PRZYCZYNY ZABURZEN ROZWOJU PSYCHORUCHOWEGO DZIECKA

Czynnikkami, które wpływaja na rozwój struktury i funkcji układu nerwowego i tym samym warunkują rozwój psychomotoryczny dziecka, są:

a) odziedziczone i wrodzone zadatki anatomiczno-fizjologiczne organizmu, szczególnie centralnego układu nerwowego (c.u.n.),

b) własna aktywność i działalność dziecka,

c) środowisko,

d) wychowanie.

Każdy z nich może też być przyczyną na nieprawidło­wego rozwoju dziecka.

Biologiczne przyczyny zaburzeń rozwoju psychoruchowego dziecka
Do biologicznych przyczyn zaburzeń rozwoju psychoruchowego za­liczamy:

- nieprawidłowości struktury i funkcji c.u.n. spowodowane przez szkodliwe czynniki, działające bezpośrednio na tkankę ner­wową (np. uraz mózgu) lub pośrednio (np. zaburzenia przemiany materii prowadzą do uszkodzenia i zaburzeń funkcji tkanki ner­wowej).

Nieprawidłowości układu nerwowego mogą być uwarun­kowane genetycznie, wskutek działania szkodliwych czynników jeszcze przed zapłodnieniem, lub nabyte po zapłodnieniu, tzn. w pro­cesie rozwoju ontogenetycznego (w okresie prenatalnym, podczas porodu i po urodzeniu się dziecka)

Czynniki bezpośrednio uszkadzające c.u.n.

Zaburzenia rozwoju wskutek działania czynników genetycznych :

- obecność w ko­mórce rozrodczej jednego lub obojga rodziców genów patologicz­nych, przekazywanych dziedzicznie z pokolenia na pokolenie. Ge­ny, które są nosicielami cech chorobowych, powodują zaburzenia w rozwoju, tzw. genopatie. Na przykład stwardnienie guzowate jest chorobą dziedziczną, w przebiegu której występuje niedoroz­wój umysłowy, a w stanie fizycznym - zmiany skórne i guzy w narządach wewnętrznych.

- uszkodzenia lub za­burzenia rozwojowe komórek rozrodczych jednego lub obojga ro­dziców, tzw. gametopatie. W tym przypadku geny mogą być pra­widłowe; lecz niewłaściwa może być np. budowa jądra komórkowe­go komórki rozrodczej. Nieprawidłowa jest więc ilość materiału genetycznego (mniej lub więcej niż 23 chromosomy) lub jakość materiału genetycznego (jeden lub więcej chromosomów ma zmienioną strukturę). Anomalie, które dotyczą liczby i budowy chromoso­mów, odpowiedzialne za nieprawidłowy rozwój organizmu dziecka to chromosomopatie.

Chromosomopatie mogą być także skutkiem nieprawidłowych podziałów zapłodnionego jaja. Jeżeli dotyczą tylko niektórych ko­mórek rozwijającego się organizmu, wówczas organizm jest mo­zaiką prawidłowych i nieprawidłowych komórek. Chromosomopatie bywają efektem wpływu Da komórki rozrodcze różnych czynników (tj napromieniowanie, sub­stancje chemiczne) działających na rodziców w miejscu ich pracy

Zaburzenia rozwoju wskutek działania patogennych czynników na zarodek (embriopatie) i płód (fetopatie):

Uszkodzenie układu nerwowego dziecka w okresie prenatalnym, jak podaje H. Spionek, stanowi około 30% wszystkich przyczyn zabu­rzeń rozwoju. Zależnie od okresu działania czynnika patogennego noszą miano embriopatii lub fetopatii.

Embriopatie:

- Embriopatie wirusowe, czyli zaburzenia rozwoju wywołane infekcją wirusową przebytą przez dziecko w. okresie prenatalnym, mają miejsce w przypadku, gdy matka w czasie ciąży przechodziła choroby wirusowe lub sama nie chorując, przekazała infekcję płodowi. Wśród embriopatii wiruso­wych najlepiej została zbadana embriopatia wywołana różyczką. Znane są też embriopatie bakteryjne.

