiego charakteru logiki, ale jest czymś czysto ludzkim. “Szwajcarzy" protestowali przeciw poglądom Baumgartena, widząc w nich degradację sztuki. Najwybitniejszym przedstawicielem niemieckiego Oświecenia był Gotthold Ephraim Les-sing . Wystąpił przeciw hołdowaniu francuskiej poetyce. W dramaturgii za wzór stawiał Szekspira. Wielkiej Brytanii rozwinęła się literatura przemawiająca do wyobraźni i uczuć. Najwcześniej przywykli wkładać do kieszeni gazetę, a z czasem i książkę. Znamienną postacią w poezji angielskiej tych czasów był Edward Young został on uznany za pierwszego preromantyka. Wzrost “sensability" (delikatności uczuć) w połowie XVIII w. zaznacza się w literaturze i korespondencji.

SZTUKI PLASTYCZNE, ROKOKO

Zastosowania terminu i pojęcia “rokoko" są wieloznaczne i wciąż wywołują kontrowersje .Rokoko to fantazyjny i asymetryczny ornament, w którym niewyraźny motyw muszli strzępiasto i pokrętnie rozgałęział się w wodorosty, chrząstki, łodygi i płomienie , czy kogucie grzebienie, z czasem wiązał się z girlandami, wstęgami, emblematami pastoralnymi, miłosnymi, muzycznymi. Wszechobecny na naczyniach i figurynkach z fajansu i z porcelany, na srebrach stołowych, na lichtarzach i zegarach, na zdobiących ubiory haftach i koronkach, na ilustracjach, winietach i przerywnikach książek. Poza środkową Europą nie wszędzie uwidoczniło się na zewnętrznych ścianach budynków. Inaczej sprawa wygląda z obrazami. Arcydzieła niekiedy modę dyktują, ale często modzie się nie poddają. Natomiast drugorzędne malowidła, te cielesne, wdzięczące się, pulchne, lalkowate, proszą się o to, żeby je oprawić w rokokowe ramy. Powiedzenie, iż muzea są cmentarzami sztuki, jest szczególnie trafne w odniesieniu do sztuki połowy XVIII w. Była to sztuka w wysokim stopniu użytkowa i mająca służyć radości zmysłów. Obrazy i rzeźby wyjęte z ram tych wnętrz, dla których były stworzone, są osierocone. Cechy rokoko to obok miękkiej dekoracyjności — rozluźnienie i zdrobnienie formy. W architekturze najbardziej rokokowe będą małe pawilony ogrodowe i niewielkie kościoły. Wyjątek stanowił gigantyzm “rokoko petersburskiego". W rzeźbie charakterystyczny stanie się niewielki posążek, popiersie, wdzięcznie skomponowana grupowa figurka. W malarstwie wtopione w dekorację ścienną panneau mitologiczne i pasterskie, portret pastelowy, miniatura. Dalsza ogólna cecha to wesoły nastrój. Wnętrza są jasne i kolorowe, obrazy mają czyste i jasne barwy, portretowane osoby są upiększone, odmłodzone i często uśmiechnięte. Ten sam ideał młodzieńczej i dziecięcej urody przyświeca sztuce świeckiej i kościelnej, wyobrażeniom pasterek i świętych, aniołków i amorków. W malarstwie panuje nie światłocień, ale światło, nie rysunkowy kontur, ale miękkie modelowanie kolorem. Grafika też nabiera lekkości, staje się szkicowa i malarska. Z czasem pojawia się grafika barwna. Dekoracja rokoko jest ukwiecona. Najbardziej opanowanym przez rokokowy styl krajem były Niemcy i kraje monarchii habsburskiej, ale główny warsztat tego stylu znajdował się we Francji Wenecjanie uprawiali bardzo popularny gatunek pejzażu miejskiego (weduty), którego inicjatorem był G.A. Cana.l Modne weduty masowo powielane w sztychach traciły na ogół malarskość na rzecz ornamentyki i dokumentalizmu. Wenecja wydała również bardzo popularną szkołę malarstwa scen z życia codziennego . Modne od połowy XVII w. iluzjonistyczne malarstwo ścienne i plafonowe prowadziło do zatarcia granic między architekturą i rzeźbą a ich malarskim przedłużeniem. Iluzjonizm wyrażał się również w dążeniu do wywołania złudzenia, iż kopuły kościelne są gęsto wypełnione unoszącymi się w przestrzeni obłokami oraz postaciami aniołów i świętych. Rokokowe kościoły były malarskie zarówno w swej fantazyjnej architekturze, jak i wystroju wnętrz. Rzeźby wdzięczyły się z baletową gracją, namnożyło się aniołów i amorkowatych aniołków. W polichromiach przeważały kolory jasne, dużo bieli i złota. W rokokowej architekturze kościelnej celowali Niemcy. Nury fryderycjański to rokoko były liczne budowle wzniesione i urządzone dla Fryderyka II arcydziełem tego stylu był pałac i zespół parkowy Sanssouci.

MUZYKA I BALET

Stosowanie terminu rokoko w odniesieniu do muzyki jest bardziej jeszcze dyskusyjne niż w odniesieniu do sztuk plastycznych . Między końcową fazą baroku, a triumfem klasycyzmu znajduje się okres przejściowy, określany jako styl galant (elegancki, wytworny). Terminy “styl galant" i “styl rokoko" są często traktowane wymiennie, przez co daje się wyraz przekonaniu, że styl galant jest muzycznym odpowiednikiem stylu rokoko w plastyce. Istotną właściwością tego okresu jest ustępowanie monumentalnej i gęstej polifonii na rzecz melodyjnej muzyki homofonicznej. W muzyce instrumentalnej nadchodził kres francuskiej szkoły klawesynowej .W Niemczech stolicą stylu galant był Berlin króla-flecisty Fryderyka II. Główną osobą na jego muzycznym dworze był więc też flecista, Johann Joachim Ouantz. Widownią najważniejszego zjawiska muzycznego owych czasów stał się w latach 1745 -1778 dwór muzykalnego elektora Palatynatu, Karola Teodora. Stworzył on w Mannheim najlepszą w Europie orkiestrę. W muzyce wokalnej i operowej niepodzielnie zapanowała szkoła neapolitańska , która nadawała ogólny śpiewny ton całemu życiu muzycznemu epoki rokoko. Neapolitański styl “pięknego śpiewu" (bel canto) doprowadził do skrajnej wybujałości wirtuozowstwa wokalnego. Pisano arie naśladujące głosy ptaków i przepełnione koloraturowymi sztuczkami. Celował stylu neapolitańskim już Haendel we wczesnym okresie swej twórczości. W połowie XVIII w. czołowym mistrzem neapolitańskiej szkoły w gatunku opera seria był Niemiec Johann Adolf Hasse. Wejście opery buffa na scnę opery królewskiej w Paryżu spowodowało jedną z najgłośniejszych batalii w życiu artystycznym Francji operowych. Owe przeładowane mitologią, patosem spektakle w połowie XVIII w. zaczęły się nużyć . Entuzjaści Włochów utworzyli stronnictwo “buffonistów", które zaatakowało wywodzącą się z czasów Ludwika XIV tradycję francuskiej opery. Rousseau w swym słynnym Lettre sur la musiquefrancaise (List o muzyce francuskiej, 1753) nie tylko zarzucił francuskiej operze konwencjonalą nienaturalność, ale stwierdził, że język francuski w ogóle nie nadaje się do śpiewu. Rousseau skomponował świetną muzyczną Le devin du village . Była ona wzorowana na włoskim stylu buffo, przewyższała go jednak naturalną prostotą. W czasach dyrektorstwa J. Ph. Rameau scena paryskiej opery była przybytkiem najwyższego kunsztu tanecznego. Wielkie triumfy święciły dwie zawzięcie rywalizujące ze sobą primabaleriny. Spośród tancerzy w latach 1730 -1751 nie kwestionowanym “bogiem tańca" Louis Dupre. Był nauczycielem gracji w gestach, chodzie, dygach, ukłonach, uchylaniu kapelusza. Ważna dla tańca jest Wittemberga. Noverre od tancerza wymagał umiejętności wyrażania uczuć i działań ludzkich był zwolennikiem homofonii muzyki melodyjnej,kładł nacisk na malarskość ugrupowań, dekoracji, kostiumów, oświetleń.

