TRYBUNAŁ KONSTYTUCYJNY
Trybunał Konstytucyjny jako instytucja kontroli konstytucyjności prawa jest w Polsce formą dość nową. Nie istniała w Polsce międzywojennej, ani w okresie państwa socjalistycznego. Do polskiego porządku prawnego Trybunał Konstytucyjny został wprowadzony na podstawie nowelizacji Konstytucji z 1952r dopiero 26 marca 1982r. Funkcjonowanie rozpoczął po uchwaleniu Ustawy o Trybunale Konstytucyjnym 24 kwietni 1984r, natomiast nowa konstytucja z 2 kwietni z 1997r przepisy o Trybunale Konstytucyjnym umieściła w rozdziale zatytułowanym „Sądy i Trybunały „ i zaliczyła go do organów władzy sądowniczej, który powołany jest do badania zgodności z konstytucją aktów normatywnych i umów międzynarodowych oraz wykonywania innych zadań. Jest organem odrębnym i niezależnym i nie sprawuje wymiaru sprawiedliwości. Sędziowie Trybunału są niezawiśli ,a orzeczenia ostateczne i wiążące. Postępowania przed Trybunałem nie charakteryzuje zasada dwuinstancyjności, natomiast tryb powoływania sędziów Trybunału Konstytucyjnego przyjmuje zasadę kadencyjności.
Trybunał Konstytucyjny jest niezależny od władzy zarówno ustawodawczej, jak i wykonawczej. Sędziowie Trybunału Konstytucyjnego podlegają tylko konstytucji, ale aby zostać takim sędzią, należy wyróżniać się wiedzą prawniczą oraz posiadać materialną niezależność.
Przejawem zasady niezawisłości sędziowskiej, a jednocześnie jej gwarancją jest immunitet sędziowski. Sędziowie Trybunału Konstytucyjnego w okresie swojej kadencji są nieusuwalni ( wyjątkiem jest skazanie prawomocnym wyrokiem sądu za przestępstwo lub sąd dyscyplinarny złożony z sędziów Trybunału Konstytucyjnego, oraz przypadek zrzeczenia się albo orzeczenia komisji lekarskiej o trwałej niezdolności do pracy ).
Sędziowie Trybunału Konstytucyjnego nie mogą łączyć swojego stanowiska z mandatem posła lub senatora, przynależeć do partii politycznych i związków zawodowych ( zasada inconpatibilitas ).
Trybunał Konstytucyjny składa się z 15 sędziów wybieranych przez Sejm na 9 lat. Ponowny wybór do składu Trybunału jest niemożliwy. Wybór następuje z pośród kandydatów przedstawionych przez conajmniej 50 posłów lub Prezydium Sejmu bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ogólnej liczby posłów.
TK, składa się z 2 organów
Prezesa
Zgromadzenia Ogólnego Sędziów
Prezesa i Wiceprezesa Trybunału Konstytucyjnego powołuje Prezydent spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów na podstawie art. 194 ust.2. Prezes Trybunału Konstytucyjnego pełni funkcję reprezentacyjną na zewnątrz oraz wykonuje inne czynności określone w ustawie i regulaminie Trybunału. Zarówno Prezes i Wiceprezes pełnią równocześnie funkcje sędziowskie.
Do zgromadzenia ogólnego należą wszelkie sprawy dotyczące organizacji, trybu działania oraz budżetu Trybunału.
Do funkcji Polskiego Trybunału Konstytucyjnego należą:
Orzekanie o konstytucyjności i legalności norm prawnych
z Konstytucją umów, ustaw międzynarodowych i przepisów prawa wydawanych przez centralne organy państwowe,
b) z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi,
c) norm podstawowych zawierających w swojej treści normy
prawne.
Badanie zgodności norm i kontrola dokonywana przez Trybunał Konstytucyjny polega na orzekaniu o hierarchicznej zgodności aktów normatywnych niższego rzędu z aktami normatywnymi wyższego rzędu i w przypadku stwierdzenia braku tej zgodności na wyeliminowaniu aktów niższego rzędu z systemu obowiązującego prawa. Działalność ta ma przede wszystkim charakter następczy, ponieważ dotyczy norm prawnych już obowiązujących, dopuszczalna jest jednak kontrola prewencyjna ustaw i umów międzynarodowych przed ich ratyfikacją przez Prezydenta.