- Embriopatia może być konsekwencją choroby pasożytniczej - toksoplazmozy, której przyczyną jest pierwotniak o 'nazwie toxoplazma gondii. W okresie płodowym lokalizuje się on w tkance nerwowej dziecka i uszkadza ją.

- Embriopatie aktyniczne (z. ang. actinic - związany z energią promienistą) wywołane są naświetleniem płodu promieniami ultra­fioletowymi, rtg, elementami radioaktywnymi i izotopami, wyłado­waniami energii atomowej.

- Niedożywienie kobiety w czasie ciąży, niedobór witamin A i B2, wskutek złego odżywiania matki, uporczywych wymiotów lub nie­prawidłowej przemiany materii, może być także przyczyną embriopatii

- Embriopatie toksyczne to skutek zatrucia płodu szkodliwy­mi związkami chemicznymi, działającymi na organizm kobiety w czasie ciąży. Zatrucie płodu może być konsekwencja stosowania w okresie ciąży leków, środków nasennych, uspokajających i znie­czulających (np. chinina, sulfonamidy), środków stosowanych w celu usunięcia ciąży. Szkodliwe dla rozwoju płodu są także używki: alkohol, narkotyki czy nikotyna. Toksyczne działanie na płód mają też: tlenek węgla, związki oło­wiu i rtęci działające na matkę np. w miejscu jej pracy

- Embriopatia może być konsekwencją niezgodności czynników krwi, czyli konfliktu serologicznego między organizmem matki i płodu. Najczęstszą przyczyną występowania konfliktu jest nie­zgodność w zakresie czynnika Rh. W przebiegu choroby hemolitycznej (cytotoksycznej) wytwarzane w organizmie matki przeciw­ciała anty Rh, które przeniknęły do organizmu dziecka, niszczą jego krwinki, powodując niedokrwistość, nadmiar składnika żół­ci - bilirubiny (objaw żółtaczki), a w rezultacie niedotlenienie i zmiany w tkance nerwowej. Konflikt Rh nie musi zawsze pro­wadzić do takich defektów.

Wśród czynników patogennych działających na dziecko w okre­sie prenatalnym należy wymienić niedotlenienie, którego przyczy­ną jest nieprawidłowe krążenie krwi w jednym z trzech obszarów krążenia: matczynym, płodowym lub łożyskowym. Zaburzenia krążenia są także przyczyną niedożywienia płodu tzw. dystrofii wewnątrzmacicznej. Niedożywienie komórek nerwowych w okresie ich intensywnego podziału i wzrostu hamuje proces ich pomnaża­nia się i rozwoju tkanki nerwowej.

Zaburzenia rozwoju wskutek działania patogennych czynników w okresie porodu:

- urazy czaszki spowodowane nadmiernym i dłogotrwałym uciskiem główki dziecka podczas pozostawiania w kanale rodnym, powstałe podczas nagłego lub przedłużającego się porodu, przy nieprawidłowym ułożeniu płodu (np. poród pośladkowy) lub nieumie­jętnym zastosowaniu kleszczy. Może wówczas nastąpić mechaniczne zgniecenie czaszki, pęknięcie niektórych naczyń krwionośnych i wylew śródczaszkowy.

- niedotlenienie w czasie porodu powoduje zaburzenia tętna pło­du, a po urodzeniu tzw. zamartwicę (dziecko nie krzyczy, nie od­dycha, jest sine lub blade, zależnie od stopnia niedotlenienia). Zamartwica może spowodować nieodwracalne uszkodzenia komórek nerwowych.

