Człowiek jako istota społeczna
PLAN PRACY
Wprowadzenie.
Geograficzne, przyrodnicze, ekonomiczne,
i demograficzne postawy życia społecznego.
Środowisko społeczne człowieka.
Społeczne komunikowanie się.
Społeczne oddziaływanie na jednostki ludzkie.
Socjalizacja.
Podmiotowość społeczna, pozycja społeczna.
Wpływ mechanizmów kultury na jednostkę.
Wnioski.
WPROWADZENIE
Już około 328 lat przed naszą erą, Arystoteles tak określił człowieka: „Człowiek jest z natury istotą społeczną; jednostka, która z natury, a nie przez przypadek żyje poza społecznością, jest albo kimś niegodnym naszej uwagi, albo istotą nadludzką”. Oznacza to, że każda istota ludzka ze swej natury uczestniczy w tak zwanym życiu społecznym. Pod pojęciem tym możemy rozumieć ogół zjawisk wynikających ze wzajemnego oddziaływania jednostek i zbiorowości znajdujących się na pewnej ograniczonej przestrzeni. O życiu społecznym – zbiorowym mówimy dopiero wtedy, gdy stwierdzimy stałe istnienie układu zależności lub trwałych stosunków między osobnikami.
PRZYRODNICZE PODSTAWY ŻYCIA SPOŁECZNEGO
Społeczeństwo jest w pewien sposób częścią przyrody, a zatem warunki przyrodnicze wywierają jakiś wpływ na jego życie. Takie zjawiska jak konkurencja, walka o przetrwanie, opieka nad potomnymi, hierarchia, dominacja, porozumiewanie się występujące w życiu społecznym ludzi, spotykamy również w życiu społecznym zwierząt i częściowo u roślin.
społeczności roślin
W przypadku roślin ich wzajemne oddziaływanie na siebie wynika z bliskości przestrzennej – z tego, że rośliny rosnące koło siebie stanowią dla siebie część środowiska, że czerpią z tych samych zasobów gleby, wilgoci, powietrza i światła.
Warunki środowiskowe wyznaczające procesy życiowe społeczności roślin można podzielić na:
warunki klimatyczne – są to charakterystyczne mikroklimaty wywierające wpływ na wzrost i rozwój poszczególnych społeczności, np. skład atmosfery, wiatry,
warunki fizjograficzne – takie jak struktura gleby, bilans wody itp.
warunki biotyczne – są to skutki wzajemnego oddziaływania organizmów na siebie (nie tylko roślin lecz również bakterii, owadów i zwierząt).
Społeczności roślin powstają w toku naturalnego procesu ewolucji i przystosowań do środowiska; są połączone zależnościami ekologicznymi i nie ma wśród nich więzi wynikających ze świadomego oddziaływania lub z popędów. Rośliny w swych społeczeństwach oddziałują na siebie przez swój stosunek do zasobów energii w środowisku (mogą się wyniszczać – przez pozbawienie się wody i światła, mogą współzawodniczyć i pasożytować na sobie).
społeczności zwierząt
Wśród zwierząt występują stałe związki podobne do ludzkich, np. rodziny, grupy, szczepy. Nie są one wyznaczone przez żadne czynniki ekonomiczne ani kulturowe, nie wynikają z tradycji przekazanych przez poprzednie pokolenia, lecz z wrodzonych czynników biologicznych.
O społeczności zwierząt będziemy mówić dopiero wtedy, gdy poprzez przebywanie razem zaspakajają wewnętrzną potrzebę. Społeczności zwierząt są połączone więzią popędową. Wśród kręgowców możemy już mówić o więzi i stosunkach „emocjonalnych”. W społeczeństwie tym występują: hierarchia, stosunki osobiste, pomoc społeczna, opieka nad rannymi i chorymi. Od zbiorowości ludzkich odróżnia je brak możliwości przekazywania i kumulowania dziedzictwa wytworów i wartości.
Mimo podobieństwa życia społecznego ludzi i zwierząt należy pamiętać o tym, że zachowanie człowieka, w odróżnieniu od zachowania zwierząt poddane jest pewnym zasadom i normom, określanym jako społeczne.