Kontrola konstytucyjności i legalności prawa dokonywana jest w dwóch aspektach
materialnym ( oznacza badanie czy dany akt prawny nie narusza konstytucji, ustawy lub zratyfikowanej umowy międzynarodowej przez treści w niej zawartych )
formalnym ( dotyczy oceny, czy dany akt prawny został wydany przez kompetentny organ oraz czy dochowany został właściwy tryb wymagany do wydania aktu )
Kontrola konstytucyjności legalności prawa może mieć charakter
abstrakcyjny ( gdy określone w Konstytucji podmioty występują z wnioskiem o stwierdzenie niezgodności z Konstytucją aktów prawnych. Inicjatywa abstrakcyjna jest podejmowana w oderwaniu od konkretnych przypadków i wynika z ogólnej troski o stan praworządności w państwie lub z ogólnego interesu wnioskodawcy. W związku z tym zakres podmiotów uprawnionych do występowania z takimi wnioskami jest ograniczony )
konkretny ( realizowany jest w formie udzielania odpowiedzi na pytania prawne oraz skargi Konstytucyjne. Inicjatywa konkretna musi być związana z konkretnym przypadkiem, zawisłym przed sądami. Jeżeli pojawia się wątpliwość z Konstytucją przepisu prawnego, który ma się stać podstawą rozstrzygnięcia sądowego, sąd przedstawia Trybunałowi Konstytucyjnemu odpowiednie pytanie prawne. Pytanie takie może przedstawić wyłącznie skład orzekający w danej sprawie i może on objąć tylko przepis który ma być podstawą rozstrzygnięcia sprawy. Przedstawienie pytania prawnego powoduje zawieszenie postępowania, na tle którego sformułowano pytanie ).
Podmiotami uprawnionymi do występowania z wnioskami o kontrolę konstytucyjności i legalności norm prawnych są:
podmioty legitymowane generalnie ( Prezydent RP, Marszałek Sejmu, Marszałek Senatu, Prezes Rady Ministrów, 50posłów, 30 senatorów, I Prezes Sądu Najwyższego, Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego, Prokurator Generalny, Prezes Najwyższej Izby Kontroli i Rzecznik Praw Obywatelskich – zgodnie z artykułem 191 ust. 1 pkt. 1 Konstytucji )
podmioty legitymowane indywidualnie ( organy samorządu terytorialnego, ogólnokrajowe organy związków zawodowych, ogólnokrajowe władze organizacji pracodawców i organizacji zawodowych, kościoły i inne związki wyznaniowe ).
Ograniczenia wnioskodawcze Krajowej Rady Sądowniczej polegają na możliwości zakwestionowania konstytucyjności tylko tych aktów normatywnych które dotyczą niezależności sądów i niezawisłości sędziowskiej. Procedura rozpoznawania spraw z urzędu oraz spraw z inicjatywy własnej Trybunału, bez konieczności postawienia wniosku lub pytania prawnego przez podmiot zewnętrzny, w postępowaniu przed polskim Trybunałem Konstytucyjnym nie występuje.
Formą rozstrzygnięć merytorycznych w procesie kontroli i legalności prawa może być orzeczenie w formie wyroku albo postanowienie o umorzeniu postępowania. Orzeczenia mogą być:
pozytywne ( stwierdzające konstytucyjność czyli legalność aktu normatywnego),
negatywne ( stwierdzające niezgodność aktów prawnych z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawami )
Konstytucja stanowi że:
orzeczenie negatywne prowadzi do uchylenia normy dotychczas obowiązującej. Następuje ono w momencie jego ogłoszenia w organie urzędowym
orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego są ostateczne, co oznacza, że ani sam Trybunał ani żaden organ zewnętrzny nie może uchylić ani zmienić orzeczenia wydanego przez skład orzekający Trybunału Konstytucyjnego
2. Orzekanie w sprawach skarg konstytucyjnych ( art. 188 pkt 5 Konstytucji )
Jest to drugą zasadniczą, a zarazem nową funkcją Trybunału Konstytucyjnego. Skargę konstytucyjną można ujmować w dwojaki sposób:
węższe ujęcie polegające na ograniczeniu podstaw skargi do zarzutu (orzeczenie naruszające prawa lub wolności skarżącego zostało wydane w oparciu o przepis prawa sprzeczny z konstytucji – skarga przeciwko normie )
szersze ujęcie pozwalające na postawienie zarzutu, że samo orzeczenie zostało wydane w sposób naruszający konstytucję ( skarga zarówno przeciwko normie, jak i przeciwko orzeczeniu ).
Konstytucja z 2 kwietnia 1997r ustanowiła instytucję skargi konstytucyjnej jako podstawowe prawo człowieka i zaliczona została do środków ochrony wolności i praw. Prawo do skargi przysługuje więc każdemu obywatelowi, ale ma szerszy charakter i odnosi się również do wszystkich osób fizycznych. Podstawą takiej skargi jest zarzut sformułowany w Konstytucji praw i wolności skarżącego. Wyjątkiem jest prawo uzyskania azylu lub statusu uchodźcy.
Skarga konstytucyjna przysługuje po całkowitym wyczerpaniu dostępnych środków ochrony prawnej ( procedury sądowej i administracyjnej ). Zagrożenie naruszenia czy też obawa o naruszenie praw jednostki nie mogą być podstawą skargi.
Skarga konstytucyjna jest więc środkiem, chroniącym prawa konstytucyjne każdego podmiotu naruszone przez organ państwowy jak i służącym ochronie Konstytucji.