- przedwczesny poród (dzieci urodzone z wagą poniżej 2500 g) stwarza zagrożenie dla stanu c.u.n. np. niedojrzałość układu oddechowego jest powodem zaburzeń oddychania i w kon­sekwencji niedotlenienia mózgu. Wskutek małej odporności naczyń krwionośnych krwawe wylewy do kory mózgowej powodują niszczenie tkanki nerwowej. Brak odruchu ssania i koordynacji mię­dzy ssaniem i połykaniem stwarza trudności w odżywianiu, tak ważnym w okresie intensywnego rozwoju komórek nerwowych. Rozwój psychomotoryczny wcześniaków, nawet z bardzo niską wa­gą urodzeniową, może jednak przebiegać prawidłowo

Zaburzenia rozwoju wskutek działania czynników patogennych po urodzeniu dziecka:

- urazy czaszki ze wstrząsem mózgu, najczęściej ulegają im dzieci w wieku od 6 do 10 lat, ze względu na znaczną samodzielność, któ­ra nie idzie w parze z krytyczną oceną sytuacji i własnych możli­wości. Najcięższa postać to urazy otwarte, w których dochodzi do miejscowego zniszczenia tkanki mózgu. Uraz zamknięty może spo­wodować pęknięcie naczyń krwionośnych i wylewy śródczaszkowe. Całokształt zaburzeń zachowania i rozwoju po przebytym urazie bywa określany jako choroba pourazowa, która niekiedy trwa przez całe ży­cie i posiada charakterystyczną dynamikę (objawy zmieniają się z upływem czasu).

- skutkiem uszkodzenia c.u.n. może być padaczka (epilepsja), która stanowi zespół objawów somatycznych, wegetatywnych i psy­chicznych. Centralnym objawem epilepsji jest napad padaczkowy czyli nadmierne i gwałtowne wyładowanie bioelektryczne w grupie komórek nerwowych. Jego źródłem jest uszkodzona tkanka mózgo­wa, np. blizna, która oddziaływuje drażniąco na otaczającą tkankę.

Napad objawia się zaburzeniami czynności o różnych postaciach:

a) drgawkami całego ciała (tzw. duże napady),

b) kilkusekundowy­mi okresami utraty przytomności, czasem niezauważalnymi dla oto­czenia, np. dziecko na chwilę przerywa rysowanie lub inną czyn­ność, wykonuje kilka niekontrolowanych ruchów, wygląda jak „nieobecne" (tzw. małe napady),

c) napadowymi bólami brzucha,

d) bezsensownymi ucieczkami „w świat, przed siebie"

W przebiegu epilepsji tworzą się w mózgu następne ogniska uszkodzenia, ponie­waż:

a) dziecko padając na ziemię w czasie napadu drgawkowego może doznać następnego urazu,

b) w przebiegu ataku zachodzi za­trzymanie oddechu, zwolnienie akcji serca, spadek ciśnienia i niedotlenienie oraz obrzęk mózgu,

c) środki farmakologiczne, przyj­mowane przez te dzieci przez wiele lat, mają uboczny, niekorzystny wpływ na c.u.n.

Róż­norodne pod względem stopnia, zakresu i rodzaju zaburzenia rozwoju u dzieci z epilepsją dotyczyły:

-poziomu sprawności funkcji psychomotorycznych (najczę­ściej były to zaburzenia fragmentaryczne funkcji percepcyjno-motorycznych, były też dzieci globalnie opóźnione w rozwoju),

-właści­wości neurodynamicznych (dzieci pobudzone psychoruchowe, apatyczne, labilne i dzieci tzw. epileptoidalne o zwolnionym tempie mowy i myślenia, bezwładności reakcji, męczliwe, słabo kontrolu­jące swoje zachowanie),

-cech osobowości (niedojrzałe społecznie, o zbyt wysokiej samoocenie).

- in­fekcje mózgowe, należą do nich różnorodne choroby wirusowe i bakteryjne, np. zapalenie opon mózgowych i mózgu. Może mieć ono różną etiologię. W niektórych przypadkach wywołane jest spe­cyficznymi chorobotwórczymi drobnoustrojami atakującymi tkankę nerwową, np. nagminne zapalenie mózgu i opon mózgowo-rdzeniowych, oraz czynnikami chorobotwórczymi niespecyficznymi, np. zapalenie opon mózgowych w przebiegu grypy wirusowej, dziecięcych zakaźnych chorób (świnka, szkarlatyna, odrą), na tle gruźli­czym itp.