BIOLOGICZNE PODSTAWY ŻYCIA SPOŁECZNEGO
Biologiczne podstawy życia społecznego to przede wszystkim cechy budowy organizmu ludzkiego i zachodzących w nim procesów fizjologicznych. To także mechanizm dziedziczenia cech, popędy, odruchy i skłonności. Człowiek, aby żyć musi zaspokajać potrzeby wynikające z dziedzicznej konstytucji organizmu. Musi zaspokajać popędy głodu, płci, pragnienia, a także musi się chronić przed szkodliwymi wpływami środowiska.
GEOGRAFICZNE PODSTAWY ŻYCIA SPOŁECZNEGO
Środowisko geograficzne jest zespołem czynników oddziałujących za życie społeczeństwa, jego rozwój gospodarczy, możliwość ekspansji. Są to: klimat, gleba, ukształtowanie powierzchni ziemi, itp.
Każdy człowiek zależy od swojego środowiska. Warunki geograficzne wpływają na życie społeczne, zaspokajanie potrzeb, stosunki z innymi ludźmi. Człowiek bardziej niż inne istoty posiada możliwość zmieniania czy też pewnego dostosowania środowiska, jednakże mimo całego postępu technicznego środowisko geograficzne wyznacza pewne granice możliwym działaniom człowieka, a sprzyja czy też podnosi możliwości innych (teoria pasibilizmu geograficznego).
Warunki geograficzne wpływają na:
rozmieszczenie ludności na powierzchni globu,
charakter i aktywność ludności – klimat gorący paraliżuje energię i aktywność, natomiast zbyt zimny pochłania prawie całą energię (najlepszy jest klimat umiarkowany),
ustroje polityczne i organizacje militarne.
Teoretycy wysunęli teorię determinizmu geograficznego, czyli teorię orzekającą istnienie jednoznacznych i jednokierunkowych zależności między cechami środowiska naturalnego a cechami psychicznymi ludzi w nim żyjących oraz procesami społecznego współżycia i twórczości kulturalnej, np. procesy zachodzące w przyrodzie, taki jak promieniowanie, opady, temperatura powietrza, skład chemiczny wody modyfikują procesy fizjologiczne zachodzące w organizmie człowieka, wywołują reakcje organiczne i emocjonalne.
DEMOGRAFICZNE PODSTAWY ŻYCIA SPOŁECZNEGO
Ludność, czyli zbiór jednostek, stanowi zasadniczy składnik społeczeństwa. Stąd duża rola jaką odgrywa dla charakterystyki społeczeństwa i zachodzących w nim zjawisk, nagromadzenie w tej ludności cech biologicznych takich jak odsetek osobników różnej płci, wieku, zdrowotności itp.
Procesy demograficzne są ważne ze względu na to, że zmieniają „ substancję” społeczeństwa, tzn. zmieniają skład jednostek posiadających różne cechy biologiczne i psychiczne, a zatem odbijają się na procesach społecznych.
Przyrost ludności – biologiczne zjawiska urodzeń i śmiertelności, przebiegają niejednakowo w różnych narodach i mają także zróżnicowane skutki dla procesów w tych narodach. Gęstość zaludnienia wzmaga konkurencję, podnosi ilość kontaktów – sprzyja więc krążeniu idei. Nadmierny przyrost ludności utrudnia wzrost gospodarczy, powoduje zaburzenia społeczne, może doprowadzić do klęski głodu.
EKONOMICZNE PODSTAWY ŻYCIA SPOŁECZNEGO
Przez zespół warunków ekonomicznych rozumiemy sposoby użytkowania zasobów środowiska, narzędzia i maszyny, którymi posługują się ludzie w toku wykonywania pracy mającej na celu zaspokojenie określonych potrzeb.
Praca człowieka jest działalnością celową, doskonalącą dzieło i sprawność. Jest ona podstawą gromadzenia dorobku, jego dziedziczenia przekazywanego kolejnym pokoleniom.
Produkcja dóbr materialnych umożliwia utrzymywanie życia biologicznego, a poza tym stwarza wzajemne oddziaływania ludzi między sobą oraz różne typy stosunków społecznych.
Proces produkcji jest pracą złożoną – ludzie oddziałują nie tylko na surowce i na samych siebie, lecz także na innych ludzi. Ludzie współdziałają ze sobą w określony sposób i wymieniają między sobą określone efekty swej działalności. Praca produkcyjna prowadzi więc do podziału pracy, organizowania ludzi, podziału dóbr, a więc do tworzenia grup społecznych, hierarchii itp.
