Wojna ta była konfliktem pomiędzy Polską a Rosyjską Federacyjną Socjalistyczną Republiką Radziecką. Główną osią sporu były wschodnie ziemie przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, do których pretensje wysuwała strona rosyjska. Józef Piłsudski dążąc od odbudowy Polski w granicach historycznych zamierzał przyłączyć te ziemie (zagarnięte przez Rosję w trakcie rozbiorów) do państwa polskiego. Ponadto planował on stworzenie federacji, złożonej z Polski, Litwy, Białorusi i Ukrainy jako swoistej zapory przeciw Rosji. Władze Rosji bolszewickiej (przejęcie władzy przez bolszewików nastąpiło po rewolucji październikowej w 1917 roku) uznawały prawo narodów do samostanowienia, ale jedynie w granicach etnicznych, tj. do rzeki Bugu. Tak więc nie obejmowało ono wschodnich terenów Rzeczypospolitej. Strona rosyjska dążyła także do stworzenia na tych ziemiach "Polskiej Republiki Rad", która byłaby pomostem między Rosją radziecką a "Niemiecką Republiką Rad". Zanim jednak obie strony konfliktu: polska i rosyjska mogły zrealizować swoje plany, należało oczyścić te tereny z wojsk niemieckich.Konflikty na ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej. Przygotowania do wojny.
Mimo podpisania rozejmu kończącego I wojna światową, 11 listopada 1918 roku w lasku Compiegne pod Paryżem, wojska niemieckie nadal okupowały znaczne obszary Białorusi i Ukrainy. Władze radzieckie uznały wobec tego, iż anulują one postawienia traktatu brzeskiego. Aby zdobyć te ziemie, już 16 listopada 1918 roku została sformowana radziecka Armia Zachodnia, która rozpoczęła ofensywę na zachód w ślad za wycofującymi się wojskami niemieckimi. Ludność polska zamieszkująca te tereny już wcześniej podjęła prace na wypadek wkroczenia Armii Czerwonej. 28 października 1918 roku powołano do życia polską Samoobronę Litwy i Białorusi. 13 stycznia 1919 roku dowództwo radzieckie Armii Zachodniej wydało swoim oddziałom rozkaz zajęcia obszarów po linię Białystok - Czeremcha - Brześć nad Bugiem - Kowel. Strona polska zaś powołała Komitet Obrony Kresów. Całość sytuacji komplikowały toczące się walki polsko-ukraińskie o Galicję Wschodnia. J. Piłsudski jednak szybko stworzył regularną armię, wspomaganą przez licznych ochotników. Do pierwszego starcia zbrojnego między wojskami polskimi a Armią Czerwoną doszło w lutym 1919 roku w Mostach na Białorusi i Maniewiczach na Wołyniu. 16 kwietnia 1919 roku rozpoczęła się polska ofensywa na wschodzie. Została zajęta Lida, Wilno (19 kwiecień), Baranowicze i Nowogródek. Przybycie z Francji armii generała Józefa Hallera spowodowało, iż dowództwo polskie mogło już w połowie maja rozpocząć ofensywę w Galicji Wschodniej przeciw wojskom ZURL, czyli Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej. W lipcu tegoż roku została podjęta także ofensywa na Białorusi. Na początku sierpnia zajęto Mińsk. Sukcesy odnosiła także polska ofensywa na Wołyniu przeciw wojskom URL, czyli Ukraińskiej Republiki Ludowej.
W tym czasie toczyła się w Rosji wojna domowa pomiędzy tzw. Rosja "białą" a Rosją "czerwoną" (bolszewicką). Józef Piłsudski nie był zainteresowany w zwycięstwie Rosji "białej", gdyż obawiał się rewindykacji terytorialnych i politycznych jej strony w stosunku do Polski. By ułatwić wojskom radzieckim rozgromienie armii generała A. Denikina, jesienią 1919 roku wstrzymał on ofensywę oraz podjął rokowania z rządem radzieckim, reprezentowanym przez J. Marchlewskiego. Rokowania te toczyły się w Białowieży i w Mikaszewiczach. Zostały one jednak zerwane przez stronę polską. Piłsudski zdecydował się na sojusz z URL. 1 września 1919 roku podpisał on z atamanem Semenem Petlurą, dowódcą armii Dyrektoriatu URL, polsko-ukraiński układ o zawieszeniu broni. Kiedy na początku 1920 roku nastąpił upadek URL, Petlura znalazł się w Polsce jako uchodźca. Rozpoczęto wspólnie wielkie przygotowania do ofensywy. 21 kwietnia 1920 roku Piłsudski zawarł z Petlurą układ polityczny i wojskowy. Polska uznała w nim niepodległość Ukrainy na wschód od dawnej granicy rosyjsko-austriackiej na Zbruczu, zrzekając się roszczeń do tego terytorium. Petlura zaś rzekł się pretensji do Galicji Wschodniej i części Wołynia. Sojusz wojskowy był skierowany przeciw bolszewikom.