Do czynników toksycznych należy zaliczyć przypadkowe zatru­cie lekami, tlenkiem węgla (tzw. czadem) i in.

Choroby somatyczne mające wpływ na c.u.n.

- zaburzenia przemiany materii (metabolizmu), przypadki takie występują rzadko, lecz ich skutki są nieodwracalne. Dziedzicznie uwarunkowane słabe funkcjonowanie lub brak enzymów, niezbędnych w procesach przemiany materii, doprowadza do gromadzenia się w tkance ner­wowej toksycznych produktów tej przemiany i do uszkodzenia c.u.n. Najlepiej poznanym zespołem zaburzeń rozwoju na skutek genetycznie uwarunkowanych zaburzeń metabolizmu jest fenyloketonuria. Z powodu obniżonej aktywności enzymu nieprawidło­wo przebiegają procesy przemiany substancji wchodzącej w okład białka, znajdującej się np. w mleku, przetworach mącznych - fenyloalaniny. Zaburzenia przemiany cukrowej i tłuszczowej są przyczyną występowania innych zespo­łów niedorozwoju umysłowego.

- niedożywienie w wyniku choroby somatycznej lub wskutek niedostatecznego odżywiania (ze względu na nie dostarczanie materiału bu­dulcowego i energetycznego). Największa wrażliwość mózgu na niedobo­ry żywieniowe ma miejsce w okresie jego intensywnego rozwoju, tj. w pierwszym półroczu życia dziecka. Nawet niewielki, lecz występujący w tym okresie i dłużej trwający, stopień niedożywienia może prowadzić do trwałych zmian i odchyleń w rozwoju włącznie z upośledzeniem umysłowym.

- nieprawidłowe funkcjonowanie gruczołów dokrewnych, dzięki przysadce mózgowej - powiązanej autonomicznie z układem nerwowym, a funk­cjonalnie z układem hormonalnym - oba te układy ze sobą współ­pracują. Do znanych skutków zaburzeń funkcjonowania tarczycy (niedoczynność) należy kretynizm (matołectwo). Osoby z tym schorzeniem cechują zaburzenia rozwoju fizycznego i psychorucho­wego: karłowaty wzrost, krótkie kończyny, szeroka nasada nosa, obrzęk śluzowaty (twarz obrzmiała, maskowata). Tym cechom to­warzyszy upośledzenie umysłowe i ruchowe, przeważnie głębszego stopnia (sprawność umysłowa nie przekracza poziomu 3-4-letniego dziecka). Wczesne leczenie hormonalne może złagodzić ten stan.

- choroba reumatyczna, dochodzi do zmian zapalnych w drobnych tętniczkach mózgu i opon mózgowych oraz ich zwężenia. Powoduje to niedotlenienie, niedożywienie i niszcze­nie tkanki nerwowej. Czynnikiem szkodliwym są uboczne skutki leków stosowanych w leczeniu tej choroby.

Wymienione choroby somatyczne wpływają na c.u.n. bezpo­średnio na drodze fizjologicznej.

Inne. np przewlekłe choroby so­matyczne, do których zaliczamy:

-wadą serca,

-cukrzycę,

-niepra­widłowości rozwoju fizycznego, jak otyłość, zbyt niski wzrost,

wpływają na c.u.n. pośrednio na drodze psychologicznej, ponieważ są źródłem częstych i silnych dolegliwości, czemu towarzyszy poczucie zagrożenia fizycznego, poczucie mniejszej wartości.

Mała wydolność fizyczna utrudnia normalne życie, kontakty z rówieśnikami, ogra­nicza aktywność ruchową.

