Procesy poznawcze młodych uczniów kształtują się w sposób bardzo dynamiczny. Czynności umysłowe stają się coraz bardziej wyodrębnione i samodzielne. Dziecko intensywniej niż dotychczas uczestniczy w życiu społecznym i kulturalnym. Wyraźną zmianę widać również w procesie myślenia. Uczniowie potrafią operować złożonymi pojęciami. Logicznie rozumują. Operacje myślowe cechuje odwracalność to znaczy, że na dany materiał potrafią spojrzeć z różnych stron.

Dzieci w wieku wczesnoszkolnym potrafią przeprowadzić sporą ilość operacji umysłowych. Umieją porównywać, klasyfikować, uogólniać, analizować, syntezować. Dzięki tym zdolnościom ich myślenie staje się przyczynowo- skutkowe. Pod koniec okresu wczesnoszkolnego pojawia się myślenie krytyczne.

Jednym z procesów poznawczych jest zdolność odbierania wrażeń. Wrażenia są skutkiem oddziaływań świata materialnego na narządy zmysłu. Analizatory np. wzrokowe stale się rozwijają. Według badań ostrość wzroku wrasta pomiędzy 6 a 15 rokiem życia. W wieku szkolnym dzieci stają bardziej wrażliwe na rozróżnianie odcieni barw. W okresie wczesnoszkolnym szybko rozwijają się wrażenia zmysłowe.

Bardzo ważne dla rozwoju jest kształtowanie wrażeń stawowo- mięśniowych. Wrażenia te są pomocne w wykształceniu nawyków ruchowych, co jest niezbędne dla prawidłowego rozwoju fizycznego.

Wrażenia kształcą się na równi ze spostrzeżeniami. Większa aktywność kory mózgowej korzystnie wpływa na zwiększoną czułość analizatorów. Spostrzeżenia są dokładne tylko wówczas, gdy pomagają aktywnie rozwiązać jakiś problem. Mechaniczne oddziaływanie na narządy zmysłu bez postawienia jakiegoś konkretnego celu nie rozwija w dużym stopniu wrażliwości analizatorów.

Czułość oraz wrażliwość narządów zmysłu trzeba doskonalić. Nie są one bowiem niezmienne. Zadaniem nauczyciela, opiekunów jest nie tylko tworzenie odpowiednich warunków zewnętrznych dla prawidłowej pracy, ale również aktywne kształtowanie narządów zmysłu.

Do procesów poznawczych należy również spostrzeganie, obserwacja umiejętność skupienia uwagi. W okresie wczesnoszkolnym uczniowie stają się coraz bardziej spostrzegawczy. Spostrzegawczość polega na zauważeniu, wyodrębnieniu, momentów, materiałów, rzeczy, które dotąd nie miały większego znaczenia.

Podczas spostrzeżenia zachodzą procesy analizy i syntezy. Patrząc na dany przedmiot najpierw dokonuje się analizy cech, a następnie syntezę cech. Operacje te tworzą jednolity obraz.

Spostrzeżenia w wieku wczesnoszkolnym cechuje fakt, że są one wyodrębnione, nastawione na konkretny cel. Uczniowie potrafią kierować swoimi spostrzeżeniami. U młodych uczniów spostrzeżenie idzie w parze z wyodrębnieniem i uogólnieniem określonych cech przedmiotów.

Pierwszoklasiści są znacznie bardziej spostrzegawczy niż w okresie przedszkolnym Spostrzeżenia stają się czynnościami wyodrębnionymi, celowymi. Uczniowie potrafią różnicować i uogólniać cechy przedmiotu. Rozróżniają obrazy, kontury, schematy, rysunki przedmiotów.

W celu nauczenia dziecka prawidłowego spostrzegania trzeba umiejętnie pokierować jego zdolnościami. Nie jest to łatwe zadanie, gdyż nie wystarczy jedynie pokazanie danego przedmiotu, aby pociecha mogła spostrzec jego cechy charakterystyczne. Można w tym celu podać dziecku przedmiot do ręki i

zachęcić, aby poznawało jego właściwości również za pomocą dotyku.

Zdarza się, że uczniowie nie spostrzegają aktywnie. Jest to powodowane różnymi przyczynami. Często są skupieni na czymś innym i nie potrafią skoncentrować się na zajęciach. Czasami też są zwyczajnie przemęczeni, niewyspani, co w dużym stopniu utrudnia pracę na lekcji.

Sporym problemem jest to, że uczniowie, chociaż słuchają i obserwują to, co mówi im nauczyciel nie zawsze to rozumieją. Nie mają umiejętności wiernego spostrzegania. Taki stan rzeczy wynika z tego, że nie mają opanowanej techniki spostrzegania. Ich nawyki dokładnego patrzenia, słuchania nie zostały jeszcze ukształtowane. Spostrzeganie jest trudne, bo nie wystarczy jedynie objąć wzrokiem całego przedmiotu. Trzeba jeszcze wyodrębnić w nim charakterystyczne cechy, a pominąć te nieistotne z punktu widzenia pytania, jakie postawił nauczyciel.

