Międzynarodowy system walutowy i Europejska integracja walutowa

Funkcje waluty światowej

Funkcje pieniądza	Sfera prywatna	Sfera oficjalna
ŚRODEK WYMIANY/ PŁATNICZY (medium of exchange/payment)	Środek wymiany i powszechnie akceptowany środek płatniczy (payment and vehicle currency) 1) waluta transakcji na rynku towarów i usług (payment and vehicle currency) 2) waluta wykorzystywana w transakcjach na rynku walutowym (vehicle currency), pośredniczy w transakcjach walutowych między dwiema innymi walutami	1. Waluta interwencyjna, w której władze monetarne przeprowadzają interwencyjne zakupy lub dokonują sprzedaży walut w celu zmiany relacji między popytem a podażą na rynku walutowym (intervention currency) 2. Legalny środek płatniczy (legal tender)
JEDNOSTKA ROZRACHUNKOWA (unit of account)	Środek wyrażania wartości, miernik wartości – waluta fakturowania i notowań giełdowych (pricing, quotation invoicing currency)	Waluta referencyjna lub zaczepu, miernik kursów walutowych (reference or anchor currency)
ŚRODEK PRZECHOWYWANIA WARTOŚCI – środek tezauryzacji (store of value)	Waluta finansowania i inwestycyjna (financing and investment currency) służy do pozyskiwania środków finansowych i przechowywania zasobów finansowych	Waluta rezerwowa gromadzona przez banki centralne (reserve currency)

Podstawowe etapy integracji walutowej

1. Wąż walutowy i przyczyny jego niskiej skuteczności jako instrumentu stabilizacji kursów walutowych (1972-1978)

2. Europejski System Walutowy – przyczyny utworzenia, zasady funkcjonowania i znaczenie jako podstawy unii walutowej (1979-1998)

3. Projekt i realizacja Unii Gospodarczej i Walutowej w latach 1990-2002

Wąż walutowy 1972-1979

1. Zasady funkcjonowania węża: wąż walutowy w tunelu i bez tunelu

2. Ze względu na rodzaj prowadzonej polityki monetarnej kraje podzieliły się na dwa bloki: niemiecki i francuski.

3. Dlaczego wąż walutowy nie sprawdził się jako instrument stabilizacji kursów?

4. Nastąpiło ograniczenie marży wahań kursów pomiędzy walutami krajów członkowskich do ±1,125% (pełny zakres wahań 2,25%).

5. Wąż walutowy, funkcjonując w warunkach określonych przez Porozumienie Waszyngtońskie (Smithsonian Agreement), został otoczony tunelem, czyli szerszą marżą wahań walut krajów Wspólnoty do dolara i innych walut spoza EWG ±2,25%.

6. Kraje EWG, wprowadzając za pomocą węża większą dyscyplinę walutową w ramach swojego ugrupowania, mogły jednocześnie prowadzić taką politykę kursową, jaka została przyjęta 18 grudnia 1971 roku przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy.

Formalnie wąż walutowy zaczął funkcjonować 24 kwietnia 1972 roku.

1. W pierwszych dniach po wprowadzeniu węża walutowego w tunelu uczestniczyło w nim 6 walut krajów będących wówczas członkami Wspólnot. Od 1 maja 1972 roku wąż został rozszerzony o waluty: Danii, Irlandii i Wielkiej Brytanii, czyli krajów, które miały uzyskać członkostwo 1 stycznia 1973 roku. Z wężem związały swoje waluty Norwegia i Szwecja.

2. Już w czerwcu 1972 roku Wielka Brytania, Irlandia i Dania zaprzestały interwencji na rynku walutowym i wycofały się z uczestnictwa w wężu.

3. Dania, po pozytywnym referendum w sprawie członkostwa we Wspólnotach Europejskich, zmieniła podejście do polityki walutowej i ponownie przystąpiła do węża walutowego w październiku 1972 roku.

4. W marcu 1973 roku (po drugiej dewaluacji dolara w lutym 1973 roku) większość krajów rozpoczęła upłynnianie swoich walut, a największym zwolennikiem płynnych kursów walutowych były Stany Zjednoczone. W ten sposób upadło Porozumienie Smithsoniańskie z 18 grudnia 1971 roku – płynne kursy walutowe upowszechniły się i wąż walutowy nie był już otoczony tunelem.

5. Rada Ministrów również upłynniła kursy walut krajów członkowskich w stosunku do dolara, ale utrzymała marżę wahań kursów walut Wspólnoty wobec siebie i tym samym zasady węża walutowego. Jednak nie oznaczało to, że zasady węża będą respektowane przez wszystkie kraje.

6. Wraz z upłynnieniem kursów walutowych w marcu 1973 roku rozpoczęła się dezintegracja węża walutowego.

7. Już w lutym 1973 roku z węża wystąpiły Włochy, a Francja w styczniu 1974 roku, by ponownie przystąpić w lipcu 1975 roku i po raz drugi opuścić węża w marcu 1976 roku.

8. W celu podtrzymywania stabilności walut i węża ustanowiono Europejski Fundusz Współpracy Walutowej, ale jego środki były zbyt skromne, by interwencje na rynku walutowym mogły przynieść efekty.