OŚWIECENIE I ROKOKO. KONTRAST CZY WSPÓŁBRZMIENIE

Rokoko był przekształceniem baroku i w pewnym sensie ostatnią jego fazą. Schyłek baroku nie był jednak schyłkiem arystokratyczno-dworskiej kultury starego ładu, ale przeciwnie, jej wyrafinowanym rozkwitem .Rozkwit ów trwał i wówczas, kiedy gusty rokokowe ustąpiły gustom neoklasycznym. Za najsilniej związany z mieszczaństwem rodzaj sztuki uważa się, chyba nie bez racji, sztukę holenderską. Ów nurt holenderskiej czy podobnej do holenderskiej sztuki prowadził do realizmu, ale nie do wydumanego i symbolicznego neoklasycyzmu .Przecież niemieckiemu mieszczaństwu nieobce były upodobania do wchodzącej nawet na fasady kamieniczek rokokowej dekoracyjności. A jakieś “rokoko dla ubogich" przetrwało do dziś w gustach drobnomieszczańskich: w serwantkach, baletniczkach i tandetnych gobelinkach z łabędziami. Może więc dokonującą się około 1760 r. zmianę w gustach i modzie wypada łączyć nie z upodobaiami estetycznymi mieszczaństwa, ale oświeconej elity . Elementy mieszczańskie może silniej dochodziły do głosu w dziedzinie nauk i piśmiennictwa, elementy zaś arystokratyczne w patronowaniu sztukom pięknym. W połowie XVIII w. nie było jeszcze konfliktu mieszczańsko-arystokratycznego Często przedstawia się neoklasyczną reakcję przeciw stylowi rokoko jako dzieło “filozofów" i wyraz ich racjonalizmu . Niektórzy “filozofowie" z niesmakiem odnosili się do luksusowej dekoracyjności i miękkiej zmysłowości sztuki mającej służyć elitarnej “słodyczy życia", przeważnie nieźle się plasowali w obrębie uprzywilejowanych elit i byli wyznawcami hedonizmu. Ludzie Oświecenia tęsknili do szczęśliwej Arkadii czy raju na ziemi. “Filozofowie" drogę do szczęścia dla “niższych warstw" widzieli w przyzwyczajeniu, pozwalajcym się godzić ze skromnym, lecz znośnym losem. Rousseau, który twierdził, iż “żadne przyzwyczajenie nie może uwolnić od fizycznego uczucia zmęczenia, wyczerpania i głodu" Mogły występować różnice w kryteriach dobrego smaku, ale współczesność Oświecenia i rokoko przemawia raczej za współbrzmieniem niż za kontrastem tych dwóch zjawisk. Zapewne Oświecenie było najbardziej laickim prądem umysłowym, a rokoko w sztukach plastycznych i styl galant w muzyce były najbardziej świeckimi formacjami artystycznymi w dotychczasowych dziejach kultury europejskiej

CZESC IV KRYZYS STAREGO ŁADU

Kryzys starego ładu 1763-1789

Kryzys starego ładu

Kryzys w sensie ścisłym – we Francji – 1788-1789r.

Kryzys w sensie ogólnym (okres przejściowy) – Europa – 1763-1789r.

Zwieńczenie kryzysu – wybuch rewolucji francuskiej – 1789r.

Stary ład: przywileje, prowincjonalne i stanowe partykularyzmy, legitymizm wsparty Kościołem, kosmopolityzm (łaciński, potem francuski), prymat dynastii nad narodem, silna obecność jeszcze średniowiecznych struktur

Symptomy kryzysu: bunt, niepokój, wewnętrzne rozdarcie, znużenie cywilizacją, ucieczka od rzeczywistości, preromantyzm.

Kryzys jako okres przejściowy: Nie doszło do trudności, zastoju ,załamania, zagrożenia. Kryzys nie był europejski. Był to kryzys tylko starego ładu. Nie było katastrofy i dekadencji – przeciwnie, wzrost, rozwój.

  1. Przypływ ekspansji rosyjskiej. Sprawa polska i kwestia wschodnia (1762-1793)

  1. Panowanie Piotra III i początki panowania Katarzyny w Rosji (1762-1764)

Ambicje Katarzyny

W 1754r. Katarzyna urodziła Pawła, co wzmocniło jej pozycję. Chciała, aby tron przypadł synowi a nie jej mężowi Piotrowi. Ona zaś sama miała zostać regentką.

Zbyt widocznie rekrutowała sobie zwolenników. W czasie choroby carowej Elżbiety chciała przejąć władzę, czym ją uraziła. Elżbieta nie zmieniła więc swojego zdania co do następstwa tronu. Zmarła zaś w styczniu 1762r.

Piotr III carem – 1762r.

Nowy car ustępował wobec szlachty. Otaczał się też Niemcami, których stale faworyzował, zwłaszcza w wojsku. Dlatego przywołał z wygnania Münnicha i Birona.

Piotr był pijakiem i awanturnikiem, a w dodatku był brutalny. Doprowadził do wielkiego napięcia przeprowadzając ukaz o sekularyzacji dóbr kościelnych i rozwiązując pułki gwardyjskie. Brzydził się wszystkim co rosyjskie i prawosławne. Miał wrogi stosunek do swojej żony Katarzyny.