Trudno właściwie pokierować dziecięcą spostrzegawczością. Zadaniem nauczyciela, opiekuna jest umiejętnie kierować tym procesem. W wieku wczesnoszkolnym nie wystarcza nazywanie danych cech przedmiotu, gdyż zasób konkretnych wyobrażeń u tych dzieci jest jeszcze zbyt mały. Słowa mogą w ogóle nie wywoływać żadnych obrazów. W celu nauczenia dzieci spostrzegania opiera się na zestawieniu, porównaniu przedmiotów.

To czy spostrzeżenia będą dokładne, i trwałe zależy od ilości uczestniczących w procesie analizatorów. Większa ich liczba wpływa na to, że percepcyjna aktywność ucznia jest coraz większa, dany materiał można opanować z różnych stron. Takie spostrzeganie jest więc bardziej pełne, dokładniejsze.

Aktywny proces spostrzegania może się przekształcić w obserwacje, czyli planowe wybiórcze spostrzegania konkretnego celu. Obserwacja może być krótkotrwała lub nieco dłuższa. Obserwacja jest to spory krok w powodzeniu w nauce. Dziecko, które obserwuje nie tylko spostrzega przelotnie określoną rzecz, ale przygląda się jej, przyswaja, zapamiętuje.

Obserwacja rozwija się u uczniów ze starszych klas, jednak w wieku wczesnoszkolnym zaczyna się kształtować. Zanim dziecko zacznie obserwować musi minąć trochę czasu. Początkowo uczy się spostrzegania, które polega na wyodrębnieniu z jednej całości kilku wycinków i skupienie się na nich. Następnie części całego przedmiotu scala się z powrotem w jedno. Dużo bardziej skomplikowane jest sporządzenie planu obserwacji. Polega to na tym, że nauczyciel zadaje dzieciom pytania one same starają się znaleźć odpowiedź. Dużo bardziej zaawansowane jest samodzielne tworzenie w głowie planu obserwacji.

W obserwacji nie dzieli się jednej całości na kawałki, określając cechy każdej mniejszej części z osobna. Obserwacja jest wolna od fragmentaryzacji. Dzieci w sposób całościowy obserwują daną rzecz. Wystarczy słowny opis jakiegoś przedmiotu, aby mogły go dokładnie obserwować.

Obserwacja jest bardzo istotna dla rozwoju. Sprzyja efektywniejszemu przyswajaniu wiedzy. Poziom umysłowy jest dużo większy. Z obserwacji powstają nowe ważne umiejętności, takie jak dociekliwość, zdolność rozumienia otoczenia, wnikliwość.

Ze spostrzeganiem i obserwacją jest ściśle związana uwaga. Według S. Szumana uwaga jest takim stanem i poziomem aktywności nerwowej w korze mózgowej, który przygotowuje, a następnie podtrzymuje sprawną pracę organizmu w zakresie jego poznawczej orientacji i celowej działalności w świecie otaczającym.[1]

Uwaga jest ściśle związane ze wszystkimi czynnościami psychicznymi tzn.: spostrzeganiem, obserwacją, zapamiętywaniem, myśleniem. Wszystkie procesy poznawcze zachodzą wówczas, gdy dziecko jest uważne.

Stopniowo wraz z nauką rozwija się też uwaga. W przypadku dzieci w okresie wczesnoszkolnym uwaga jest bardziej nakierowana na przedmioty oraz zjawiska, jakie występują w otaczającej rzeczywistości.

Nauczyciele, rodzice mogą wpłynąć na to, żeby uwaga u dzieci rozwinęła się szybciej. Mogą tego dokonać poprzez uświadomienie uczniowi, że jego praca ma znaczenie oraz stosować metody, przy pomocy których praca będzie o wiele ciekawsza.

Dziecko będzie bardziej uważne na zajęciach, jeśli podczas omawiania danego materiału, nauczyciel uwzględni w miarę możliwości zainteresowania, nawyki młodego ucznia. Ponadto dziecko dużo lepiej przyswoi sobie wiedzę, jeżeli sposób przedstawienia danej partii materiału będzie ciekawy.

Materiał, który musi przyswoić uczeń będzie dużo bardziej przykuwał uwagę, jeżeli:

- przekazywane treści będą zrozumiałe

- materiał będzie miał wyraźnie określoną formę

- warunki do obserwacji będą optymalne, np. omawiany przedmiot będzie ustawiony w polu widzenia dziecka

Próby aktywizowania uwagi dziecka wpływają na to, że tworzy się nawyk uważania. Z czasem staje się on cechą charakteru i pokazuje się w momencie, gdy zaistnieją ku temu odpowiednie warunki.

Procesy poznawcze zaczynają się dopiero kształtować i rozwijać. Pełna dojrzałość tych procesów zostanie osiągnięta później. Warto jednak zrobić wszystko, by w miarę możliwości je aktywizować.