• Biorąc pod uwagę rodzaj prowadzonej polityki monetarnej w okresie funkcjonowania węża walutowego, kraje Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej można podzielić na dwa bloki.

• Jeden stanowiły te, które funkcjonowały w grupie reprezentowanej przez bank centralny RFN, a więc RFN, Belgia, Dania, Holandia i Luksemburg. W strefie stworzonej wokół marki znajdowały się waluty krajów ściśle handlowo związanych z RFN i funkcjonowały w wężu do utworzenia Europejskiego Systemu Walutowego, czyli do 13 marca 1979 roku.

• Drugi blok walutowy nazywany był francuskim i obejmował kraje, które nie prowadziły twardej (restrykcyjnej) polityki pieniężnej, a ich waluty należały do węża okresowo: Francja, Irlandia, Wielka Brytania i Włochy.

II. Europejski System Walutowy (1979-1998)

Przyczyny utworzenia:

1. Destabilizacja walutowa lat 70. i jej skutki

2. Plany i inicjatywy Francji

3. Dyskusje i prace nad projektami unii gospodarczo-walutowej prowadzone w Komisji, Radzie Ministrów i Komitecie Gubernatorów Banków Centralnych oraz posiedzeniach Rady Europejskiej

4. Osobiste zaangażowanie prezydenta Francji V. Giscarda d’Estaing i kanclerza Niemiec H. Schmidta

Elementy Europejskiego Systemu Walutowego

• podstawą ESW był mechanizm stabilizacji kursów walutowych (ERM -Exchange Rate Mechanism), czyli system kursów stałych z dopuszczalną marżą wahań ±2,25% (z wyjątkiem ±6% dla lira ze względu na znacznie wyższą inflację),

• ustanowiono europejską jednostkę walutową ECU (European Currency Unit), której wartość była określana na podstawie koszyka walut narodowych,

• utworzono system interwencyjno-kredytowy banków centralnych w celu wspomagania walut słabszych,

• prowadzono wspólną politykę zmian kursów walutowych (polityka tzw. dostosowań kursowych – realignments).

Mechanizm kursowy (ERM)

• Mechanizm kursowy (ERM) był podstawą węża walutowego i nie sprawdził się w roli instrumentu stabilizacji walut krajów Wspólnoty.
  W ESW przyjęto bardziej elastyczną zasadę jego stosowania.

1. Przynależność do ESW nie łączyła się z obowiązkiem wprowadzenia waluty do mechanizmu kursowego. Wielka Brytania będąc w ESW do roku 1990 pozostawała poza ERM, następnie związała swoją walutę z mechanizmem kursowym, ale w okresie spekulacji na rynku walutowym i kryzysu funta (1992) wystąpiła z ERM i pozostaje poza nim (razem ze Szwecją).

2. 2) Większa elastyczność dopuszczalnej marży wahań kursów rynkowych w stosunku do ich oficjalnej wartości niż w wężu.

3. 3) Oprócz wspólnej granicy wahań bilateralnych kursów walutowych (+/-2,25 lub +/-6% dla walut słabszych) została wprowadzona druga granica wahań kursów walutowych tzw. zindywidualizowana, czyli dopuszczalny zakres wahań dla każdej waluty funkcjonującej w mechanizmie kursowym w stosunku do nowej jednostki walutowej ECU.

4. Zastosowano więc podwójny system zabezpieczenia stabilności walutowej.

Zakres wahań kursów pomiędzy walutami narodowymi krajów
członkowskich w procentach (zasada stosowana wcześniej w wężu walutowym ±2,25%, z wyjątkiem ±6% dla Włoch)

W przypadku indywidualnej marży wahań bardziej rygorystyczne progi maksymalnych odchyleń ustalono dla marki RFN i franka francuskiego, których udział w koszyku walutowym określającym wartość ECU był najwyższy (łącznie ponad 50%).

Indywidualne wskaźniki dywergencji

Funkcje ECU w ESW

1) miernika wartości (denominatora) w mechanizmie kursowym,

2) podstawy określania odchyleń (dywergencji) walut od kursów centralnych,

3) denominatora w rozliczeniach operacji przeprowadzanych w ramach systemu interwencji walutowych i mechanizmu kredytowego,

4) środka rozliczeń między władzami monetarnymi.

• ECU składała się z określonych ilości jednostek walutowych krajów członkowskich (początkowo 9, później liczba walut wzrosła do 12):

• 0,828 marki RFN

• 0,0885 funta szterlinga

• 1,15 franka francuskiego

• 109 lirów włoskich

• 0,286 guldena holenderskiego

• 3,66 franków belgijskich

• 0,14 franków luksemburskich

• 0,217 korony duńskiej

• 0,00759 funta irlandzkiego

• Drugim elementem charakteryzującym koszyk ECU była waga waluty narodowej mierzona jej udziałem procentowym w tym koszyku. Wagę waluty określano na podstawie relacji między ilością danej waluty w ECU (która była okresowo wielkością stałą) a wartością ECU wyrażoną w tej walucie (według kursu centralnego wobec ECU).

