W trakcie II wojny światowej Polska była krajem okupowanym, w którym ruch oporu rozpoczął swoją działalność niemal natychmiast po zaprzestaniu regularnych działań wojennych. Również od samego początku jedną z jego form była walka zbrojna.
* 16 września marszałek Edward Śmigły-Rydz nakazał w Czerniowcach (Rumunia) mjr Edmundowi Galinatowi uruchomienie podległej mu części sieci dywersji pozafrontowej. Ten przekazał 26 września w Warszawie gen. Juliuszowi Rómmlowi upoważnienie-rozkaz do zainicjowania na terenie całego kraju konspiracji wojskowej
* 17 września gen. Wacław Stachiewicz (szef sztabu Naczelnego Wodza) przekazał w Stanisławowie mjr Janowi Mazurkiewiczowi rozkaz uruchomienia Tajnej Organizacji Wojskowej (TOW), ten po przybyciu do Budapesztu w oparciu o podległą mu część sieci dywersji pozafrontowej zainicjował działalność TOW na terenie niemal całego kraju
* 17 września gen. Józef Olszyna-Wilczyński (dowódca DOK III w Grodnie) nakazał w Grodnie ppłk. Franciszkowi Ślędczce uruchomienie sieci konspiracyjnej na terenie Dowództwa Okręgu Korpusu nr III (Grodno, Białystok, Nowogródek)
* 21 września gen. Tadeusz Piskor (dowódca Armii "Lublin") przekazał podległym oficerom rozkaz przejścia do konspiracji
* 22 września gen. Marian Januszajtis powołał we Lwowie Polską Organizację Walki o Wolność (dowódca gen. Mieczysław Boruta-Spiechowicz), na której oparła się w przyszłości organizacja Obszaru Lwowskiego ZWZ
* 26 września gen. Michał Tokarzewski-Karaszewicz (na mocy przekazanych pełnomocnictw przez gen. J. Rómmla) powołał w Warszawie Służbę Zwycięstwu Polski (SZP) i uczynił z niej podstawową organizację konspiracyjną posiadającą poparcie Naczelnego Wodza; społecznym zapleczem tej organizacji miała być "Rada Główna Polityczna", w skład której weszli przedstawiciele trzech głównych partii politycznych: Polskiej Partii Socjalistycznej, Stronnictwa Ludowego i Stronnictwa Narodowego
* 27 września w Warszawie - Związek Harcerstwa Polskiego w momencie przejścia do konspiracji zmienił nazwę na Szare Szeregi. Nadal prowadził działalność w dwóch pionach: "Organizacji Harcerzy" i "Organizacji Harcerek"
* 3 października gen. Wilhelm Orlik-Rückemann nakazał pod Wytycznem mjr Bolesławowi Studzińskiemu (szefowi wywiadu KOP) utworzenie organizacji konspiracyjnej Korpus Obrońców Polski i przekazał na ten cel kasę KOP
* 5 października gen. Franciszek Kleeberg rozkazał podległym oficerom rekrutowania do organizacji konspiracyjnej wartościowego elementu żołnierskiego
* 13 listopada gen. Władysław Sikorski mianował gen. Kazimierza Sosnkowskiego (w rządzie emigracyjnym odpowiadał za sprawy kraju) Komendantem Głównym Związku Walki Zbrojnej (ZWZ) ze sztabem w Paryżu; powołano 6 obszarów ZWZ: Warszawa, Białystok, Lwów, Kraków, Poznań, Toruń, a w styczniu 1940 organizacja zaistniała na terenie okupowanego kraju
* w momencie zaprzestania działań bojowych wielu pułkowników, majorów, kapitanów, poruczników a także chorążych, podchorążych, podoficerów a nawet kaprali organizowało lokalne organizacje konspiracyjno-wojskowe na terenie swojego miejsca zamieszkania
* wiele oddziałów Wojska Polskiego, które nie złożyły broni prowadziły dalej walkę w formie działań partyzanckich – najbardziej znany jest oddział mjr. Henryka Dobrzańskiego "Hubala", operujący do maja 1940 w Kieleckiem
Lokalne inicjatywy konspiracyjne [edytuj]
Po zakończeniu działań wojennych powstało szereg organizacji konspiracyjnych na bazie dawnej przynależności do organizacji sportowych ("Sokół"), paramilitarnych ("Strzelec") lub Związku Harcerstwa Polskiego. U schyłku 1939 na terenie Polski działało w sumie około 140 różnych organizacji konspiracyjnych, m.in.:
* na terenie Wielkopolski działała organizacja "Ojczyzna"
* na terenie Pomorza organizowała się Tajna Organizacja Wojskowa "Gryf Kaszubski"
* w Generalnym Gubernatorstwie działalność rozpoczęło kilkanaście organizacji podziemnych m.in. "Korpus Obrońców Polski", "Korpus Bezpieczeństwa", "Polska Organizacja Zbrojna"
* w Toruniu utworzona została "Polska Armia Powstańcza"
* w Tarnobrzegu harcerze utworzyli organizację "Odwet" (późniejsi "Jędrusie")
Budowa i rozwój konspiracji politycznej [edytuj]
W początkowych latach okupacji część przedwojennych działaczy politycznych wyemigrowała, a ci którzy zostali przeszli do podziemia.