Biorąc pod uwagę jedność psychosoma­tyczną człowieka, trudno określić, czy mamy do czynienia z zaburzeniami somatopsychicznymi (gdy schorzeniu fizycznemu towarzysza objawy zaburzeń zachowania), czy też są to zaburzenia psychosomatyczne uwarunkowane psychogennie, takie jak choroba wrzodowa, alergia, astma.

Wrodzone i nabyte defekty fizyczne, sensoryczne i ruchowe mają także wpływ na rozwój psychomotoryczny. Do tej grupy należy zaliczyć wrodzone lub nabyte kalectwo sensoryczne i motoryczne, także wady budowy ciała (skrzywienie kręgosłupa, garb).

De­fektem fizycznym w świetle przyjętych w społeczeństwie norm może być zbyt niski wzrost u chłopców, zbyt wysoki u dziewcząt, typ urody, zez.

Kalectwo sensoryczne (dzieci głuche, niewidome, głuchonieme) utrudnia kontakt z otoczeniem, odbiór informacji, zuboża doświad­czenia, co może doprowadzić do niewykorzystania możliwości rozwojowych dziecka. Działem psychologii klinicznej, która zajmuje się tą problematyką, jest defektologia. Jakie można osiągnąć efek­ty w rehabilitacji, uczy słynny przypadek Heleny Keller, a także przypadki wrodzonego kalectwa motorycznego, np. niewykształcenie się kończyn górnych i dolnych jak w przypadku Denise Legrix, i kalectwa nabytego, tj. całkowity niedowład i konieczność życia w tzw. żelaznych płucach w przypadku Joasiane Criscuolo. Ka­lectwo motoryczne może poważnie ograniczać kontakt z otoczeniem i możliwość działania, co ma wpływ na rozwój osobowości. W ta­kich przypadkach skutecznie można oddziaływać kompensując nie­korzystne skutki kalectwa na drodze rehabilitacji i psychoterapii.

Społeczne przyczyny zaburzeń rozwoju psychoruchowego dziecka

Przyczyny środowiskowe - czynniki patogenne w środowisku rodzinnym:

- "wdrukowanie" obrazu matki, za którym ono podąża i który staje się wzorem do naśladowania. Warunkiem jest ścisły i trwały kontakt z matką. Brak takich możli­wości utrudnia nawiązanie w przyszłości trwałych i głębokich sto­sunków emocjonalnych z ludźmi.

- długotrwała deprywacja uczuciowa wskutek utraty kon­taktu z matką. Małe dziecko pozbawione kontaktu z matka (np. z powodu umieszczenia go w szpitalu, domu dziecka) staje się apa­tyczne, nie interesuje się otoczeniem, traci odporność fizyczną. Mi­mo na przykład udanej operacji, nie poprawia się stan jego zdro­wia, obserwuje się zahamowanie rozwoju psychoruchowego, a w nie­których wypadkach następuje nawet śmierć.

Zespół zaburzeń re­jestrowanych jako skutek rozłąki z matką został nazwany chorobą sierocą. Bowlby i Robertson wyróżnili w przebiegu choroby sie­rocej trzy charakterystyczne fazy:

I faza - protestu i ostrej roz­paczy,

II faza - desperacji i umartwienia,

III faza - zobojętnie­nia i wyobcowania.

Następstwem choroby sierocej jest prawie zaw­sze opóźnienie w rozwoju fizycznym, umysłowym i społecznym.

Jako okres krytyczny, w którym rozłąka z matką przynosi naj­większe szkody i pozostawia nieodwracalne skutki, uznano okres między 6 miesiącem a ukończonym 3 rokiem życia. Tolerancja na rozłąkę wzrasta z wiekiem, a dziecko w wieku przedszkolnym mo­że już dobrze znieść nawet dłuższą nieobecność matki.