• Na wagę danej waluty w koszyku ECU wpływały zmiany jej kursu walutowego w stosunku do pozostałych walut wchodzących w skład ECU. Aprecjacja waluty powodowała wzrost jej wagi w koszyku ECU, a deprecjacja – spadek wagi.

• W Rezolucji Rady Europejskiej z 5 grudnia 1978 roku zapisano, że i jeśli zajdzie taka potrzeba to zostanie zrewidowany waga (udział) poszczególnych walut w koszyku ECU będzie weryfikowana po upływie pierwszych sześciu miesięcy od wprowadzenia systemu, a następnie co pięć lat lub na życzenie, jeśli waga jakiejś waluty zmieni się o 25%.

• Pierwsza rewizja koszyka ECU odbyła się na podstawie Rozporządzenia Rady Nr 2626/84 z dnia 15 września 1984 roku i była związana z prośbą rządu Grecji o włączenie drachmy do składu ECU.

• Druga rewizja koszyka ECU także była związana z przyjęciem do WE i włączeniem do Europejskiego Systemu Walutowego kolejnych krajów Europy Południowej, czyli Hiszpanii i Portugalii.

• Skład koszyka ECU z 21 września 1989 roku został zamrożony w dniu wejścia w życie Traktatu z Maastricht, czyli
  1 listopada 1993 roku.

Skład ECU (liczba jednostek poszczególnych walut) i waga walut w procentach w dniu 21 IX 1989 roku

Waluty narodowe	Ilość jednostek waluty w ECU	Waga waluty w ECU w procentach
Marka niemiecka	0,6242	30,09
Frank francuski	1,332	19,00
Funt brytyjski	0,08784	13,00
Lir włoski	151,8	10,16
Gulden holenderski	0,2198	9,40
Frank belgijski i luksemburski	3,431	7,89
Peseta hiszpańska	6,885	5,31
Korona duńska	0,1976	2,45
Funt irlandzki	0,008552	1,10
Eskudo portugalskie	1,393	0,80
Drachma grecka	1,44	0,80

• Na podstawie kursów centralnych poszczególnych walut w ECU była ustalana siatka bilateralnych kursów centralnych walut krajów członkowskich, np. korony duńskiej w lirach czy marki RFN we frankach francuskich.

• Kursy te mogły być korygowane, podobnie jak kurs centralny walut wyznaczany w stosunku do ECU.

Mechanizm interwencyjno-kredytowy

Ważnym elementem Europejskiego Systemu Walutowego był mechanizm interwencyjno-kredytowy, stworzony w celu stabilizacji kursów walutowych.

I. Odchylenie się kursu waluty krajowej w stosunku do waluty drugiego kraju członkowskiego Wspólnoty o 2,25% (lub 6% dla Włoch, Hiszpanii, Portugalii i przejściowo dla Wielkiej Brytanii) od bilateralnego kursu centralnego zobowiązywało oba kraje do podjęcia interwencji na rynku.

Obowiązek interwencji spoczywał na bankach centralnych kraju słabej waluty i kraju silnej waluty.

• Kraj o słabej walucie, której kurs spadł do dolnej granicy, np. –2,25% czy –6%, był zobligowany do sprzedaży waluty mocnej swojego partnera ze swoich rezerw, aby stworzyć popyt na własną walutę i w ten sposób wpłynąć na wzrost jej kursu.

• Równocześnie kraj o mocnej walucie, której kurs osiągnął górną granicę odchyleń (w stosunku do waluty partnera), powinien za swoją walutę kupować na rynku walutę słabą swojego partnera.

• Ta zasada dokonywania interwencyjnych zakupów waluty na rynku równocześnie przez dwa kraje była nazywana systemem symetrii, choć i tak skutki interwencji były większe dla kraju
  o słabej walucie, ponieważ zagrażały wyczerpaniem się rezerw.

• Od sierpnia 1993 roku granica odchyleń bilateralnych kursów rynkowych walut krajów członkowskich od ich bilateralnych kursów centralnych została rozszerzona do ±15%.

• Decyzja ta miała bezpośredni związek z kryzysem walutowym w latach 1992-1993.

• II. Drugi próg interwencji był zindywidualizowany, dla każdego kraju inny, a jego podstawą było odchylenie waluty kraju członkowskiego od jej kursu centralnego wobec ECU (threshold of divergence).

• Maksymalne pasmo wahań waluty krajowej w stosunku do ECU zależało od jej wagi w ECU i obliczane było według następującego wzoru:
  ±2,25% (1 – waga waluty w koszyku ECU).

• Np. jeśli waga franka BE w koszyku ECU wynosiła 0,0963, to max odchylenie od kursu centr. tej waluty do ECU obliczano następująco: ±2,25 x (1 – 0,0963) = ±2,03.

• Jeśli waluta osiągnęła 75% dozwolonego pasma odchyleń (dywergencji), wymagało to podjęcia przez władze monetarne danego kraju działań stabilizujących kurs walutowy za pomocą:

• interwencji na rynku walutowym – zakupu lub sprzedaży walut,

• zmiany prowadzonej polityki monetarnej,

• zastosowania innych środków polityki gospodarczej,

• wystąpienia o zmianę poziomu kursu centralnego.