Marks i Engels stworzyli naukę o ekonomicznej bazie społeczeństwa (zespole sił i stosunków produkcji) oraz o nadbudowie społeczeństwa (czyli o jego organizacji społecznej i kulturze duchowej). Siły wytwórcze i stosunki produkcji stanowią ekonomiczną bazę życia społecznego (całej nadbudowy działalności kulturalnej, naukowej, moralnej, religijnej itp.)
ŚRODOWISKO SPOŁECZNE CZŁOWIEKA
Po urodzeniu człowiek nie jest zdolny do samodzielnej egzystencji. Opowiadania o dzieciach, które wyrosły w całkowitej izolacji od innych ludzi wskazują na to, że dzieci wzrastające w izolacji od otoczenia społecznego wykazują głębokie zaburzenia rozwojowe. Człowiek dorosły może żyć wprawdzie w samotności, ale praktycznie biorąc poza środowiskiem społecznym niemożliwe jest zaspokajanie wielu potrzeb ludzkich, przede wszystkim potrzeb emocjonalnych takich, jak: potrzeba bezpieczeństwa, społecznego uznania.
Środowisko społeczne obejmuje kręgi osób i wytworów kulturowych znajdujących się trwale w przestrzennej „bliskości” – tak, by otoczenie mogło oddziaływać na jednostkę.
Środowisko społeczne wpływa na określone motywacje zachowań ludzi z nim związanych. Przekazuje im określoną wiedzę w sposób usystematyzowany, ujęty przez instytucje nauczające, ale też przekazuje określone stereotypy, to znaczy pewne uproszczone, potocznie przyjmowane obrazy rzeczywistości, niekiedy wręcz fałszywe, a związane z emocjonalnym nastawieniem do jakichś przedmiotów czy osób, np. stereotyp Niemca, Żyda, itd. Raz ukształtowane w danym środowisku stereotypy są trudne do skorygowania przez rzetelna wiedzę.
Koncepcja środowiska typowego (sformułowana przez Rybickiego) nadal opierała się m. in. na założeniu, że środowisko społeczne tworzą grupy przynależności z którymi jednostka utrzymuje trwałe, powtarzające się styczności i stosunki społeczne.
To tradycyjne pojmowanie środowiska społ. zostało zakwestionowane przez teorię grup odniesienia. Pierwszy raz termin ten został użyty przez Herberta Hymana w 1942 r. w pracy „The Psychology of Status”. Wykazał on, że tzw. „grupy obce” mogą oddziaływać na osobowość jednostki, która do nich nie należy. Zamiast pojęcia „oddziaływania” Hyman użył pojęcia „odnoszenie się”. W ujęciu tym środowisko społeczne danej jednostki stanowią te grupy, do których odnosi ona swe zachowanie oraz te, z których czerpie swe wartości, wzory postępowania. Przejawem tego może być np. skłonność do snobizmu (naśladowania wyższych sfer w zakresie wzorów zachowania).
SPOŁECZNE KOMUNIKOWANIE SIĘ
Życie zbiorowe wymaga społecznego komunikowania się, czyli przekazywania informacji oraz porozumiewanie się i zapewnienie łączności („kanałów” przekazywania wiadomości). Proces ten może się dokonywać za pomocą języka oraz różnych znaków i symboli.
Komunikacja może być ustna bądź pisemna. Ważne jest by była skuteczna (by przekazywana wiadomość nie uległa zniekształceniu), a także by odbiorca danej informacji był również stroną „aktywną”, a nie tylko przyjmującą biernie wiadomości.
Komunikacja i łączność spełnia dwie ważne funkcje:
funkcję informacyjno- organizatorską – gdy wiadomości są przekazywane między stanowiskami w grupie, zarówno „z góry na dół”, jak i „ z dołu do góry”; w ten sposób komunikacja pozwala na podejmowanie, organizowanie i wykonanie odpowiednich działań przez grupy jako całość.
funkcję motywacyjno- inspirującą – mającą na celu wytworzenie atmosfery zaangażowania i wspólnoty wśród członków grupy (niezależnie od charakteru tych grup); komunikacja w grupie ma zapewnić ciągły proces wymiany wiadomości i myśli; w lepszym rozumieniu tej funkcji może pomóc wyjaśnienie angielskiego terminu „ communication”, który oznacza porozumienie się, duchowną łączność i społeczność.