Diagnoza rodziny

l. Sytuacja materialna

Podstawowe dane o rodzime zwykle dotyczą jej sytuacji materialnej (zarob­ków rodziców, stanu i zamożności urządzenia domu). Interesować nas będą głównie przypadki ekstremalne: wybitne ubóstwo lub zamożność, ich przy­czyny i skutki (alkoholizm w rodzinie, skupienie się na „robieniu pieniędzy" itp.). Te krańcowe modele bywają niekorzystnym wzorcem postępowania dla dzieci i przyczyną ich zaniedbania wychowawczego.

2. Sytuacja mieszkaniowa

Sytuacja mieszkaniowa powinna interesować nas z punktu widzenia samo­dzielności rodziny. Konieczność dzielenia mieszkania z innymi rodzinami by­wa źródłem wielu konfliktów i sytuacji nie sprzyjających prawidłowemu wychowaniu dziecka, a czasem zagrażających zdrowiu psychicznemu. Komfort mieszkania, jego walory zdrowotne mają znaczenie zarówno ze wzglądu na higienę, zdrowie, jak i stosunek emocjonalny dziecka do swe­go domu, a pośrednio i do rodziny. Brak samodzielnego mieszkania nie sprzyja scementowaniu rodziny. Czasem przesadny perfekcjonizm matki uniemożliwia dziecku swobodną zabawę. Nieestetyczne otoczenie i wnętrze mieszkania nie sprzyjają wytworzeniu się pozytywnego stosunku emocjonalnego do do­mu, identyfikowaniu się z rodziną, nie pobudzają do aktywnego i twórczego udziału dziecka w dbaniu o wspólny dom.

3. Dane o rodzicach

Dane o rodzicach obejmują również informacje dotyczące ich wieku. Zbyt młodzi lub zbyt starzy rodzice mogą w specyficzny sposób modelować sy­tuację wychowawczą. Pochodzenie społeczne rodziców nie ma wyraźnego związku z rozwojem dzieci, choć może decydować o postawie wobec dziecka. Wykazano natomiast istnienie zależności między poziomem wykształcenia rodziców i poziomem kulturalnym rodziny a rozwojem dziecka. Decyduje to o dostępie do książek (szczególnie w młodszym wieku), wytworzeniu nawyku korzystania z nich, rozwijaniu zainteresowań, potrzeb poznawczych l wczesnej stymulacji rozwoju umysłowego. Praca zawodowa rodziców in­teresuje nas ze względu na stopień obciążenia nią rodziców. Gdy są nią zbyt przeciążeni (np. pracują na zmiany) dochodzi do zaniedbania dzieci, częste są konflikty z powodu drażliwości, wybuchowości przemęczonych rodziców. Postawa rodziców wobec pracy zawodowej stanowi wzorzec postępowania dla dzieci. Matki niepracujące mają tendencję do zbytniej koncentracji na dziecku, nadmiernego ochraniania.

Formalna struktura rodziny

1. Sytuacja rodzinna

Zapoznając się z aktualną sytuacją rodzinną dziecka ustalamy czy posiada ono rodzinę, kto je wychowuje i dlaczego. Jeśli

jest wychowywane w domu dziecka, należy ustalić czy jest sierotą wskutek śmierci rodziców, czy też jest to sieroctwo społeczne i czy rodzicom odebrano prawa rodzicielskie.

2. Stan rodziny

Interesuje nas stan rodziny. Znany jest bowiem niekorzystny wpływ niepeł­nej rodziny (np. nieobecność ojca) na kształtowanie się osobowości dziecka. Ustalenia wymaga to czy rodzina, w jakiej wychowuje się dziecko, jest je­go naturalną rodziną, adopcyjną czy zastępczą (opiekunowie opłacani przez państwo).

Rodzina zrekonstruowana to taka, w której dziecko wychowywane jest przez jedno z rodziców naturalnych, które wstąpiło ponownie w związek małżeński (macocha lub ojczym). Bywa, że dziecko znajduje się pod opieką naturalnych rodziców, żyjących w nieformalnym związku.