Spisek Katarzyny

Wokół Katarzyny powstał spisek:

Zamach stanu – 28 czerwiec 1762r. Katarzyna imperatorową

Pretorianie, pod nieobecność Piotra, dokonali zamachu stanu. Mianowali Katarzynę II imperatorową Wszechrosji.

Piotr III abdykował. Podczas pijatyki został zamordowany. Katarzyna ogłosiła, że zmarł w wyniku kolki hemoroidalnej .

Rządy Katarzyny

Musiała się rozprawić z opozycjonistami:

Rozwiązania:

Polityka zagraniczna

Zaniechanie planów Piotra III co do wojny z Danią o Holsztyn.

Zerwanie z Austrią i Francją oraz przyjaźń z Prusami. Piotr III planował z Prusami chciał prowadzić wspólną politykę wobec Polski oraz przywrócić na tron Kurlandzki Birona. Katarzyna kontynuowała tą politykę. Rosja już nie popierała dynastii saskiej w Polsce.

Podpisano przymierze 11 kwietnia 1764r.

  1. Sytuacja po wojnie siedmioletniej i „system północny”

System północny – Rosja, Prusy, Anglia

System północny – sytuacja po wojnie siedmioletniej (1756-1763). Wiąże się z przymierzem rosyjsko-pruskim.

Wcześniej był „system dworów cesarskich” (Austria, Rosja), skierowany przeciwko Prusom. Rosja wycofała się z niego w 1762r.

System państwo południowych – Francja, Hiszpania, Austria, Turcja

Przeciwwagą był system „państw południowych”.

Wettinowie byli skoligaceni z władcami państw południowych. Chodziło o zachowanie neutralności Rzeczypospolitej.

Rosyjskie dążenie do wojny z Turcją. Sprawa Polski

Stanowisko Pruskie wobec polityki polskiej Rosji

  1. Koniec czasów saskich w Polsce i elekcja Stanisława Augusta (1762-1764)

Stanisław Poniatowski

Familia – konflikt z Wetynami. Dążenia reformatorskie

Stronnictwa w RP

August III umiera 5 X 1763r. Co z kandydaturą Wetinów?

Sejm konwokacyjny – maj 1764r.

Elekcja Stanisława Poniatowskiego – 6 IX 1764r.

  1. Polska w systemie północnym (1764-1768)

Cechy i położenie króla Stanisława

Konflikt z Prusami

Rosja i Prusy przeciwko Polsce

Konfederacja w Radomiu – VI 1767r.

Sejm konfederacji w Warszawie – X 1767r.

  1. Konfederacja barska i wojna rosyjsko-turecka (1768-1772)

Państwa południowe aktywują się w sprawie Polski

Konfederacja barska – 29 II 1768r.

Klęska konfederacji

Odrodzenie konfederacji – ponowna klęska.

Konflikt Rosji z Turcją

Wojna rosyjsko-turecka - początki

Wielka ofensywa Rosjan – 1770r.

Wsparcie francuskie dla konfederacji. Detronizacja króla przez konfederatów.

Turcja przegrywa wojnę 1771-1772

Ostateczne rozbicie konfederacji

  1. Pierwszy rozbiór Polski (1772)

Zmiana na arenie międzynarodowej

Sytuacja w Polsce

Rokowania rozbiorowe

Postanowienia rozbiorowe – traktaty z 5 sierpnia 1772r.

Reakcja Polski

  1. Monarchiczny zamach stanu w Szwecji i koniec wojny rosyjsko-tureckiej (1772-1774)

Zamach stanu w Szwecji

Koniec wojny rosyjsko-tureckiej (1772-1774)

  1. Polska pod protektoratem Rosji (1773-1788)

Reformy sejmu 1773-1775

Ingerencje Rosji

Rozwój Polski

  1. Rozpadnięcie się przymierza mocarstw rozbiorowych. Wojna o sukcesję bawarską (1778-1779), zbliżenie austriacko-rosyjskie (1780-1781) i „Fürstenbund” (1785)

Rywalizacja austriacko-pruska

Wojna kartoflana (o sukcesję bawarską) 1778-1779

Postanowienia pokojowe

Polityka Józefa II

Fürstenbund

  1. Zajęcie Krymu przez Rosję (1783). Czarnomorskie poczynania i plany Katarzyny II i Potiomkina

Rywalizacja turecko-rosyjska na Krymie

Zajęcie Krymu 1783r.

Likwidacja kozaczyzny

Polityka Potiomkina w Taurydzie

Plany Imperialne Potiomkina, Katarzyny podkanclerzy Bezborodko – „plan grecki”

Plany usunięcia Turków z Europy

  1. Wojna wschodnia i wojna szwedzko rosyjska (1787-1792)

Kryzys w Turcji

Powody do wojny

Wojna turecko-rosyjska

Wojna szwedzko-rosyjska

Wojna turecko-rosyjska c.d.

System federalny: Anglia, Prusy, Holandia

Koniec wojen

  1. Drugi rozbiór Polski (1793)

Przyczyny

Rozbiór

NIE MA ROZDZIAŁU II

Nie ma rozdzialu III

NIE MA ROZDZIAŁU IV

ro zdzial V:PÓŹNE OŚWIECENIE, PREROMANTYZM I NEOKLASYCYZM

1. Dalsze zmiany w geografii kultury europejskiej.

-Kultura europejska w końcówce XVIII w. stała się bardziej złożona i charakterystyczna niż w połowie stulecia. Kultura ta przyćmiła w pewnym stopniu przodującą do tej pory kulturę francuską.

- L.A. Caraciolli – „Paryż, wzór dla obcych narodów, czyli Europa francuska” (1777r.) -> nie ma wykształconego człowieka, który nie mówi po francusku. Ów język dyplomacji i salonów był w pewnym zakresie uniwersalny.

-J.J.Rousseau – pisarz genewsko-szwajcarski. Wywarł duży wpływ na francuską myśl i literaturę XVIIIw.

W ostatnich 10leciach XVIII w. w Paryżu zaczęto interesować się literaturą niemiecką. Był to także czas swoistej anglomanii. W Europie szerzyła się moda na picie popołudniowej herbaty, grę w wista, angielskie konne wyścigi czy w końcu zakładanie angielskich ogrodów. Także język francuski „odchodził do lamusa”, a językiem elit stawał się angielski.

-U schyłku XVIII w. także Rzym stał się bardzo żywym ośrodkiem artystycznym i kulturalnym, ale nie Włosi wiedli w nim prym lecz przybysze.

-Rezygnowanie z łaciny jako języka nauczania w szkołach średnich. Jest to epoka „unarodowienia” szkół. Nastąpił emocjonalny zwrot ku ludowości i rodzimej przeszłości. Słowo „patriotyzm” robi w Europie wielką karierę choć oznaczano ono jeszcze bardziej miłość do kraju niż do narodu.