Komunikacja jest procesem bardzo ważnym. Od tego jak przebiega zależy zadowolenie lub niezadowolenie człowieka.
Niemniejsze znaczenie od komunikacji ustnej lub pisemnej ma tzw. komunikacja niewerbalna, czyli komunikacja, która nie posługuje się słowami lub używa słów do przekazywania szerszego znaczenia niż słownikowe.
Do komunikacji pozawerbalnej możemy zaliczyć:
obrazowość języka,
scenerię,
język ciała.
SPOŁECZNE ODDZIAŁYWANIE NA JEDNOSTKI LUDZKIE
Człowiek żyjący w społeczeństwie poddawany jest różnego rodzaju ukierunkowanym oddziaływaniom ze strony innych jednostek oraz grup w ramach tego społeczeństwa występujących. Społeczne oddziaływanie na jednostkę polegać może w szczególności na:
wychowaniu,
manipulacji,
oddziaływaniu przez wytwory fizyczne,
Wychowanie polega na wdrażaniu do określonego postępowania poprzez wskazanie danej jednostce wzorów, jak postępować należy w sposób właściwy, łącząc to z nakłanianiem do akceptowania wartości, którym realizowanie tych wzorów ma służyć. Dokonuje się tego przez perswazję, chwalenie czy ganienie, nagradzanie czy karanie.
Manipulacja polega na powodowaniu czyjegoś postępowania w określony sposób poprzez działania pozbawiające tę jednostkę możliwości podejmowania w pełni świadomej decyzji. Manipulacja jest na ogół ukrywana, ujawniona i zdemaskowana powoduje silne reakcje sprzeciwu.
Oddziaływanie przez wytwory fizyczne polega na takim kształtowaniu świata zewnętrznego, by dana osoba wybierała sama pożądany sposób postępowania. Np. zamiast zakazywać deptania trawników można tam posadzić silne kolczaste krzewy.
SOCJALIZACJA
Człowiek, aby stać się „pełnoprawnym” członkiem społeczeństwa musi być na to odpowiednio przygotowany. Czyni się to zwykle w procesie socjalizacji, czyli wpajaniu człowiekowi umiejętności niezbędnych dla osoby dorosłej, kształtowania jego osobowości, przekazywania systemu wartości, norm i wzorów kulturowych dokonywanym przez środowisko społeczne.
Procesy socjalizacji jednostki zachodzą w drodze spontanicznego naśladowania, identyfikacji, wychowywania czy też świadomych decyzji samowychowawczych, a dokonują się w wyniku wzajemnych działań między jednostkami jako podmiotami życia społecznego.
W procesie socjalizacji wyróżnia się dwie fazy:
socjalizację pierwotną, obejmującą okres dzieciństwa, gdy dziecko uczy się wzorów zachowań oraz wartościowania i oceniania w grupach pierwotnych – rodzina, rówieśnicy – opartych na stosunkach „twarzą w twarz”
socjalizację wtórną, dokonywaną w wieku dorosłym, chociaż jest ona w dużej mierze dziełem samej jednostki, to jednak nadal jest pochodzenia społecznego; dokonuje się w drodze interakcji ze zorganizowaną wspólnotą, która daje jednostce jedność osobowości. Polega ona na uczeniu się przez jednostkę ról rodzinnych, zawodowych, pełnionych w różnych grupach społecznych lub instytucjach, takich jak szkoła czy małżeństwo.
W wyniku procesu socjalizacji jednostka rozwija swoją jaźń (samoświadomość siebie jako podmiotu swych działań) i poczucie tożsamości osobowej i społecznej.
W każdym społeczeństwie istnieją 4 kategorie ludności:
złożona z ludzi twórczych – pomnażają oni dziedzictwo społeczeństwa i posuwają je naprzód,
ludzie, którzy swoją pracą nie wnoszą nic nowego, ale przyczyniają się do utrzymania stanu osiągniętego,
ludzie, których działalność przynosi szkody społeczeństwa,
ludzie niezdolni do pracy, nie mogący się sami utrzymać i wymagają opieki.