3. Rozstrzyganie sporów kompetencyjnych pomiędzy centralnymi konstytucyjnymi organami państwa.
Funkcja ta ustanowiona jest na podstawie art. 189 Konstytucji i jest również nową funkcją Trybunału Konstytucyjnego. Przedmiotem takiego sporu może być każdy konstytucyjny organ państwa, z pominięciem sporów pomiędzy sądami, czy też sporami pomiędzy organami państwowymi a organami samorządu terytorialnego.
W sprawach tych Trybunał Konstytucyjny wydaje postanowienia podjęte na posiedzeniu pełnego składu. Trybunał Konstytucyjny ustala, czy działanie lub zaniechanie wskazane we wniosku naruszyło zakres kompetencji wnioskodawcy.
3. Orzekanie o zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych.
Kompetencje te Trybunał Konstytucyjny posiada od 1989r, znowelizowane w ustawie o partiach z 27 czerwca 1997r i nowej ustawie o Trybunale Konstytucyjnym.
Funkcja ta pozwala na ustalenie czy cele i działalność partii politycznych są zgodne z Konstytucją. Partie polityczne mogą w ramach swoich programów dążyć do zmiany obowiązującej Konstytucji, ale musi to być realizowane drogą legalną.
Z wnioskiem o ustalenie zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznej występuje do Trybunału Konstytucyjnego Sąd Wojewódzki w Warszawie, który dokonuje wpisów do ewidencji nowych partii politycznych
( oczywiście, jeśli istnieją wątpliwości co do takiej zgodności ).
Wyroki w wyżej wymienionych sprawach Trybunał Konstytucyjny wydaje zawsze w pełnym składzie. Następstwem orzeczenia o niezgodności z Konstytucją jest wykreślenie partii z ewidencji, co oznacza poddanie partii postępowaniu likwidacyjnemu.
5. Rozstrzyganie o zaistnieniu tymczasowej przeszkody w sprawowaniu urzędu przez Prezydenta RP.
Uzyskanie kompetencji w rozstrzyganiu przez Trybunał Konstytucyjny w wyżej wymienionej sprawie jest również rzeczą nową. Stwierdzenie przez Trybunał Konstytucyjny przeszkody w sprawowaniu urzędu Prezydenta RP skutkuje powierzeniem Marszałkowi Sejmu tymczasowego wykonywania obowiązków Prezydenta RP.
6. Sygnalizowanie luk i uchybień w prawie.
Funkcja ta nie należy do podstawowej działalności Trybunału Konstytucyjnego. Trybunał ma prawo przedstawiać odpowiednim organom ustawodawczym uwagi o stwierdzonych uchybieniach i lukach prawnych, które zagrażają spójności polskiego systemu prawnego. Wszczęcie postępowania w sprawie uchybienia bądź luki w prawie inicjuje skład orzekający w danej sprawie albo Prezes Trybunału Konstytucyjnego.
Instytucja kontroli konstytucyjności prawa nie ma w Polsce długich tradycji. Ustrój powojenny nie widział w ogóle potrzeby ustanowienia jakichkolwiek pozaparlamentarnych form kontroli konstytucyjności prawa, w efekcie czego prawa obywateli były często bezkarnie łamane. W związku z tym ustanowienie Trybunału Konstytucyjnego miało tym większą wartość. Jest ono organem strzegącym konstytucyjność i legalność prawa, jak również chroniącym porządek konstytucyjny państwa. Bardzo duże kompetencje Trybunału Konstytucyjnego, wiążący i ostateczny charakter jego werdyktów decyduje o tym, że jest on jedyną, pozostającą poza wszelką kontrolą, ale godną zaufania instytucją w państwie.
BIBLIOGRAFIA:
Dziennik Ustaw Nr 98, poz 604: Ustawa z dnia 27-06-97 o partiach politycznych
Dziennik Ustaw Nr 102, poz 643: Ustawa z dnia 01-08-97 o Trybunale Konstytucyjnym
Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997r
Sadurski W.: Trybunał ostateczny, Rzeczpospolita 1999,
Skrzydło W.: Polskie prawo konstytucyjne. MORPOL, Lublin 1997
Skrzydło W.: Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997.
Zieliński T.: Władza nie kontrolowana, Prawo i Życie 1998 nr 8.
Zieliński T.: Między prawem a polityką, Przegląd Tygodniowy 1999, nr 3
Banaszak B.: Prawo konstytucyjne, CH. BECK., Warszawa 1999r
Garlicki L.: Polskie prawo konstytucyjne, LIBER, Warszawa 1999
Kroner J.: Procedura przed Trybunałem Konstytucyjnym.
Zięba – Załucka H.: Prawo konstytucyjne.
Trzciński J.: Czy Trybunał Konstytucyjny jest władzą sądowniczą, Prawo i Życie 1998r.