W przypadku, gdy rodzina jest niepełna, ustalamy czy jest to skutkiem śmierci któregoś z ro­dziców, czy też dziecko wychowuje się w rodzinie rozbitej wskutek sepa­racji lub rozwodu, bądź też dziecko wychowuje samotna matka. Zależnie od tego czy samotność matki jest wynikiem świadomego wyboru, czy też konieczności, sytuacja, w jakiej wychowuje się dziecko, jest inna.

3. Skład rodziny

W przebiegu wywiadu ustalamy skład najbliższej rodziny oraz jakie osoby w rodzinie mają na dziecko istotny wpływ. Zdaniem psychologów nie jest obojętne czy dziecko jest jedynakiem, czy też ma rodzeństwo i którym z ko­lęd jest dzieckiem. Kontrowersyjny jest pogląd, że jedynactwo predestynuje do tego, by być dzieckiem trudnym. Rodziny z jednym dzieckiem nie stwa­rzają warunków sprzyjających przystosowaniu się społecznemu dziecka, które będąc w centrum uwagi rodziców, przyzwyczajone do „komfortu psychicznego zwykle trudności w adaptacji do przedszkola.

Cechy osobowości dzieci jedynaków nie tyle wyznacza fakt jedynactwa, ile nieprawidłowe postawy wobec tych dzieci. Rodziny wielodzietne natomiast źródłem innych problemów. Prawdopodobnie zaniedbanie wychowawcze dzieci spowodowane przeciążeniem psychicznym i fizycznym matki jest przyczyną tego, iż wielu przestępców rekrutuje się z tych ro­dzin.

Dla rozwoju osobowości dziecka istotne znaczenie ma przede wszystkim nieformalna struktura rodziny.

Nieformalna struktura rodziny

1. Atmosfera w rodzinie

Przez pojęcie „atmosfera wychowawcza" (prawidłowa, wadliwa) rozumie się charakter wzajemnych stosunków między członkami w rodzinie i ogólny klimat emocjonalny towarzyszący współżyciu członków rodziny. Jego wy­znacznikami są postawy wobec siebie, cechy osobowości członków rodziny itp. Ważne jest określenie ogólnego zabarwienia emocjonalnego atmosfery w rodzinie, jaka najczęściej w niej panuje (są rodziny, w których dominuje atmosfera przygnębienia, niepokoju lub niepewności) Warte zwrócić uwagę na wahanie nastroju i amplitudę tych wahań. Matki niezrównoważone emo­cjonalnie czasem z błahego powodu przechodzą z jednego nastroju w drugi. Dziecko przed chwilą pieszczone („moje złotko, serduszko") i nagle odrzu­cone („idź sobie, już cię nie kocham") jest zdezorientowane, traci poczucie bezpieczeństwa. Nagłe zmiany atmosfery w środowisku rodzinnym są czyn­nikiem silniej zaburzającym niż atmosfera niekorzystna lecz względnie stała.

2. Konstelacja rodziny

Konstelację rodziny charakteryzuje więź rodzinna, czyli poczucie wspólnoty między członkami grupy społecznej, jaką tworzy rodzina. Wywodzi się ona z identyfikowania się członków grupy z przekonaniami, celami i działaniami tej grupy. Oto rodzaje więzi rodzinnej:

1. Prawidłowa więź rodzinna. Objawy świadczące o integracji rodziny: członkowie rodziny wykazują przywiązanie, unikają sytuacji zmuszających do krytykowania własnej rodziny, starają się usprawiedliwić, a nawet ukryć fakty świadczące przeciwko rodzinie. Procesy grawitacji („ciążenia ku rodzinie") i ekspansji („ciążenia na zewnątrz") są zrównoważone. Oznacza to, że mimo poczucia wspólnoty, każdy z członków rodziny wykazuje jednocześ­nie samodzielność, własne zainteresowania, utrzymuje kontakty z osobami spoza rodziny.