Podmiotowość społeczna jednostki w określonej grupie czy społeczności polega na tym, że może być ona przedmiotem zobowiązań ze strony innych członków tego zbioru ludzi, wobec których może też mieć wzajemnie jakieś określone obowiązki. To, że ktoś jest osobnikiem gatunku ludzkiego nie jest równoznaczne z tym, że jest podmiotem społecznym w ramach danej struktury społecznej. Np. w pewnych okresach człowiek – niewolnik nie był, przynajmniej z punktu widzenia prawa, podmiotem społecznym. Natomiast podmiotem społecznym może być np. osoba prawna – spółdzielnia.
Pozycja społeczna danej jednostki w grupie to układ stosunków jednostki do innych członków tej społeczności, określających mniejsze jednostki w grupie.
WPŁYW MECHANIZMÓW KULTURY NA JEDNOSTKĘ
Kultura zbiorowości to ogół tych wytworów myśli i działań, wartości, sposobów postępowania, które zostały przyjęte przez zbiorowość i wyznaczają zachowania uważane za „obowiązkowe”. Są to m. in. nakazy przyzwoitości, zasady współżycia. Różne kultury „dobudowują” do zaspokojenia popędów ( głogu, pragnienia) całą otoczkę instytucjonalną – ustalają kulturalne wzorce zachowań związane z tym popędem. Wrodzone skłonności i popędy ulegają uregulowaniu – poprzez ustalone obyczaje, religię, prawo, itp.
Człowiek jako organizm biologiczny pod wpływem kultury ulega socjalizacji. Jest to pierwszy mechanizm wpływu kultury na życie społeczne. Przykładem tego może być konformizm, czyli poddawanie się warunkom i zwyczajom panującym w danej grupie.
Drugi mechanizm działania kultury polega na ustanowieniu systemu wartości oraz kryteriów je określających. Wartości pozwalają na ocenę cudzego postępowania, służą jako podstawa oceny społecznej przydatności członków grupy, a więc wpływają na hierarchię społ. i zasady współżycia społecznego.
Kolejny mechanizm to ustalenie wzorów zachowania się, czyli reagowania na określone sytuacje (np. sposób witania się), tak, aby zachować się zgodnie z „oczekiwaniami” i nie popaść w konflikt z innymi członkami grupy.
Ustalenie pewnych modeli, czyli ideałów, praktycznie niemożliwych do osiągnięcia, ale do których warto dążyć, jak np. średniowieczny ideał doskonałego władcy, rycerza i świętego, to ostatni mechanizm wpływu kultury na życie społeczne.
WNIOSKI
Człowiek rodzi się „ludzki”, tzn. z pewnym zespołem cech wyróżniających go spośród istot żywych. Jednak dopiero poprzez życie zbiorowe może w pełni rozwinąć swe społeczeństwo. Dzieci żyjące poza środowiskiem społecznym zatrzymały się na poziomie podobnym zwierzętom, gdyż zdobycze doświadczeń ludzkich i dorobku kulturalnego ludzkości nie zostały im przekazane. Ich umysł nie był rozwinięty i przepojony tym, co każde dziecko otrzymuje wychowując się w rodzinie. Były pozbawione tej potęgi, jaką daje ludziom pomoc i współdziałanie. Życie w społeczeństwie pozwala ludziom tworzyć i pomnażać kulturę. Konieczność współżycia z ludźmi niezwykle silnie podkreślona w chrześcijańskiej filozofii społecznej. Tak twierdził już św. Tomasz. Człowiek jest z natury istotą społeczną. Życie w społeczeństwie wynika z faktu, że jednostka ludzka jest sama dla siebie niewystarczalna. Człowiek dzięki innym ludziom może poznać pojęcie dobra i zła.
Wpływ społeczeństwa na jednostkę jest niezwykle ogromny, a mimo to czasem nie zdajemy sobie z niego sprawy. Nie widzimy, że często zdarza nam się odchodzić od własnych zasad i postępowań. Najlepszym przykładem mogą być uprzedzenia. Badania wykazały, że ludzie mają skłonność do przyjmowania postaw akceptowanych przez ogół.
Człowiek jest istotą społeczną – żyje w społeczności właściwie od najmłodszych lat, ale nie możemy zapomnieć o tym, że on sam również oddziałuje na swoje otoczenie.