Epigrafia romańska i wczesnogotycka w Polsce, Ciechanowski str.72-92

CYNOWA TABLICZKA (MEDALIK) WE WROCŁAWIU

- Material: odlew z cyny

- Wymiary: dł.37mm, szer.30mm, grub. 1-2mm

- Cieżar: 100g

- Stan zachowania: dobry; na odlewie gipsowym widoczne wady nieistniejace w oryginale

- Układ pisma: obiega w postaci ramy minaturowe płaskorzeźby, początek zaznaczony krzyżem - w połowie górnego obramienia; narożniki przy załamaniach napisu puste; odcinki napisu w poszczególnych częściach bordiury inskrypcyjnej od 6 do 8 liter

- Dane chronologiczne: forma liter w rozwoju zaawansowana, świadczą o tym silnie klinowate elementy liter, które pochłoneły ustrogi, litera G - charakterystyczne przedłużenie górnej części; cauda R daleko wysunieta; możliwe datowanie na koniec XII lub początek XIII wieku; plastyka ma znamiona wcześniejsze, jednak jest zapóźniona w porównaniu z formą liter - nie może slużyć za podst. datowania

- Rodzaj pisma: litera majuskulna, brak uncjały, brak skrótów, klinowe formy kresek literycznych

- Wielkość liter: kreski w miejscach najszerszych - 1,5mm; w "O" litera przerwana w najwęższych miejscach; cieńsze końce klinów - 0,25mm

- Ilość liter: z krzyżem 29 znaków

-Relief epigraficzny: litera o wypukłym reliefie w zagłębionym tle, napis obwiedziono obustronie - gora i dół

- Technika wykoncania: odlew cynowy w dobrej skali

- Treść: Signa apostolorum Petri et Pauli - Znaki apostołów Piotra i Pawła

- Odkryta w czsie robót wykopaliskowych Katedry Archeo. Pol. UWroc., na placu Nowy Targ we Wocławiu; obecnie w Muzeum Śląskim - Wrocław; Przeznaczenie niewyjaśnione, przypuszcza się, że mogła służyć jako znak uprawniający do pobierania jałmużny.

Epigrafika zabytku posiada legendę wykonana literami kapitalnymi bez uncjał jak na pieczęciach w XIII w. Analogia w stosunku do pieczęci krakowskiego wojewody Włodzimierza przy dok. z lat 30

KLASYFIKACJA INSKRYPCJI, IKONOGRAFIA ZAGINIONYCH, TECHNIKA

- W Polsce zabytki epigrafiki romańskiej obejmują:

1. inskrypcje kamienne wykonane tech. rzeźbiarska

2. inskrypcje metalowe, powstałe w warsztacie odlewniczym oraz intrasjowane

3. inskrypcje wytłaczane (monety)

4. inskrypcje wykonane techniką rytowniczą (pieczęcie, kielichy, pateny)

- Tumba Wołstów z Ołbina - 1280 - opis grobowca, A.Mosbach, napis wykonany w kaputałą romańską

- Kamień ze Ślęży - 1120-1250 - znany dzięki zachowanym w Muzeum Śląskim zdjęciom byłego Staatsarchivum we Wrocławiu i publikacji Semkowicza

- Tympanon Jaksy z Kopanicy, Wrocław - 1146-1163 - odnaleziony w 1962, najdluższy napis tego typu, zróżnicowany układ kompozycyjny i znamionach epigraficznych, są tam litery greckie (cyrylica) i łacińskie, synonimowe przedstawienia liter kaputalnych i uncjalnych, minuskulne N i B okr. przejścia ku drugiej fazie średniowiecza, litery w formie okrągłej wyrażone formami prostokątnymi, skróty ligaturowe

- Miecz Szczerbiec (Bolesława) - 1155-1180 - napisy złotnicze

- Większość inskrypcji sięga w XII, w którym istniało silnie rozwinięte rzemiosło złotnicze - dostarczało przykładów pisma dla pisma kodeksowego, złotników, artystów i plastyków; przykład:

* naczynie chrzcielne w Legnicy - 1220-1250 - dynamiczne motywy zdobnicze z późnego okr. romańskiego, bogactwo formy wypukłego reliefu, litery pierwotne dla matrycy odlewu wyrzeźbione z wosku

- Kamienne napisy tympanonów tworzą odrębną grupę epigrafiki; łączy je pokrewieństwo wykonania, wymiarów i układu, napis forma prosta u dołu, łukowata u góry; wklęsły relief kreski literycznej

- inskrypcje płyt kryjących sarkofagi - największe wymiarowo obiekty, wypukły relief liter, wielkość liter kulminacyjnym osiągnieciem epigrafii - 55 do 80 mm (tumba Henryka IV)

ZAGADNIENIE SKALI LITER, JEJ ZWIĄZEK Z PROBLEMEM WIDZENIA I SPOSTRZEGANIA

- Porównując inskrypcje i zestawiając ich wielkości, części liter i skale wyodrębniamy trzy klasy, w zakresie klas znajdują się napisy przystosowane do oglądania z róznych odległości

1. inskrypcje liter najmniejszych – widzenie o nieruchomym oku i dającym się poruszać przedmiocie obserwacji

2. inskrypcje liter średnich – widzenie z połączenia ruchu oka i głowy, przy nieruchomym obiekcie

3. inskrypcje monumentalne – widzenie połączone z ruchami przestrzennymi oka, głowy i zmianami stanowiska patrzącego przy nieruchomym obiekcie

- napisy złotnice stanowią dział miniaturowych w skali inskrypcji, literki 10 razy mniejsze od napisu np. naczynia chrzcielnego w Legnicy, skala przystosowana do oglądania z odległości wyciągnietego ramienia, w wypadku chrzcielnicy odleglość kilku metrów

- inskrypcje kamienne – np. na rzeźbie lub obok, odległość kilka metrów

- Drzwi nowogrodzkie – inskrypcje na rzeźbach nizej mają napisy mniejsze, wyżej wieksze, zabytek ma skale liter od 10mm do 25mm

- Napisy monumentalne w architekturze (typanony), wielkość liter 35mm-80mm; szerokość elementów cieńkich 3mm

- napisy przestrzenne walcowe – niestosowny układ w naszej epigrafii; na absydach w kościołach romańskich; równa odległość dla wszystkich liter

- częste pomyłki w rysunku liter epoki romańskiej przez niepismienność u rzemieśników

ZESTAWIENIE ZABYTKOW POLSKIEJ EPIGRAFI ROMAŃSKIEJ ZGODNIE ZE SKALĄ NAPISÓW ORAZ WYLICZENIEM ODLEGŁOŚCI WIDZENIA

- różnice wielkości napisów podstawą do podzialu na grupy, podział w oparciu o podstawy goniometryczne i fizjologiczne

1. wielkość liter 3,5-4 mm, minimalny wymiar elementu – 0,2mm, odległość max. – 0,66 m; dla napisów na kielichach, patenach, mieczu

2. wielkość liter 10-40mm, min. Wymiar elementu – 0,5-2mm, odległość max. – 6,67 m

3. wielkość liter 50-80mm, najmniejsza szerokość kreski – 3mm, odległość max. - 10 m; 5-10 m dla tympanonów, płyt kamiennych, tumb i słupów

UKŁAD NAPISÓW POLSKIEJ EPIGRAFII ŚREDNIOWIECZNEJ

- Z techniki wykoania, przeznaczenia, sposobu oglądania, wynika rozłożenie i zakomponowanie inskrypcji

- układ niektórych napisów epigrafii średniowiecznej posiada cechy napisów antycznych (w lini prostej), wiekszość posiada układ dla inskrypcji wczesnego średniowiecza (układ pólkolisty, przestrzenny, pierścieniowy)