Interwencje miały na celu stabilizację wartości ECU

Indywidualne pasma maksymalnych odchyleń (dywergencji) od ECU i progi interwencji dla walut uczestniczących w mechanizmie kursowym w procentach w roku 1979

Nazwa waluty	Maksymalne pasmo odchyleń	Próg interwencji
Frank belgijski i luksemburski	±2,03	±1,52
Marka RFN	±1,51	±1,13
Gulden holenderski	±2,01	±1,51
Korona duńska	±2,18	±1,64
Frank francuski	±1,80	±1,35
Lir włoski	±5,43	±4,07
Funt irlandzki	±2,22	±1,67

• Współpraca walutowa w ramach ESW miała na celu utrzymanie stabilności kursów walutowych i polegała na tworzeniu wspólnych rezerw walutowych oraz udzielaniu pomocy krajom o słabszych walutach.

• Pomoc kredytowa była przyznawana ze środków
  Europejskiego Funduszu Współpracy Walutowej, który w momencie wprowadzenia ESW dysponował środkami kredytowymi w wysokości 25 mld ECU, w tym na pomoc krótkoterminową 14 mld ECU i średnioterminową 11 mld ECU.

• Interwencje na rynku walutowym dokonywane
  przez banki centralne i system wzajemnych kredytów udzielanych przez te banki były dodatkowo wspierane przez EFWW. W ten sposób starano się osłabić spekulacje walutowe wobec walut w ESW.

Polityka tzw. dostosowań kursowych
– realignments

• Prowadzono wspólną politykę zmian kursów walutowych (obowiązywała zasada jednomyślności przy rewaluacji i dewaluacji kursów) w celu uniknięcia stosowania kursów walutowych jako instrumentu polityki handlowej i osiągania w ten sposób większych korzyści w handlu.

Etapy w funkcjonowaniu Europejskiego Systemu Walutowego

1) lata 1978-1983 – etap formowania się systemu

2) lata 1983-1987 – stabilizacja systemu

3) lata 1988-1992 – nowy ESW

4) lata 1992-1993 – kryzys walutowy

5) po roku 1993 – wprowadzanie Unii Gospodarczej i Walutowej

Pierwszy etap w funkcjonowaniu ESW był bardzo trudny i istniały obawy, że może powtórzyć się podobna sytuacja, jaka miała miejsce w połowie lat 70. z wężem walutowym.

Powodów było kilka:

• 1) drugi kryzys energetyczny, który rozpoczął się po spotkaniu państw OPEC w grudniu 1978 roku, a w roku 1979 podnosiły one cenę ropy kilkakrotnie w sumie o około 130%,

• 2) Bundesbank prowadził politykę wysokiej stopy procentowej bez liczenia się ze zdaniem w tej sprawie pozostałych partnerów ESW, którzy nie byli skłonni do dewaluacji swoich walut,

• 3) Francja po wygranej socjalistów (w połowie roku 1981) rozpoczęła realizację ekspansywnej polityki propopytowej w celu ożywienia gospodarki – była to próba sił między Francją i RFN, która po półrocznych zmaganiach zakończyła się porażką Francji i podporządkowaniem polityce RFN,

• 4) kraje, mimo uczestnictwa w mechanizmie kursowym, starały się zachować niezależność w polityce pieniężnej i kontrolować przepływ kapitału,

• 5) RFN narzucając restrykcyjną politykę pieniężną pozostałym krajom ESW – sama blokowała dalsze postępy w integracji walutowej nie dopuszczając do utworzenia Europejskiego Funduszu Walutowego, który miał rozpocząć działalność najpóźniej po upływie dwóch lat od daty wprowadzenia systemu oraz blokując zwiększenie roli ECU.

Etap II ESW - lata 1983-1987 – stabilizacja systemu

• Nowy – drugi etap w funkcjonowaniu Europejskiego Systemu Walutowego rozpoczął się wraz ze zmianą polityki gospodarczej przez Francję.

• Oceniając funkcjonowanie systemu walutowego EWG w latach 1983-1987 można podkreślić:

1) rzadsze dostosowania kursowe (od 22 VII 1985 do 12 I 1987 były tylko cztery)

2) wyższy stopień koordynacji polityki pieniężnej szczególnie w realizacji celu antyinflacyjnego,

3) ESW funkcjonował jako strefa marki – inne waluty systemu dostosowywały się do standardu określanego przez RFN
i Bundesbank, a marka nie była dewaluowana w żadnym dostosowaniu kursowym.

Etap III ESW - lata 1988-1992 – nowy ESW

• Porozumienie Bazylejsko-Nyborgskie z 12 września 1987 roku najczęściej uważane jest za początek kolejnego (trzeciego) etapu w funkcjonowaniu ESW. Było ono zawarte na spotkaniu Ministrów Finansów i Gubernatorów Banków Centralnych krajów członkowskich EWG.