- Głównymi mocarstwami w Europie pozostawały Francja i Wielka Brytania, ale w tym okresie już zauważyć można dominację tego drugiego. W życiu naukowym WB w IIpoł XVIIIw. Aktywną rolę odgrywali szczególnie Szkoci (Hume, Smith,Reid). Anglicy zaś dopiero wówczas na szeroką skalę zaczęli w sposób oryginalny działać w dziedzinie sztuk plastycznych ->wytworzenie bogatej cywilizacji promieniującej na cały kontynent.

- Włochy zbliżają się do końca swojej dominacji w zakresie sztuk pięknych

- Intensyfikacja życia kulturowego w krajach „zapóźnionych” jak w Polsce (Krasicki,Naruszewicz,Śniadecki,Kołłątaj,Staszic) czy w Rosji (Sumarokow,Dzierżawin,Nowikow,Radiszczew)

- Włączenie się niemieckich Żydów w życie umysłowe i kulturalne krajów osiedlenia – nowe zjawisko (sasko-rzymski malarz Mengs, austriacki ekonomista Sonnenfelds, berliński literat i filozof Mendelssohn)

2.Nauki ścisłe i przyrodnicze

„Nauczyciel matematyków europejskich” - Euler

-Joseph Louis Lagramge(1736-1813) następca Eulera, rozwijał wielka działalność naukową w akademii berlińskiej, dzieło „Mecanique analytique” o rachunku wariacyjnym i mechanice teoretycznej.

-Laplace-astronom, rozwinął teorie równań różniczkowych i stworzył rachunek podobieństwa jako samodzielnego działu matematyki wykazał stabilność układu słonecznego oraz układu Ziemia-Księżyc

-Monge- twórca nowoczesnej geometrii wykreślnej

-Carnot-rachunek nieskończonościowy i geometria rzutowa

-teorię „mechaniki nieba” rozwijali głównie Francuzi

-William Herschel(1738-1822):zbudował w pod Windsorem potężny teleskop lustrzany; mówi się o nim, że „podwoił rozmiar świata”; odkrył planetę URAN(1781). Po czym odkrył jej księżyce i księżyce Saturna (1789). Nadał naukową postać kosmogonicznym teoriom. Dzieła: „Traite de mecanique celeste”; „Exposition du systeme du monde” (hipoteza kosmogoniczna wywodząca układ słoneczny z pierwotnej mgławicy)

-Joseph Black(1728-1799): prowadząc badania nad procesami topnienia i parowania rozróżnił ciepło i temperaturę- następstwem tego było przyjęcie kalorii jako jednostki pomiaru ciepła ;odkrył dwutlenek węgla

-Charles de Coulomb(1738-1806) sformułował pierwsze ilościowe prawo nauki o elektryczności. Na jego cześć jednostkę ładunku elektrycznego nazwano kolombem

-Alessandro Volta-wynalazł maszynę elektrostatyczną i kondensator płytkowy

-Luigi Galvani- zapoczątkował badania elektrofizjologiczne

-Joseph Priestley- odkrywca tlenku azotu, chlorowodoru, amoniaku, dwutlenku siarki i tlenku węgla, odkrył tlen w 1774r. – epokowe odkrycie. Podstawową publikacją w zakresie chemii gazów było jego 3 tomowe dzieło „Experiments and Observations on Different Kinds of Air). Twierdził również, że rośliny przyswają CO2, czemu towarzyszy wydzielanie tlenu

-Wilhelm Schelee(1742-1786); wydzielił i opisał wiele nowych pierwiastków(chlor, wolfram) i związków, m.in. przed Priesleyem odkrył tlen i zbadał skład powietrza; nie był w stanie dać poprawnej interpretacji swych odkryć

-Antoine Laurent Lavoisier(1743-1794); studia humanistyczne i przyrodnicze; urządził jedno z najwspanialszych laboratoriów chemicznych ówczesnej Europy; w jego ujęciu chemia z jakościowej stała się ilościową podstawowe znaczenie miało badania procesu spalania; eksperymenty z prażeniem; doszedł do stwierdzenia, że oddychanie jest procesem powolnego spalania; dokładnie ustalił stosunek tlenu do wodoru w wodzie i podał tlenową definicje kwasów; opracował z kilkoma współpracownikami zasady nowej nomenklatury chemicznej. Synteza „Traite elementaire de chimie” – lista 33 pierwiastków

-Jan van Ingenhousz(1730-1799)- odkrycie fotosyntezy; wykazał, że wydzielania przez rośliny tlenu za dnia, a dwutlenku w nocy zależy wyłącznie od światła. Autor badań nad rolą światła słonecznego w przekształcaniu powietrza za sprawą roślin.

- Lazzaro Spallanzani(1729-1799)- odkrył role plemników i dokonywał sztucznych zapłodnień; wielka rola w dziejach narodzin nowożytnej fizjologii zwierząt

- teoria genezy ukształtowania skorupy ziemskiej:2 kierunki- neptunizm(powstawanie skał w środowisku wodnym) i plutonizm(wulkaniczne pochodzenie skał)

• Zwolennicy neptunizmu: Scheuchzer, Deluc

• Twórcą rygorystycznie pojętego neptunizmu- Abraham Gottlob Werner(1750-1817)- uważał, że skały są wytworem procesów osadowych i chemicznych zachodzących w oceanie pokrywającym pierwotnie całą ziemię; stworzył solidna niemiecka szkołę geologiczną

-James Hutton(1726-1797) prowadził studia teoretyczne w połączeniu z rozległymi badaniami terenowymi; historię ziemi pojmował jako przemiany zachodzące bardzo powoli i w niezmiernie długim czasie; dostrzegł przemieszanie w skałach elementów magmowych i osadowych; zakładał procesy akumulacyjne i erozyjne, na skutek, których skały magmowe przemieniały się w osadowe. Poglądy swe wyłożył w „Teoria ziemi”.

- Na skutek kumulacji osiągnięć wielu nauk – druga połowa XVIIIw. Przyniosła rozwój geografii:

-Cesar F.C. de Thury- mapa topograficzna całej Francji

-James Rennell – mapa topograficzna Anglii

3.O kilku wynalazkach(chronometr, piorunochron, balon, szczepionka).

-Nicolas Cugnot- samochód parowy

-chronometr morski-1714 parlament brytyjski obiecał wysoką nagrodę za wynalezienie zegara balansowego, pozwalającego określać długość geograficzna z dokładnością do 0,5 stopnia; sukces Johna Harrisona: mistrzostwo w konstruowaniu precyzyjnej aparatury naukowej, w 1761 przedstawił chronometr- budowa jego była tak skomplikowana, że Harrison otrzymał połowę nagrody i chronometr niezbyt szybko wszedł w stadium szerokiego zastosowania.