- w epigrafii polskiej brak napisów wklęsłych na powierzchniach cylindrycznych lub sferycznych kościołów romańskich (a spotykanych w Europie, przyjęte za pośrednictwem sztuki bizantyjskiej)

CECHY MORFOLOGICZNE ZABYTKÓW EPIGRAFII ROMAŃSKIEJ W POLSCE

- zespół polskich zabytków epigrafii średniowiecznej wykazuje cechy znamienny typologii tego czasu; jak w epigrafii zachodnioeuropejskiej - litery uncjalne po 1000r. w inskrypcjach kamiennych i metalowych

- płyta gnieźnieńska – litery wykonane techniką rzeźbiarską przy użyciu ostrego narzędzia, przedstawia znane jedynie z monet Chrobrego odmiany uncjalne (okrągłe) liter:

* uncjały E i T, forma półzamknietego M, charakterystyczna ligatura liter kapitalnego O i R, nakryte A kapitałowe

* różne przedstawianie poziomej kreski A: 1. Kreska prosta, 2. Kreska załamana w dół, 3. Opuszczona

* litery płyty charakter linijny, podobne do liter karolińskich, cecha dezintegracji (rozłożenia na poszczególne części), subtelne cieniowanie, antyczny charakter wzorów (prostopadle do kierunku kreski wyształcona stopka ukośnych elementów A – szeryf i pionewe ostrogi elementów poziomych), proporcje kresek szer-wys. 1:10 – cechy wczesne, szeroki dukt i duża spacja – cechy późnorzymskiej kapitały, ze znaków orientalizujących występuje tylko M z dwóch stron otwarte, w postaci S, bak minuskulnego N w skali kapitały, litera E ma równe kreski

- płyta biskupa Maurusa – młodsza od poprzedniej o 17 lat, występują nieprawidłowości, mniej liter uncjalnych, płyta gnieźnieńska – 10% uncjały, ta tylko 3%; skróty syglowe – 50%

- uncjał nie zawsze jest dowodem młodszej formy, tympanon kościoła NMPanny na Piasku, nie posiada żadnej formy uncjalnej, jedną formę skrótu ligaturowego AE

- Kamienny napis z góry Ślęży – XII w., niewiele liter (15), wykuty stosując literę typu capitalis quadrata, drugie N w anno forma minuskulna, odwrócona, takie N stosowane w Niemczech i Europie centralnej pod koniec XIII w.; data kamienia miała dalsze cyfry niż tylko M . C, po ce jest . <kropka>, możliwe, że data była wyryta jedna litera pod drugą ze względu na niewielką ilość miejsca,

- tympanon Wołstowiców i tumba Wołstów oraz napis na wnęce portalowej klasztoru w Czerwińsku: grecje E (środkowa kreska krótsza), na dwóch dziełach uncjalne A bez poprzeczki, ligatura litery podówjnego Ł z kreską w połowie pionu

- tumba Wołstów i obu Henryków: zastosowanie zamkniętej formy E, sobowtóry kapitalne E tylko na pierwszej tumbie, zamkniete C na jednej tylko, minuskularne N i M, napisy płyt Henryka IV i II mają zwiększoną grubość kresek i płaszczyznowy charakter liter z XIII w., proporcje szer-wys zmieniaja się ku zależności 1:5

-litery tumb Henryków: zdobne perełkowe dodatki, wzorowane na piśmie emaliowym, analogie do prac rzeźbiarskich pod kierunkiem Piotra syna Henryka z Gmunden w katedrze praskiej

- litery napisów kamiennych posiadają swój odpowiednik na napisach grawerowanych wyrobów złotniczych wczesnego średniowiecza, tu mają charakter płaszczyznowy

- zamykanie lister występuje na wielu zabytkach zachodnioeuropejskich; uncjalne E w odmianie otwartego zanika około 1156