• Porozumienie to wprowadzało następujące zmiany:

1) rozszerzenie zakresu finansowania interwencji na rynku walutowym przez Europejski Fundusz Współpracy Walutowej,

2) wykorzystywanie ECU do spłaty długów,

3) ograniczanie zmian kursów centralnych (dostosowań kursowych),

4) koordynację polityki stóp procentowych.

Etap III c.d.

• Zmiany te miały wzmocnić ESW przed spekulacjami walutowymi i przynajmniej częściowo zmniejszyć asymetrię systemu. Przyczyną asymetrii była dominująca pozycja marki RFN w ESW, wynikająca z siły gospodarczej tego kraju
  i stabilności samej marki, której podstawą była niska inflacja. Polityka Bundesbanku wyznaczała priorytety polityki monetarnej w ramach Europejskiego Systemu Walutowego.

• Charakteryzując trzeci etap w funkcjonowaniu ESW (1988-1992) należy podkreślić, że potrzeba jego dalszej konsolidacji była ściśle związana z przyśpieszeniem integracji rynkowej poprzez podjęcie Projektu Jednolity Rynek Europejski 1992 (Biała Księga 1985).

• Projekt ten zakładał zniesienie kontroli przepływu kapitału i oficjalnie nastąpiło to od 1 lipca 1990 roku.

• Realizacja projektu dynamizującego integrację rynków krajów członkowskich w celu osiągnięcia pełnej swobody przepływu towarów, usług, kapitału i osób do końca 1992 roku spowodowała także wzrost aktywności zwolenników bardziej zaawansowanej integracji walutowej.

Etap IV - lata 1992-1993 – kryzys walutowy

• Ataki spekulacyjne na funta szterlinga, lira włoskiego, pesetę hiszpańską i escudo portugalskie w 1992 roku, oraz franka francuskiego w 1993 roku.

• Poważna destabilizacja ESW, rozszerzenie marży wahań kursów rynkowych wobec centralnych do +/- 15% w sierpniu 1993 roku.

Przyczyny kryzysu w ESW w latach 1992-93

1) brak dostosowań kursowych od stycznia 1987 roku, mimo zróżnicowanej stopy inflacji,

2) podniesienie stóp procentowych przez RFN w celu przeciwdziałania zjawiskom inflacyjnym po zjednoczeniu,

3) recesja gospodarcza 1992-1993, która spowodowała konflikt interesów w ESW – RFN była zainteresowana zwalczaniem inflacji, a pozostałe kraje, a szczególnie Wielka Brytania i Francja preferowały politykę ekspansywną w celu pobudzenia koniunktury,

4) liberalizacja przepływu kapitału i wzrost spekulacji walutowych przekraczających możliwości obrony walut funkcjonujących w mechanizmie kursowym ESW,

5) ESW charakteryzowała zasada tzw. nieosiągalnej trójcy (impossible trinity): stałe kursy walutowe, niezależność polityki pieniężnej i pełna swoboda przepływu kapitału.

Znaczenie ESW jako ważnego etapu w procesie dochodzenia do Unii Gospodarczej i Walutowej

1. Istnieje zgodność poglądów, że ESW przyczynił się do osiągnięcia stabilności walutowej.

2. Powszechnie podkreślaną cechą systemu była jego asymetria będąca skutkiem dominacji RFN. Francja dążyła do osłabienia przewagi RFN poprzez umocnienie ECU, gdyż wówczas ESW nie byłby utożsamiany ze strefą marki. Starania Francji spotkały się jednak z opozycją ze strony banku centralnego RFN, wspieranego przez bank centralny Holandii.

3. Wprowadzenie swobody przepływu kapitału w warunkach stałych kursów walutowych i niezależności polityki pieniężnej krajów członkowskich Wspólnoty podważyło bezpieczeństwo ESW, narażając słabsze waluty na ataki spekulacyjne. W rezultacie marża wahań kursów rynkowych w stosunku do centralnych została rozszerzona w roku 1993 do ±15% i nie zmieniono jej do czasu zastąpienia ECU przez euro.

4. Dalsze funkcjonowanie ESW, po wprowadzeniu swobody przepływu kapitału, było możliwe tylko pod warunkiem centralizacji polityki pieniężnej i przyjęcia wspólnej waluty, ponieważ doświadczenia mechanizmu kursowego dostarczały argumentacji, jakie ryzyko niesie ze sobą brak jednolitej polityki w systemie walutowym.

5. Alternatywnym rozwiązaniem wobec Unii Gospodarczej i Walutowej mogło być upłynnienie kursów walutowych, co podważyłoby podstawy budowanego od połowy XX w. wspólnego rynku oraz polityki makroekonomicznej i sektorowej.

6. Przywódcy krajów Wspólnot Europejskich doszli do przekonania, że poziom konwergencji, jaki jest warunkiem osiągnięcia korzyści z utworzenia unii walutowej, pozwalał na realizację UGiW na podstawie Planu Delorsa.

7. Teorie optymalnych obszarów walutowych zawierają jednak także ostrzeżenia, że mogą pojawić się problemy braku stabilności makroekonomicznej, wynikające np. ze zróżnicowanego tempa wzrostu gospodarczego i dużych różnic w strukturze gospodarek.