Ofensywa kwietniowa.
25 kwietnia 1920 roku ruszyła wielka ofensywa. J. Piłsudski i S. Petlura wydawali odezwy do narodu ukraińskiego, tłumacząc w nich cele akcji - wyparcie bolszewików i odbudowa państwa ukraińskiego. 7 maja 1920 roku oddziały polskie (pod dowództwem generała Edwarda Rydza-Śmigłego) i ukraińskie wkroczyły wspólnie do Kijowa. Powołany tu został rząd na czele którego stanął Izaak Mazepa. Akcja polsko-ukraińska nie wywołała jednak entuzjazmu wśród ludności. Przyczyniła się do tego akcja propagandowa podjęta przez bolszewików.
Akcja bolszewicka.
Tymczasem rząd radziecki i Armia Czerwona przygotowywała się do ofensywy na Białorusi. W Rosji ogłoszono stan wyjątkowy i pobór rekruta. Na czele rady rzeczoznawców wojskowych stanął w Moskwie były carski wódz naczelny - generał Aleksie Brusiłow. 14 V 1920 roku ruszyła na Białorusi silna kontrofensywa radziecka pod dowództwem generała Michaiła Tuchaczewskiego. W ciągu dwóch tygodni bolszewicy zajęli Mińsk, Grodno i Pińsk. W międzyczasie, 5 czerwca 19120 roku 1 Armia Konna S. Budionnego przerwała linię frontu polskiego i Polacy musieli wycofać się z Kijowa. 4 lipca pod naporem nowej ofensywy wojsk radzieckich na Białorusi rozpoczął się szybki odwrót wojsk polskich. W końcu lipca 1920 roku wojska radzieckie dotarły na ziemie polskie i zbliżały się do Warszawy.
Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski.
Na terenach zajętych przez wojska radzieckie bolszewicy rozpoczęli powoływanie organów swojej władzy. W Tarnopolu powstał Galicyjski Komitet Rewolucyjny, którego celem było przyłączenie Galicji Wschodniej do Ukraińskiej SRR. 1 sierpnia 1920 roku do zajętego przez bolszewików Białegostoku przybył J. Marchlewski z manifestem Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski (Polewkom), zapowiadającym utworzenie Polskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Jednak popularność tego komitetu w Polsce była bardzo znikoma.
Akcje dyplomatyczne.
W momencie takiego zagrożenia państwa nastąpiła konsolidacja społeczeństwa polskiego. Do armii wstąpiło około 100 tysięcy ochotników. Wpłacano wielkie kwoty na rzecz Funduszu Obrony Państwa. Premier polski Władysław Grabski udał się do Spa na konferencję, na której zabiegał o udzielenie pomocy Polsce ze strony państw zachodnich. Czechosłowacja nie dopuszczała dostaw wojennych dla Polski, to samo starały się czynić niemieckie władze Gdańska. Bolszewicy w tym czasie nawiązali kontakty z Niemcami.
Sytuacja w Polsce.
W obliczu niepowodzeń politycznych w Spa, 1 lipca 1920 roku w Warszawie została powołana do życia Rada Obrony Państwa. 24 lipca powołano nowy rząd koalicyjny na czele którego stanął Wincenty Witos jako premier i Ignacy Daszyński jako wicepremier. Pod koniec tego miesiąca do Polski przybyła brytyjsko-francuska misja dyplomatyczno-wojskowa z generałem M. Weygandem. Polska uzyskała dużą pomoc wojskową od Francji. Wielka Brytania natomiast starła się skłonić rząd polski do rozejmu i zaakceptowania tzw. linii Curzona (projekt wschodniej granicy Polski, zaproponowany przez brytyjskiego ministra sprawa zagranicznych G. N. Curzona w nocie do ludowego komisarza sprawa zagranicznych Rosji radzieckiej G. Cziczerina z 11 lipca 1920 roku. Linia graniczna biegła ona od Suwałk przez Sejny na zachód od Grodna, Białowieży i Brześcia, pozostawiając po stronie polskiej obwód białostocki, dalej wzdłuż linii Bugu do Kryłowa pod Hrubieszowem, dalej na zachód od Rawy Ruskiej, na wschód od Przemyśla, na zachód od Lwowa i daje do Karpat), jako granicy z Rosją. Mimo odmowy uznana tej granicy rozpoczęły się jednak rokowania polsko-bolszewickie, które zakończyły się fiaskiem. Delegacja bolszewicka zażądała od Polski zgody na linię Curzona, ograniczenia liczebności armii polskiej z około 1 miliona do 50 tysięcy, przekazania Rosji sprzętu zdemobilizowanych oddziałów oraz przerwania produkcji broni. Warunki te były oczywiście niemożliwie do przyjęcia przez stronę polska. Konflikt musiał się więc rozstrzygnąć na polu bitwy. W sytuacji zagrożenia nastąpił masowy napływ młodych ludzi do Armii Ochotniczej, którą dowodził generał Józef Haller. Naczelnym wodzem był J. Piłsudski.