-piorunochron-pierwszy piorunochron umieścił Franklin na dachu swojego domu w Filadelfii; później w Londynie, Włochy, Paryż; niektórzy teologowie protestowali przeciw urządzeniu chroniącemu przed piorunami, uważanymi za przejaw gniewu Bożego; zabezpieczały jednak wiele kościołów

-balon- Etienne i Joseph Montgolfier zbudowali z płótna podlepionego papierem balon o 12-metroej średnicy; 4-06-1783 napełniony ogrzanym powietrzem balon wzleciał na wysokość 500 metrów; dalszy rozwój przeszedł w ręce francuskiej Akademii Nauk; Charles zbudował balon z nagumowanej tkaniny napełniany wytwarzanym laboratoryjnie wodorem.

-duży postęp w dziedzinie medycyny; historia szczepienia ospy- praktyka w Azji i w Afryce: nakłuwanie igłami umoczonymi w ropie chorych na ospę, co powodowało odporność na zarażenie;1721 podczas epidemii ospy w Bostonie kaznodzieja Macher zastosował szczepienie z powodzeniem na szeroka skalę; Jenner-zlecono mu szczepienie okolicznej ludności; zauważył on, że osoby, które zaraziły się niegroźną dla człowieka ospą krowią są odporne na ospę ludzką zdecydował się na zaszczepienie chłopcu ospy krowiej, a potem prawdziwej, która się nie przyjęła.

4. Późne Oświecenie. Utylitaryzm.

-Raynal(1713-1796) „ Historia filozoficzna i polityczna kolonii i handlu europejskiego w obydwóch Indiach”; wygnany z Francji tę spalona przez kata książkę wydał po raz drugi w 1780- wielki atak na kolonializm, ale również na nietolerancję, inkwizycję i w ogóle rolę Kościoła

-Gibbon(1737-1794)”Zmierzch i upadek cesarstwa rzymskiego”- okres aż do zdobycia Konstantynopola przez Turków XVw.; wielkiego obrońcę cywilizacji widział w osobie Juliana Apostaty

-Helvetius „O człowieku”- zerwał z żywotnym pojęciem „natury”, przeciwstawiając jej „edukację”; w człowieku wszystko jest nawykiem, obyczajem, produktem stosunków społecznych

-Holbach- rozwinął swe poglądy w serii dzieł, które zostały uznane przez teologów za zgubne, przez Woltera za nudne; „System przyrody”-wyłożył swą materialistyczną i ściśle deterministyczną filozofie przyrody; materializm i ateizm miały wyzwolić człowieka od wszelkich dręczących go i wyzyskiwanych przez despotów złudzeń urojeń o Bogu, wolnej woli i idei nieśmiertelności;stanowił wstęp do wolnej od przesądów etyki i polityki, których zasady przedstawił w „Polityce naturalnej”,„Systemach społecznych”i „Powszechnej moralności”-glosił utylitaryzm, moralność określał jako naukę o szczęściu; istnieje wspólnota interesów między biednymi a bogatymi, możni dawają biednym opiekę a biedni dla nich pracują

-Condorcet wybitny matematyk, zasłynął jednak głównie jako publicysta, reformator oświaty i filozof; napisał słynna apoteozę nieskończonego postępu rozumu ludzkiego i stosunki społeczne wywodził z naturalnego dążenia ludzi do szukania przyjemności i unikania cierpień; uznał, że działania ludzkie można ująć w system”matematyki społecznej”, uniwersalnej nauki o człowieku

-Hartley wyłożył podstawy utylitaryzmu i asocjanizmu, odegrał doniosłą role w dziejach chemii, co filozofii; „Rozważania dotyczące materii i ducha”

-Thomas Paine najbardziej radykalny „ideolog” anglosaskiego Oświecenia: „ Prawa człowieka” i „Wiek rozumu”

-Jeremy Bentham „wprowadzenie do zasad moralności i prawodawstwa”; przeciwstawił się wielu stereotypowym pojęciom stulecia, uznając je za terminy puste; szeroko rozbudował i usystematyzował teorie hedonizmu, przeprowadzając szczegółową „kalkulację przyjemności”- odrzucał różnice jakościowe przyjmując kryterium ilościowej intensywności i ciągłości zadowolenia nie w skali doraźnych doznań, ale bilansu całego życia; szczęście jednostki jest uzależnione od pomyślności innych ludzi.

5.Humanitaryzm i sentymentalizm.

-problem mnożenia szczęścia i zmniejszania cierpień

-zmiana stosunku do jałmużny i miłosierdzia; w laickiej etyce cierpienie i miłosierdzie utraciły sakralny charakter

-w ubogim należało widzieć wizerunek Chrystusa

-humanitaryzm- zjawisko towarzyszące „filozofii” Oświecenia; pozostawał w związku z sekularyzacja kultury; wzrost dążności humanitaryzmu lata 60XVIIIw.

• Atmosfera humanitaryzmu ożywiła 3 wielkie ówczesne batalie polityczne i publicystyczne, toczone o tolerancje religijną, zniesienie poddaństwa chłopów i zniesienie niewolnictwa

• Motywacje humanitarne silnie akcentowane w rozbudowie służby zdrowia, z reformami administracyjnymi i edukacyjnymi, z postępem nauk

• Przypływ jego w pedagogice: BASEDOW założył w Dessau słynna szkołę pod nazwą”Philantropinum” posłużyła za wzór dla wielu zakładów; humanitarne metody wychowawcze; pierwsza szkoła niedzielna założona w Gloucester dla dzieci zatrudnionych w fabryce szpilek-wkrótce szkoły te stały się masowe; PESTALOZZI –oświata według niego miała wyprowadzić chłopców z fizycznej i moralnej nedzy,główny cel wychowania-przezwyciężyć egoizm i wyrobienie postawy społecznej

-filozofia Oświecenia odrzuciła wraz z metafizyka wszelkie idee wrodzone i uznała jedynie wiedze empiryczną, stworzyła koncepcje psychiki ludzkiej jako białej karty, zapisywanej przez zanalizowanie rozumowo doświadczenia zewnętrzne; zwalczana przez obrońców ortodoksji religijnej i wyznawców mistycznych sekt

-martynizm Saint-Martin w swoje teozofii zbliżał się do mistycyzmu skandynawskiego i niemieckiego; znajdował zwolenników w sferach arystokratycznych i intelektualnych

-FREETHINKING- wolnomyślicielstwo

-religijność sentymentalna- poszukiwanie wewnętrznych dyrektyw etycznych oraz atmosfery wzniosłości i kontemplacji; ściśle związana z estetyką

6.Nowe kierunki w filozofii.Rousseau, Reid, Kant.