- na naszych zabytkach złotniczych E i C występują w obydwu odmianach

- Kielich I z Trzemieszna nie posiada znaku ucjalnego, brak przemiaszania liter i skrótow – wyróznia spośród innych zabytków

- Drzwi płockie – typowy przejaw techniki odlewczej, część liter odlano odwrotnie – cecha XI wieku, technika doprowadza do łatwych pomyłek, rozwnięta epigrafika z otwartymi formami uncjalnymi i ligaturą A stosowaną na drzwiach brązowych niemieckich noszących cechy sztuki mozańskiej

ZNAKI SZCZEGÓLNE – SKRÓTY, ENKLAWY, LITERY OBCE

- Sygle – płyta Maurusa

- Kontrakcje – płyta Maurusa, kamień ze Ślęży, słup koniński

- skróty na per signum abbreviationis, na us, con, per, pro oraz na apostrofy – płyta Maurusa, tympanon Jaksy, słup z Konina, patena kaliska, drzwi płockie

- Suspensje – słup milowy, sarkofagi Henryków

- Ligatury – tympanon duninowski, Jaksy i strzelneńskim kielich I i patenach

- Eklawy – napisy kamienne, konińskie i strzelneńskim

- Litery greckie lub cyrylica – inskrypcja Jaksy, chrzecielnica, tympanon strzelneńskim, Szczerbiec

- znak tyroński – trzebnica, wrzeciądze płockie

ANALIZA TECHNIKI WYKONANIA LITER I DRZWI PŁOCKICH Z NOWOGRODU WIELKIEGO

- napisy wykonani techniką odlweniczą, napisy ryte przy użyciu ostrego narzędzia (stalowego), ze względu na pośpiech brak cech artystycznych i staranności, litery odlane z plastyką rzeźbionych kwater kasetonów drzwiowych

* przebieg epigrafiki odlewniczej:

- wykonanie gładkiej płyty z wosku lub łoju wielkości kwatery odlewniczej na podkładzie z gliny

- wymodelowanie liter napisu i plastyki z wosku

- wymodelowanie kanału dopływowego z wosku jako przyszłego wylewu dla stopionego metalu

- pokrycie modelu woskowego warstwa rzadkiej gliny, suszenie

- kilkakrotne pokrycie dalszymi warstwami gliny i każdorazowe suszenie

- obłożenie gliną modelu; usztywnienie całości okuciami metalowymi

- suszenie formy przez podgrzanie

- wytopienie wosku i wyschniecie formy

-przygotowanie stopu metalu (Cu, Sn, Pb, lub Cn, Pb, Ag) w odpowiednich piecach odlewniczych

- wlewaie przez kanał dopływowy

- demontarz okuć

- rozbicie lub rozłożenie formy glinianej, po ostygnieciu odlewu

- retusz – spiłowanie szwu, cyzelowanie

* istniał też sposób sporządzenia formy muszlowej z modelem drewniano-woskowym

ANALIZA INTARSJI EPIGRAFICZNEJ NA PRZYKŁADACH PÓŹNYCH PŁYT GROBOWYCH BOLESŁAWA, KSIĘCIA ŚLĄSKIEGO I PRZEMKA ZE ŚCINAWY

- zastosowano litery intarsjowane – później wielokrotnie na grobowcach gotyckich; napisy wykonywano z blachy lub odlewano z kruszcu

- odrebnych czynności wymagało zamocowanie liter w płycie kamiennej – wyciecie zagłebionych sylwet liter napisu o głębokości równej grubości liter, wiercono otwory – charakter montażowy, przy montowaniu liter zalewano otwory substancją wiążącą, litery wyrównywano z licem tła, po stwardnieniu substancji płytę szlifowano i gładzono i polerowano dodatkiem wosku

- trzepienie montażowe liter spajano z nimi, przy lutowaniu litery z brązu stosowano lutowanie twarde, z blach lutowanie miekkie

- technika podobna do intarsji: zalanie zagłęboniej sylwety liter smołą lub inna substancją odmiennej barwy