* Polska Partia Socjalistyczna była jedyną lewicową partią działającą od początku w konspiracji. Jej kierownictwo we wrześniu 1939 r. podjęło decyzję o zawieszeniu partii, a w jej miejsce powołano organizację Wolność Równość Niepodległość, która reprezentowała prawe skrzydło partii. Powołano do życia własne oddziały paramilitarne o nazwie Gwardię Ludową. Lewica dawnego PPS pozostawiona poza PPS-WRN stworzyła we wrześniu 1940 organizację Polscy Socjaliści
* w lutym 1940 na krajowej naradzie w Lublinie wyłoniono Centralne Kierownictwo Ruchu Ludowego "Roch" na czele z Maciejem Ratajem
* w 1939 akcję konspiracyjną podjęło także Stronnictwo Pracy. Mimo, iż jego podziemne struktury były bardzo nieliczne to odgrywało ono dużą rolę ponieważ związany był z nim generał Władysław Sikorski
* na przełomie września i października działalność konspiracyjną podjęło Stronnictwo Narodowe, jego zbrojnym ramieniem była Narodowa Organizacja Wojskowa
* poważniejszej roli w podziemiu nie odegrały organizacje sanacyjne, jej wpływy były jednak duże w pionie konspiracji politycznej
Rozwój konspiracji wojskowej [edytuj]
* 1940
o wiosną ZWZ liczył już ponad 62 tys. ludzi
o działalność ZWZ podporządkowana była dwóm celom: rozbudowie podziemnej struktury organizacji i scaleniu wszystkich konspiracyjnych formacji zbrojnych – oba cele zrealizowano w 1942
* 1941
o rozpoczęto "Operację Wachlarz", która polegała na prowadzeniu dywersji i walki na zapleczu frontu, na terenach położonych na wschód od przedwojennej granicy Polski
* 1942
o 14 lutego z rozkazu Wodza Naczelnego ZWZ przemianowano na Armię Krajową, na jej czele stała Komenda Główna. Obszar kraju podzielono na okręgi, obwody i placówki
o Armii Krajowej podporządkowały się również Szare Szeregi ale z dużą swobodą organizacyjną i bardzo dużą jak na warunki konspiracyjne niezależnością
o działalność militarna AK miała dość ograniczony charakter. Akcje bojowe organizowane przez Kierownictwo Dywersji – "Kedyw" miały głównie na celu poprawę nastrojów społecznych i ochronę bezpieczeństwa organizacji
o październik – "akcja Wieniec" – najgłośniejsza akcja dywersyjna – wysadzenie linii kolejowych wokół Warszawy
Lewicowy nurt ruchu oporu [edytuj]
Organizacje komunistyczne [edytuj]
* okupacja hitlerowska postawiła komunistów polskich w trudnej sytuacji, nie posiadali oni własnej partii
* podpisanie z Hitlerem przez ZSRR paktu Ribbentrop-Mołotow jak również antypolskie wystąpienia polityków radzieckich – przemówienie Mołotowa na sesji Rady Najwyższej ZSRR – spowodowały wzrost nastrojów antyradzieckich w społeczeństwie polskim
* komuniści nie zaprzestali jednak działalności politycznej. Działali jednak w rozproszeniu, byli nieliczni i dlatego aż do końca 1941 r. nie próbowali stworzyć jednej, scentralizowanej organizacji
* działalność nurtu komunistycznego i jego pozycję poprawiła agresja Niemiec na ZSRR
* o odbudowę partii zaczęli zabiegać komuniści polscy na emigracji w ZSRR. Odpowiadało to również interesom radzieckim, gdyż na tych terenach brakowało organizacji, która wykonywałaby bezpośrednie polecenia Moskwy
* Komintern wyraził zgodę na odbudowę partii, której przyszłych działaczy skupiono w szkole Kominternu pod Moskwą, tworząc tzw. Grupę Inicjatywną
* 4 stycznia 1942 utworzono Polską Partię Robotniczą, która miała pozostawać w kontakcie z Kominternem
* PPR udało się skupić w swych szeregach większość członków komunistycznych grup min ZWW
* PPR utworzyła własną organizację młodzieżową: Związek Walki Młodych
* wiosną 1942 r. rozpoczęto bezpośrednie działania zbrojne
* partia próbowała "wkomponować się" w system Polski podziemnej, jednak było to niemożliwe bez porozumienia się z kierownictwem obozu prolondyńskiego
* w związku z powyższym PPR podjęła rozmowy z Delegatem Rządu Piekałkiewiczem, a po jego aresztowaniu z Jankowskim zakończyły się one jednak całkowitym fiaskiem
* w tym okresie PPR osłabiały również liczne spory wewnętrzne i walka o władzę w partii, co doprowadziło m.in. do zamordowania Marcelego Nowotki, a następnie, oskarżonych o popełnienie owego morderstwa, braci Mołojców
Organizacje socjalistyczne i syndykalistyczne [edytuj]
W czasie okupacji do działalności konspiracyjnej przystąpiły także organizacje socjalistyczne i syndykalistyczne :
* Polska Partia Socjalistyczna (działalność konspiracyjna od 1939 roku,w konspiracji kryptonim Wolność Równość Niepodległość)
* Polska Ludowa Akcja Niepodległościowa (grupa konspiracyjna powstała w 1939 roku)
* Socjalistyczna Organizacja Bojowa (powstała w 1943 roku)
* Związek Syndykalistów Polskich (powstała w 1941 roku)
* Robotnicza Partia Polskich Socjalistów (powstała w 1943 roku)
* Polska Armia Ludowa (powstała w 1943 roku)
* Barykada Wolności (grupa konspiracyjna) (powstała w 1939 roku)
* Gwardia (organizacja konspiracyjna) (powstała w 1939 roku)
* Polska Akcja Niepodległościowa (powstała w 1939 roku)
* Grupa "Płomienie"
* Polski Związek Bojowy Niepodległość
* Gwardia Ludowa WRN
* Socjalistyczna Organizacja Bojowa
* Syndykalistyczna Organizacja "Wolność"