Znaczenie ESW i Jednolitego Rynku Europejskiego jako podstaw unii walutowej

• Stabilizacja kursów walutowych

• Koordynacja polityki pieniężnej

• Asymetria ESW

• Przyspieszenie integracji rynkowej

• Doceniając znaczenie wszystkich argumentów ekonomicznych nie można jednak pominąć przesłanek politycznych, które na każdym etapie dynamizacji integracji europejskiej odgrywały pierwszoplanową rolę. Takim czynnikiem mobilizującym do dyskusji i prac nad UGiW, w szczególności polityków francuskich, a personalnie prezydenta F. Mitteranda i ówczesnego przewodniczącego Komisji WE J. Delorsa było zjednoczenie Niemiec.

• Współpraca francusko-niemiecka była niezbędnym warunkiem wszystkich strategicznych planów integracji europejskiej. Współpraca z kanclerzem RFN H. Kohlem przyniosła spełnienie tych celów, które były dla obu krajów pod koniec lat 80. najważniejsze: zjednoczenie dla Niemiec (3 X 1990) i wspólna waluta dla Francji.

Unia Gospodarcza i Walutowa – pierwszy filar

• Formalne podstawy Unii Gospodarczej i Walutowej stworzył Traktat o Wspólnocie Europejskiej w brzmieniu ustalonym Traktatem z Maastricht. Najważniejsze postanowienia w sprawie UGiW zostały zawarte w art. 4 TWE (obecnie art. 119 TFUE) i w tytule VII, części III TWE (obecnie tytuł VIII TFUE) odnoszącym się do polityki gospodarczej i pieniężnej. Ważne uzupełnienie przepisów traktatowych stanowią protokoły (dołączone do TWE), zawierające między innymi Statut Europejskiego Banku Centralnego i Europejskiego Systemu Banków Centralnych (Protokół 3).

Z formalnego punktu widzenia wyróżniane są nominalne (ekonomiczne) i prawne kryteria uczestnictwa w Unii Gospodarczej i Walutowej. Kryteria nominalne (ekonomiczne) zostały określone w art. 121 ust. 1 TWE (obecnie art. 140 TFUE), Protokole do art. 121 TWE w sprawie kryteriów konwergencji

Na podstawie tych przepisów sformułowano pięć ekonomicznych kryteriów konwergencji:

1. Kryterium stabilności cen: kraj kandydujący do UGiW nie może przekroczyć średniego wskaźnika inflacji, o więcej niż 1,5 pkt procentowego, zaś średni wskaźnik inflacji obliczany jest na podstawie stopy inflacji trzech państw członkowskich, które uzyskały najlepsze efekty pod względem stabilności cen.

2. Kryterium stóp procentowych: długookresowa stopa procentowa kraju kandydującego do UGiW nie może przewyższać średniej długookresowej stopy procentowej trzech krajów o najniższej stopie inflacji o więcej niż 2 pkt procentowe. Stopy procentowe powinny być określane na podstawie oprocentowania długoterminowych obligacji rządowych.

3. Kryterium deficytu budżetowego: deficyt budżetowy kraju kandydującego do UGiW nie powinien przekraczać 3% PKB.

4. Kryterium długu publicznego: dług publiczny kraju kandydującego do UGiW (wewnętrzny i zewnętrzny) nie powinien przekraczać 60% PKB.

5. Kryterium stabilności kursu walutowego: kraj kandydujący do UGiW powinien spełniać warunki funkcjonowania w mechanizmie kursowym Europejskiego Systemu Walutowego, w tym warunek stabilności waluty co najmniej od dwóch lat.

Realizacja Unii Gospodarczej i Walutowej obejmowała trzy etapy:

• Etap I (1990-1993),

• Etap II (1994-1998),

• Etap III (1999-2002).

Najważniejsze osiągnięcia Etapu I UGiW to:

1) zniesienie barier w przepływie kapitału,

2) zakończenie realizacji Projektu Jednolitego Rynku Europejskiego 1992,

3) wzmocnienie współpracy państw członkowskich w dziedzinie polityki pieniężnej.

4) Podpisano nowy traktat umożliwiający wprowadzanie w życie UGiW.

Zakładano także osiągnięcie wyższego poziomu konwergencji gospodarczej, jednak na tym etapie osiągnięcia w tym zakresie były niewielkie.

Spełnienie kryteriów konwergencji przez UE-15 w roku 1991
Wspólnota Europejska jako obszar gospodarczy nie spełniała warunków jednolitego obszaru walutowego (wg przyjętych kryteriów UGiW) w roku 1991. Jednak sytuacja pod tym względem w poszczególnych krajach członkowskich była zróżnicowana i dlatego należy zbadać poziom konwergencji po zakończeniu
I etapu realizacji UGiW

Kryteria UGiW	Średnie w roku 1991 w %	Wartości referencyjne w roku 1991 w %
Inflacja	6,3	4,4
Długoterminowa stopa procentowa	11,0	11,4
Deficyt budżetowy	-4,9	-3,0
Dług publiczny	67,5	60,0

• W pierwszym roku II etapu wszystkie kryteria UGiW spełniały tylko Niemcy i Luksemburg, natomiast Włochy, Portugalia i Grecja żadnego
  z nich, a pozostałe kraje od dwóch do trzech.