Bitwa warszawska i natarcie znad Wieprza.
O losach tej wojny zadecydowała bitwa warszawska, która toczyła się w dniach 12-15 sierpień 1920 roku. W niezwykle krwawych walkach o Radzymin, Zielonkę i Ossów szala zwycięstwa przechodziła z jednej strony na drugą. W końcu o ostatecznym jej rozstrzygnięciu zadecydowało uderzenie znad Wieprza, podjęte 16 sierpnia 1920 roku. Siły, które zaatakowały znad Wieprza rozbiły grupę Armii Czerwonej i zmusiły oddziały bolszewickie do odwrotu spod Warszawy. Dowództwo bolszewickie pewne już zwycięstwa zostało zupełnie zaskoczone. Natarcie Armii Konnej Siemiona Budionnego załamał się epod Lublinem i zmusiło ją do odwrotu na Wołyń. Już 25 sierpnia linia frontu przebiegała przez Grajewo- Białystok - Brześć. 10 września rozpoczęła się ofensywa polska na Wołyniu.
Bitwa niemeńska i rozejm.
Wojska polskie nacierały na całym froncie a odwrót Armii Czerwonej zamienił się w ucieczkę. Do najbardziej zażartych walk doszło jeszcze pod Grodnem, Wołkowyskiem. Jednak dopiero w bitwie nad Niemnem, która toczyła się w dniach 20-26 września 1920 roku, wojska polskie ponownie przełamały opór bolszewicki. Na początku października linia frontu biegła od Dzisny przez Mińsk, rzekę Słucz aż do Baru na Ukrainie. Odparcie najazdu bolszewickiego przez armię polską było jednym z przełomowych momentów historii Europy w początkach XX wieku. Na przedpolach Warszawy armia polska obroniła nie tylko niepodległość kraju, ale także zapobiegła bolszewizacji Europy. Wobec wyczerpania wojennego obu stron, 12 października 1920 roku delegacje polska i bolszewicka podpisały w Rydze umowę rozejmową i podjęły rokowania pokojowe.
Zajęcie Wileńszczyzny.
Nie respektując tymczasowej umowy wojskowej o linii demarkacyjnej, podpisanej 7 września w Suwałkach, pozostawiającej Wilno po stronie litewskiej, Piłsudski polecił generałowi Lucjanowi Żeligowskiemu upozorowanie buntu i wkroczenie z podległymi mu siłami do Wilna. Po zajęciu miasta utworzono tam specjalną Komisję Rządzącą Litwy Środkowej, która zapowiedziała przeprowadzenie plebiscytu na spornym terenie. W 1922 roku odbyły się wybory do lokalnego Sejmu Wileńskiego, w których wzięło udział 64% ludności spornego terenu. Tak wybrana reprezentacja opowiedziała się za przynależnością Wilna i okolic do Polski.
Pokój ryski.
18 marca 1921 roku podpisano ostatecznie traktat pokojowy między Polską a Rosyjską i Ukraińską SRR. Ustalał on wspólną granicę na linii Dzisna - Dokszyce - Słucz - Ostróg - Zbrucz. W ten sposób Polska uznała tak naprawdę reżim bolszewicki na Ukrainie. Mimo to oddziały Petlury i Bułaka-Bałachowicza kontynuowały walkę z bolszewikami. Zostały jednak przez nich podbite, a następnie internowane w Polsce. W traktacie ryskim obie strony gwarantowały prawa w dziedzinie kultury, szkolnictwa i swobody wyznaniowej dla mniejszości polskiej po wschodniej stronie, a rosyjskiej i ukraińskiej po zachodniej stronie granicy. Polska miała także otrzymać zwrot dóbr kulturalnych, wywiezionych z Polski po 1772 roku oraz 30 milionów rubli rekompensaty za udział ziem polskich w życiu gospodarczym Imperium Rosyjskiego. Niedługo po podpisaniu tego pokoju strona bolszewicka zaczęła łamać jego postanowienia.