-Jan Jakub Rousseau: „Dyskurs o naukach i sztukach na pytanie postawione przez Akademię w Dijon”, „Julia, czyli Nowa Heloiza” i „Emil, czyli o wychowaniu”

• Nauki i sztuki powstały z niemoralnych pobudek i służą deprawacji rodzaju ludzkiego; sztuki służą zbytkowi jednych kosztem ubóstwa drugich

• Potępienie cywilizacji sprawa zasadnicza w jego pracach; rozróżnił w człowieku jaźń ludzką i jaźń społeczną

• Nie można się kierować rozumem, ale iść za głosem sumienia

• „Emil…”-wyłożył swe poglądy religijne; Boga odnajduje się kontemplując przyrodę i słuchając głosu sumienia; mgliście rozróżnia naturę i jej Stwórcę, ale Bóg- konieczny gwarant etyki;stosuje tu metodę poglądową, nie narzucając, ale podsuwa

• na miejsce uniwersalnego rozumu postawił uniwersalne uczucie

• przeciwnik racjonalizmu i sensualizmu, nie wierzy w formowanie człowieka

-Thomas Reid(1710-1796): wniosek, że błędne musiało być założenie empiryzmu, iż umysł ludzki jest sam przez się pustą kartką zapisywana tylko przez doświadczenie

• zerwał z tradycją nowoczesnej filozofii, domagał się dla każdej prawdy rozumowego dowodu; są prawdy oczywiste-nieodzowne przesłanki wszelkiego myślenia

• „Zbadanie umysłu ludzkiego na zasadach zdrowego rozsądku”, „Studia o władzach ludzkiego umysłu”

• filozofia Reida i szkoły szkockiej zwana „filozofią zdrowego rozsądku”

• widział 2 źródła prawd oczywistych

-Adam Ferguson(1723-1816) rozwinął etykę i socjologie „zdrowego rozsądku”; przyjął tezę o powszechności i jednokierunkowości postępu; etyka „zdrowego rozsądku” opierał się na religii naturalnej, a szerokie uprawnienia introspekcji i intuicji otwierało drogę nawrotu do idei wrodzonych i stwierdzania prawd metafizycznych

-Niemcy- filozofia popularna, uprawiająca eseistykę w stylu francusko-angielskiego Oświecenia

-Imamanuel Kant(1742-1804) związany z uniwersytetem królewieckim; żywo reagował na to, co się działo w nauce europejskiej;

• I okres zajmował się matematyką i fizyką; „Powszechna historia naturalna i teoria nieba”

• Filozofia przyrody- zagadnienia metafizyczne

• Porównanie metafizyki z matematyką- metafizyka nie jest jeszcze nauką

• 3 krytyki:

1. „Krytyka czystego rozumu”-obejmowała teorię poznania

2. „Krytyka praktycznego rozumu”teoria etyki

3. „Krytyka władzy sądzenia”teoria estetyki

• „Prolegomena do wszelkiej metafizyki, która mogłaby uchodzić za naukę”

• filozofia „krytyczna: stanowiła syntezę 2 dotąd przeciwstawnych nurtów filozofowania: empiryzmu i racjonalizmu

• jego filozofia nauki miała wielki znaczenie metodologiczne dla precyzowania pojęć nauk ścisłych i empirycznych, postępowań analitycznych i syntetycznych, kryterium naukowej pewności

• człowiek może być rozpatrywany z 2 punktów widzenia: jako zjawisko jest na równi z innymi zjawiskami przedmiotem naukowego poznania i podlega koniecznym prawom determinującym jego fizjologię; a zarazem przeświadczenie, że człowiek jest panem swojego postępowania, że jest wolny

• rozum praktyczny jest władzą całkowicie autonomiczną

• uznaje także nieśmiertelność duszy i istnienie Boga

7.Doktryny ekonomiczne i polityczne. Smith,Burke,Morelly,Mably.

-teoria liberalizmu gospodarczego-rozwój Anglia i Francja za sprawą ludzi znajdujących się poza aparatem administracji państwowej

-Polska i kraje skandynawskie szerzył się fizjokratyzm

-Hiszpania-liberalizm

-powszechna fascynacja stosunkami panującymi na wsi, techniką rolną i miejscem rolnictwa w gospodarce narodowej

-Adam Smith(1723-1790) mistrzem jego był Hutcheson(upatrywał harmonijny „porządek naturalny” samoczynnie regulujący się za sprawa wszczepionych ludziom przez Opatrzność instynktów:wydany pośmiertnie”System filozofii moralnej” wpływ na Smitha)

• „Wykłady o sprawiedliwości, policji, dochodach i dążeniach”- stworzył przesłanki homo oeconomicus-człowiek dąży do jak największej korzyści osiąganej jak najmniejszym wysiłkiem

• wrażliwy na problemy agrarne i znajomość spraw kontynentalnych

• za główny hamulec uznał niezgodny z „ porządkiem naturalnym” system prawny- wszelkie prawa ograniczające wolność wymiany i produkcji działają na korzyść kupców i przemysłowców, przemysłowców na szkodę rolników

• dostrzegał antagonizmy klasowe i wziął je za szkodliwą dla bogactwa narodów funkcją reglamentacji państwowej

• domagał się swobodnego przepływu towarów w skali krajowej i międzynarodowej

• rozważania na temat wartości: Pieniądz-cena nominalna. Realna cena-włożona praca; pierwotnie cała cena należała do wytwórcy; na cenę towarów składa się suma 3 elementów: płacy robotnika, zysku i renty

• głównym czynnikiem wzrostu bogactw był podział pracy

-Edmund Burke(1729-1797) myśliciel, który przeszedł drogę ideowa od liberalizmu do konserwatyzmu;”Uwagi o francuskiej rewolucji”, „Filozoficzne rozważania o pochodzeniu naszych pojęć wzniosłości i piękna”

• naród „związkiem pokoleń”

• koncepcja społeczeństwo- organizm

• nowożytna teoria partii politycznych

- koncepcja pierwotnego komunizmu- ów komunizm to zamierzchła przeszłość całego rodzaju ludzkiego, która przetrwał wśród ludów pierwotnych, ale zaniknęła wraz z postępem cywilizacji

-etyka chrześcijańska afirmowała nierówność społeczną domagając się od bogaczy jałmużny

-etyka laicka-nierówność, domagając się od bogaczy i państwa zatrudnienia biednych; jałmużnę coraz częściej uważano za szkodliwe popieranie lenistwa i miłosierdziu przeciwstawiano dobroczynność

-Gabriel Bonnot de Mably(1709-1785) wpływ na niego wywarł Rousseau; opowiadał się przeciw władzy prawodawczej królów i wywodził instytucje wolnościowe z praw germańskich”Uwagi o historii Francji”;entuzjasta starożytnej Sparty;autor w dziedzinie prawa konstytucyjnego, wydał książki o ustroju Polski i USA;polemizował z fizjokratami;reprezentował kierunek republikański-głosił suwerenność ludu, domagał się elekcyjności urzędów, zabezpieczenia praw drobnych właścicieli, reformy prawa spadkowego, ograniczania wydatków na zbytek; uznawał wyższość moralną i społeczną ustroju komunistycznego powątpiewał czy jest możliwa droga powrotu od społeczeństwa klasowego do wspólnoty dóbr

8.Literatura. Preromantyzm.