• W roku 1994 większość krajów członkowskich (poza Grecją, Włochami, Portugalią i Hiszpanią) nie miała problemów ze stabilnością cen i z utrzymaniem poziomu długookresowej stopy procentowej poniżej wartości referencyjnej.

• Duży problem stanowiła równowaga i spełnienie kryteriów Traktatu z Maastricht w dziedzinie finansów publicznych, obniżenie poziomu deficytu budżetowego do 3% PKB i długu publicznego do 60% PKB.

• Kryterium deficytu budżetowego w roku 1994 spełniały tylko Luksemburg i Irlandia, a długu publicznego Francja, Niemcy, Luksemburg, Wielka Brytania i Finlandia.

Cele Etapu II UGiW

• Po pierwsze, osiągnięcie przez kraje członkowskie konwergencji gospodarczej zgodnie z kryteriami z Maastricht, co stanowiło warunek kwalifikacji do UGiW.

• Po drugie, przygotowanie UGiW pod względem organizacyjno-technicznym, w tym przede wszystkim instytucjonalnym oraz określenie zasad wspólnej polityki pieniężnej.

• W 1994 roku rozpoczął działalność Europejski Instytut Walutowy.

• Cele, zadania i funkcje EIW:

• wzmocnienie współpracy pomiędzy bankami centralnymi w celu koordynacji polityki pieniężnej, podniesienie poziomu konwergencji i zapewnienie stabilności cen,

• podjęcie prac w celu przygotowania Europejskiego Systemu Banków Centralnych i wprowadzenia jednolitej polityki pieniężnej i wspólnej waluty w III etapie UGiW.

• EIW nie posiadał kompetencji decyzyjnych, pełnił funkcje doradcze i konsultacyjne, miał współpracować z innymi instytucjami WE (zwłaszcza KE), m.in. w sprawie przygotowania scenariusza przejścia na jednolitą walutę i opracowania nowych zasad mechanizmu kursowego ERM II jako instrumentu polityki i współpracy walutowej strefy euro z pozostałymi krajami UE.

• Istotne znaczenie w przyspieszeniu procesów konwergencji gospodarczej i prawnej, od których uzależniono wprowadzenie etapu finalnego UGiW miało posiedzenie Rady Europejskiej w Madrycie w grudniu 1995 roku, gdzie uzgodniono datę przejścia do III etapu na 1 stycznia 1999 roku. Osiągnięty został kompromis w sprawie nazwy wspólnej waluty – euro.

• Na posiedzeniu Rady Europejskiej w Dublinie w grudniu 1996 roku doszło także do uzgodnienia (oprócz ERM II) Paktu Stabilności i Wzrostu (Stability and Growth Pact) w celu zapewnienia dyscypliny budżetowej na obszarze UGiW (przewidziano możliwość zastosowania sankcji finansowych w przypadku jej naruszenia).

• Rada Europejska w Amsterdamie (17 VI 1997 roku) podjęła uchwałę dotyczącą Paktu Stabilności i Wzrostu otwierającą formalną procedurę wprowadzenia go w życie.

• Pakt składa się z 2 części: prewencyjnej i represyjnej.

• Cz. prewencyjna (mechanizm wczesnego ostrzegania) ma nie dopuszczać do powstawania nadmiernych deficytów budżetowych w krajach czł. SE i UE. W tym celu kraje SE przedkładają KE programy konwergencji, a kraje objęte derogacją programy stabilizacyjne (obejmujące dane na temat finansów publicznych, sytuacji gospodarczej i założenia polityki makroekonomicznej).

• Cz. represyjna (procedura unikania nadmiernego deficytu) przewiduje sankcje wobec krajów, które przekroczyły kryterium budżetowe (3% PKB) i nie skorygowały go w wyznaczonym terminie.

• Uprawnienia do nałożenia sankcji ma Rada, która podejmuje decyzję kwalifikowaną większością głosów. Na kraje strefy euro może być nałożona kara finansowa (od 0,2% do 0,5% PKB). Ma ona charakter depozytu, który ulega zwrotowi, jeśli deficyt zostanie skorygowany poniżej 3% PKB lub przekształca się w stałą karę, którą ponosi kraj na rzecz UE (jeśli kraj nie zmniejszy odpowiednio deficytu w ciągu 2 lat od podjęcia decyzji o złożeniu depozytu przez Radę).

• Na kraje z derogacją nie można nałożyć typowej sankcji finansowej, ale można np. zawiesić wypłatę środków z Funduszu Spójności.

• Kary finansowe miały dotąd ch-r dyskrecjonalny i zależały od Rady UE. Po ostatnim kryzysie zachodzą dalsze zmiany mające na celu wzmocnienie dyscypliny budżetowej.

• Lata 1996–1997 były okresem intensywnych procesów dostosowawczych w większości krajów członkowskich UE w celu spełnienia kryteriów UGiW.