-1761”Nowa Heloiza”(Rousseau)-dzieło otwierające okres preromantyzmu;manifest miłości naturalnej i wyzwolenia praw serca z niewoli konwenansów

-Jean Francois Marmontel-Francuz;autor dramatów i powieści;”Powiastki moralne”-zbeltryzowany podręcznik filozofii życiowej rozwiązywał skrupuły i prowadził czytelników na drogę wewnętrznego spokoju

-Bernardin de Saint-Pierre:”Paul et Virgine”-historia 2 dzieci wychowanych w naturalnej prostocie, kochających się od niemowlęcia i dorastających do miłości erotycznej.Wtargnięcie cywilizacji w te idyllę powoduje rozłąkę dziecięcych kochanków i żałosną śmierć bohaterów. Jego utwory posiadały opisy europejskiej i egzotycznej przyrody, z tchnieniem melancholii oraz zawierające krytykę zepsutej cywilizacji europejskiej

-francuska powieść zapoznaje czytelnika z intrygami, łajdakami czy też przestępcami

-Donatien markiz de Sade(1740-1814); wyłożył filozofię amoralizmu, opierającą się na skrajnie pesymistycznej koncepcji natury

-tragedia franc. pozostawała klasyczna i anemiczna

-Pierre Augustyn Beaumarchais: najdowcipniejszy człowiek Francji i mistrz intrygi, łączył dworskie fawory z wypuszczaniem nader ryzykownych i jadowitych pamfletów;”Cyrulik sewilski”,”Wesele Figara”

-James Macpherson:dokonał najsławniejszego falsyfikatu w dziejach literatury;zebrał nieco celtyckich pieśni i zbudował na tej kanwie wielki epos, pochodzący rzekomo z IIIw.;opowiedział fantastyczne przygody i bohaterskie czyny celtyckich rycerzy i bardów”Pieśń Osjana”-zachwycił tym cała Europę

-Horace Walpole(1717-1797): mecenas i epistolograf;gust preromantyczny;”Zamek w Otranto, czyli opowieść gotycka”-atmosfera tajemniczości, zbrodnie i upiory miały budzić dreszcz;”Tajemnicza matka”

-Laurence Stern(17131768):”Podróż sentymentalna”;łączył ironiczną dociekliwość z silną uczuciowością-„Listy Jorika do Elizy”;całkowicie rozbił luźna formę powieści;”Życie i myśli jw. Pana Tristama Shandy”-akcja w wielu czasach, czas fikcji przeplata się z czasem narracji

-Gotthald Ephraim Lessing; kult Szekspira;”Laokoon, czyli o granicach malarstwa i poezji”- żywiołem literatury jest zmienny ruch przeżyć i działań; uznawał jedność akcji;nie ulegał emocjom narodowym

-Johann Gottfried Herder(1744-1803): krytyka klasycznej estetyki, roszczącej sobie prawo do ustanawiania reguł odnoszących się do twórczości wszystkich czasów i narodów;”poezja naturalna”-pieśni ludowe, jak i dramaty Szekspira; entuzjasta germańskiego średniowiecza i homeryckiej Grecji

-Christoph Martin Wieland(1733-1813) przedstawiciel literatury oświeceniowej i rokokowej; arcydzieło „Oberon”

-literatura”epoki burzy i naporu”- ruch programowo młodzieżowy; Gaj Getyński- członkowi wydali walkę francuszczyźnie, nienawidzili Woltera, czcili Klopstocka; nazwę kierunkowi dał Klinger; ociekające krwią dramaty wielkich namiętności i wielkich zbrodni, motywem dzieciobójstwa; większość poetów nie zapisał się trwale w literaturze

-Johann Wolfang Goethe(1749-17832): zyskał sławę narodowym, rycerskim i buntowniczym dramatem „Gotz von Berlichigen” na wydarzeniach wojny chłopskiej; „Cierpienia młodego Wertera”; został tajnym radca na dworze Karola Augusta;stał się „kapłanem sztuki”, uosobieniem suwerenności artysty otwartego na wszelkie humanistyczne treści

-Friedrich Schiller(1759-1805):; zerwał ze środowiskiem i zbiegł z Wirtembergii; dramat „Zbójcy”

-literatura „jekatierińska” charakter bardziej patriotyczny niż narodowy;Dzierżawin- klasyczna oda; Fonwizin i Kniaźnin pod wpływem literatury francuskiej

-Włochy- Giuseppe Parini: budowa wielkiego eposu satyrycznego, mającego obrazować dzień i noc z życia modnego panicza na tle świetnie odmalowanej panoramy mediolańskiego społeczeństwa

-literatury iberyjskie nie doczekały się odnowy

-zacofana literatura portugalska

9.Sztuki plastyczne. Neoklasycyzm.

-zwrot od upodobania w dekoracyjnej ozdobności ku prostocie

-ocena dzieł sztuki 3 kryteria: ładność, piękno i wzniosłość

-neoklasycyzm: powrót do starożytnych źródeł, ale nie rzyms. tylko grec.

-Johann Joachim Wincklemann(1717-1768) wielbiciel antyku, poglądom nadał metodyczną postać; przywódca międzynarodowego środowiska neoklasyków; swoje credo sformułował w „Myśli o naśladownictwie greckich dzieł w malarstwie i rzeźbie”, rozwinął te poglądy w „Historii sztuki starożytnej”; sztuka nie polega na naśladownictwie natury, ale na realizowaniu ideału piękna(wyraża się ono w pewnych idealnych stereotypach, wykluczających wszelkie indywidualne właściwości;ideał piękna osiągnięty prze Greków)

-ideałem neoklasycyzmu malarstwo pozbawione indywidualnego wyrazu, monotonne, rysunkowe, jednoplanowe

-gust neoklasycystyczny wyrażał się w monumentalizmie, wielkiej skali, zamiłowaniu do prostych kolumnad i portyków greckich świątyń-główne zastosowanie w budownictwie kościelnym i wielkich gmachach użyteczności publicznej

-styl Ludwika XVI- delikatny, wdzięczny; kształty zostały uproszczone i doprowadzone do form proporcjonalnych i regularnych, wprowadzone motywy antyczne; stonowana harmonia; np. pałacyk Petit Trianon wybudowany w parku wersalski; najsłynniejsza budowla tego okresu kościół św. Genowefy w Paryżu

-młodsze pokolenie fr. artystów- wyznawało hellenizm i kult maksymalnej prostoty, zwrócili się w kierunku stylu doryckiego(np. Gondouin, Chalgrin, Ledoux)

-architektura angielska- Robert Adam-stworzył neoklasyczna szkołę dominującą w GB; świetny okres ang. meblarstwa; najwyższy poziom osiągnęła również ceramika ang.;

-kraje niemieckie: Karl Gotthard Langhans- Brama Brandenburska

-architektura włoska: neoklasycyzm zjawiskiem wtórnym, odwrót od bujności barokowej ku prostocie renesansu

-odbudowa Lizbony- piękne rozwiązania urbanistyczne

-Rosja: „klasycyzm Katarzyny”; korowód cudzoziemskich architektów

-estetyka neoklasycyzmu głosiła kult idealnego piękna i harmonijnej formy

• dekoracje dominowały: kompozycje figuralne , posągi, posążki, popiersia, głowy, profile

• sceny i postacie z dziejów Grecji i Rzymu

-w epoce wczesnego neoklasycyzmu rzeźba podążała za architekturą(pewna miękkość, delikatność, żywość i zalotność) stopniowo jednak ruchy spokojniejsze, szaty gładsze, nagość mniej „rozebrana”, bardziej posągowa

-malarstwo- według gr. ideału; długo panowała rokokowa żywość i barwność; Jacques Louis Dawid- wielki portrecista, ubogie kolorystycznie i twarde w płaskim, rysunkowym modelunku kompozycje, tworzone na wzór reliefów antycznych sakrofagów; „Przysięga Horacjuszów”

• przed 1789 czysy neoklasycyzm był w stadium inkubacji

• Dymitrij Lewicki

• Francisco Goya z malarza rokokowego stal się malarzem romantycznym o nieokiełznanej wyobraźni plastycznej

• Fr. malarstwo rokokowe miało zawsze wiele wspólnego ze sztuką niderlandzką

• Joseph Vernet- specjalizował się w dramatycznych scenach burz morskich

• Chętnie podejmowane tematy-dzikie góry, skały, wodospady, wodne tonie, ruiny, średniowieczne zamki, drzewa szarpane wiatrem, burze, chmury i zmierzchy

• Malarstwo ang.: Hogarth;Richard Wilson, Joshua Reynolds, George Romne; typowe dla Anglii malarstwo animalistyczne i satyryczna karykatura; obok neoklasycznej architektury zaczęli budować neogotycka

-kunszt urządzania ogrodów- bardzo wysoko; za Ludwika XIV fr. styl ogrodowy; rozwinięcie zdobnictwa parterów; rzeźby ogrodowe lżejsze i liczniejsze;mnożyły się dekoracyjne pawilony, domki chińskie i tureckie kioski

• Inicjatorem stylu ogrodowego był William Kent

• Na wyspie styl ten rozwinął William Chambers: podróżował po Indiach i Chinach, aby studiować tamtejsze ogrody i kopiować pagody jako wzory ogrodowych pawilonów. Często ogrody ang. zwane są sentymentalnymi (Polska- Arkadia pod Nieborowem)Ogród malowniczo niesymetryczny i możliwe urozmaicone drzewa powinny prezentować się w naturalnej postaci

• 2 typy ang. ogrodów:

1. park widokowy z malowniczymi kępami drzew, łąkami, stadami owiec, w którym drugorzędną rolę spełniała dekoracja architektoniczna, a ogrody kwiatowe zostały wydzielone

2. ogród sentymentalny- nie było już rokokowych posągów i pawilonów pałacyków, ale strzechą obite chatki, młyny, mostki, groty, domki gotyckie, greckie, orientalne świątyńki, obeliski, urny, sarkofagi- wszystko to w sposób pozornie przypadkowy rozrzucone wśród „naturalnych” ód i bujnej zieleni; taki ogród zazwyczaj znajdował się na peryferiach zwykłego ang. czy fr. parku otaczającego pałac

10.Muzyka.Wiedeń i klasycyzm.

-największą pozycję zajmuje 5 Niemców: Bach, Handel, Gluck, Haydn i Mozart

-pierwsza połowa XVIII w. twórczość Bacha lokalnym zjawiskiem niem.

- od połowy Xviii. Włosi zagnieździli się w Paryżu gdzie po dumni przejęli operową batutę Nicola Piccini i Antonio Sacchini

-paryska opera komiczna wywodzi się ze zwycięstwa „buffonistów”; później przekształcony we fr. duchu narodowym; składała się z partii śpiewanych i mówionych; mistrzowie opery komicznej: francois Danican Pierze Monsigny i Modeste Getry(jego dziełem „Ryszard Lwie Serce”

-niem. Sinsgspiel

-Christoph Willibald Gluck(1714-1787)stworzył 20oper w konwencjonalnym stylu włoskim; postać wybitnie międzynarodowa;1762 wystawił w Wiedniu „Orfeo und Euridicie- Dramma per musica”, później „Alceste” ; chodziło mu o osiągnięcie w operze wielkiej syntezy nauk; sporo nawiązań do fr. tradycji operowej

-Joseph Haydn(1732-1790)żywe upodobanie do muzyki ludowej; rozwinięcie formy sonatowej; do doskonałości doprowadził kwartet smyczkowy; komponował wiele pieśni, kantat, hymnów, mszy, oper i operetek;”Stworzenie świata’ i „Pory roku”, „Polowanie” „Południe” „Kura” „Niedźwiedź”

-Wolfgang Amadeusz Mozart(1756-1791)- wchłaniał wszystko co stworzyła kultura muzyczna Xviii.; ogromna skala uczuciowa jego muzyki od rokokowej wesołości i wdzięku do rozdzierającego tragizmu; stronił od pospolitości; w muzyce symfonicznej doprowadził do doskonałości styl melodyjno- harmoniczny; stworzył nowoczesny koncert fortepianowy o porywającej śpiewności i fantazji; 3 najsłynniejsze arcydzieła Mozarta: „Wesele Figara”, „Don Juan” i „Flet zaczarowany


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Rostwory''wejściówka'' teoria, AM, CHEMIA- WICZENIA
prawo dyplomatyczne skrytpt, prawo dyplomatyczne
Makrosocjologia - skrytp 2, socjologia
ROSTWOROWSKI, WACŁAW BERENT
Rostworowski, Pozytywizm i Młoda Polska
Analiza aksjologiczna dramatu Niespodzianka Rostworowskiego, pomoce szkolne, analizy i interpretacje
Skrytp wykłady HIPu, Politologia UMCS - materiały, Magisterka I semestr, HiP
skrytp dzwiek, higiena
SKRYTP na 2 koło PPG
rostworowski
Rostworowski, KAROL HUBERT ROSTWOROWSKI
Rostworowski Judasz, Polonistyka
społeczna - skrytp od starszych, Psychologia
IV.7 Żeromski, Rostworowski, Pawlikowska i inni, IV
teologia dogmatyczna skrytp
Skrytp- Systemy polityczne Europy Zachodniej, Studia, Systemy Partyjne Europy Zachodniej
Rostwory''wejściówka'' teoria, AM, CHEMIA- WICZENIA
43 Karol Rostworowski Judasz z Kariothu

więcej podobnych podstron