• Kryteria ekonomiczne określał art. 121 TWE, a prawne art. 109 TWE (wprowadzenie niezbędnych zmian w narodowym prawie i statutach banków centralnych, by mogły one funkcjonować w Europejskim Systemie Banków Centralnych).

• EIW i KE zostały zobowiązane do przygotowania raportów oceniających stan przygotowań krajów członkowskich do przyjęcia wspólnej waluty (wypełnienie kryteriów konwergencji). EIW przedłożył Raport Konwergencji (Convergence Report) 24 marca 1998 roku, a Komisja 25 marca.

• Na podstawie przeprowadzonej oceny Komisja zarekomendowała Radzie Unii Europejskiej jedenaście krajów członkowskich UE do UGiW (Austria, Belgia, Finlandia, Francja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Portugalia, RFN i Włochy). Większość z nich nie spełniała kryterium długu publicznego (60% PKB). Komisja jednak uznała, że nastąpiła pod tym względem istotna poprawa.

• Kryteria konwergencji spełniły również Dania i Wielka Brytania, ale ponieważ nie kandydowały do III etapu UGiW, nie podlegały ocenie.

• Nie uzyskały rekomendacji Szwecja i Grecja. Szwecja nie wprowadziła swojej waluty do mechanizmu kursowego ERM i nie dostosowała prawa bankowego do wymogów Traktatu z Maastricht i Statutu Europejskiego Systemu Banków Centralnych.

• Grecja nie spełniała w roku 1998 żadnego z gospodarczych kryteriów UGiW.

• Rekomendowany przez Komisję skład członkowski UGiW (11 krajów) został zatwierdzony na posiedzeniu Rady Europejskiej 2-3 V 1998 w Brukseli.

• Z końcem maja 1998 roku zakończył działalność Europejski Instytut Walutowy, a od 1 czerwca rozpoczął działalność Europejski Bank Centralny.

Ostatni Etap III UGiW

• rozpoczął się 1 stycznia 1999 roku i obejmował: okres przejściowy, który trwał od 1 stycznia 1999 do 31 grudnia 2001 roku, oraz okres zaplanowany na pierwszą połowę 2002 roku.

• Do 31 grudnia 2001 roku euro występowało tylko w obrocie bezgotówkowym i funkcjonowało równolegle z walutami narodowymi. Emisja wspólnej waluty euro miała miejsce dopiero po zakończeniu okresu przejściowego i przewidywano, że wycofywanie walut narodowych potrwa pół roku, czyli do 1 lipca 2002 roku. W praktyce nastąpiło to w ciągu dwóch miesięcy.

• Z początkiem III etapu UGiW, czyli 1 stycznia 1999 roku nastąpiła likwidacja umownej jednostki walutowej ECU i zastąpiono ją nową walutą euro w relacji 1:1. Wszystkie należności i zobowiązania wyrażone w ECU zostały automatycznie przeliczone na euro.

• Od 1 stycznia 1999 roku usztywniono kursy walutowe pomiędzy walutami krajów członkowskich UGiW. Kursy te zostały ustalone 31 grudnia 1998 roku. W rozumieniu ekonomicznym waluty narodowe stały się elementami waluty euro.

• 1 stycznia 1999 r. Eurosystem zaczął prowadzić wspólną politykę pieniężną.

• 1 euro = 13,7603 szylingów austriackich

• 1 euro = 40,3399 franków belgijskich

• 1 euro = 5,94573 marek fińskich

• 1 euro = 6,55957 franków francuskich

• 1 euro = 2,20371 guldenów holenderskich

• 1 euro = 166,386 peset hiszpańskich

• 1 euro = 0,787564 funtów irlandzkich

• 1 euro = 40,3399 franków luksemburskich

• 1 euro = 1,95583 marek niemieckich

• 1 euro = 200,482 escudo portugalskich

• 1 euro = 1936,27 lirów włoskich

Aktualny skład członkowski UGiW

• Od pierwszej kwalifikacji do UGiW 25 marca 1998 roku miało miejsce kilkakrotne jej rozszerzenie:

  • w roku 2001 wspólną walutę przyjęła Grecja,

  • w 2007 roku Słowenia,

  • w 2008 roku Malta oraz Cypr

  • w roku 2009 Słowacja

  • w roku 2011 Estonia.

  • w roku 2014 Łotwa

• Obecnie w strefie euro funkcjonuje 18 krajów UE: Austria, Belgia, Cypr, Estonia, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Łotwa, Malta, Niemcy, Portugalia, Słowacja, Słowenia i Włochy.

• Pozostałe kraje UE nie są członkami UGiW, w tym Dania i Wielka Brytania posiadają klauzulę opt-out, która zapewnia im autonomiczność decyzji w sprawie przyjęcia wspólnej waluty. Pozostałe 8 krajów (Bułgaria, Chorwacja, Czechy, Litwa, Polska, Rumunia, Szwecja i Węgry) mają status państwa członkowskiego UGiW z derogacją, ale są zobowiązane do przyjęcia euro pod warunkiem spełnienia kryteriów konwergencji.