2. Pojęciem „słaba więź rodzinna" określa się tendencję do deklaratywności, swoisty snobizm, stwarzanie pozorów wzajemnej troskliwości w obecności osób trzecich. Od członków rodziny żąda się wyłącznego oddania spra­wom rodziny bez zrozumienia potrzeby niezależności, istnieje dominacja grawi­tacji nad ekspansją („nie będziesz mi tu przyprowadzać koleżanek, nie wystar­cza ci rodzina?"). Więź ta kończy się z chwilą usamodzielnienia się dzieci.

3. Brak więzi ma miejsce wtedy, gdy ekspansja członków rodziny gó­ruje nad grawitacją. Każdy z członków rodziny żyje swoim życiem, częste są skargi i stawianie żądań, postawa „brania" przeważa nad „dawaniem", a dom traktowany jest jak hotel.

4. Więź negatywna w rodzinie oznacza patologiczne uformowanie rodzi­ny. Na pierwszy plan wybija się niechęć i wrogość wobec siebie, dostrzega­nie jedynie wad u innych członków rodziny.

Analizując interakcje w rodzinie dobrze jest uzmysłowić sobie pozycję dziecka w rodzinie: czy jest centralna (przesadna koncentracja na dziecku), czy dziecko znajduje się na uboczu i czy to oddalenie od rodziny jest przy­musowe czy z wyboru.

3. Układ stosunków między rodzicami

Najistotniejszym czynnikiem nieformalnej struktury rodziny są stosunki po­między jej członkami. Układ stosunków między rodzicami jest zależny od osobowości rodziców, ich niekorzystnych cech (neurotycznych lub psycho­patycznych), takich jak brak zrównoważenia uczuciowego, niedojrzałość emo­cjonalna.

H. Spionek omawia 3 typy matek odgrywających patogenną rolę w rozwoju dziecka:

a) typ matki agresywnej, która agresję, będącą wynikiem różnego rodzaju frustracji życiowych, kieruje na członków ro­dziny;

b) typ matki nadmiernie skrupulatnej, nastawionej lękowo, chronią­cej dzieci w przesadny sposób przed infekcjami, złym wpływem rówieśni­ków, nadmiernie kontrolującej;

c) typ matki, dla której dzieci są środkiem kompensacji niespełnionych pragnień, zawiedzionych nadziei. Dzieci ota­czane nadmierną opieką i miłością, gdy zawiodą te nadzieje - są odrzucane.

H. Spionek przypisuje patogenną rolę 3 typom ojców:

a) ojciec nie­obecny - to ojciec zdominowany przez matkę, który nie chce lub nie umie włączyć się w proces wychowawczy;

b) ojciec rygorystyczny i surowy, nadmiernie egzekwuje stawiane dziecku wymagania, które zazwyczaj są wy­górowane i nie uwzględniają możliwości dziecka;

c) ojciec groźny to typ ojca wzbudzającego postrach całej rodziny. Rolę ojca groźnego lecz pozbawione­go autorytetu reprezentują ojcowie-alkoholicy.

Stosunki między rodzicami dobrze jest rozpatrywać na tle historii pożycia małżeńskiego, motywów zawarcia małżeństwa (niepełnowartościowe motywy to np. odwet za zawód miłosny, niepożądana ciąża, chęć wyrwania się spod kurateli rodziców), prześledzić jego dynamikę. Ważne jest ujawnienie aspiracji i planów związanych z małżeństwem, oczekiwań pod adresem współmałżonka i stopnia ich realizacji (niedojrzałe, nierealne mogą być po­wodem frustracji i napięć). Stosunki między rodzicami można rozpatrywać w różnych aspektach: z punktu widzenia pełnienia ról małżeńskich i rodzi­cielskich (np. kobieta zaabsorbowana rolą matki zaniedbuje rolę żony, do­chodzi wówczas do dezintegracji układu mąż-żona), dominacji jednej z osób, podziału kompetencji i obowiązków między małżonkami. O ocenie interakcji między rodzicami decydują częstość, siła i skutki konfliktów Analiza ich przyczyn daje możliwość ustalenia prognoz co do dalszego rozwoju stosun­ków między rodzicami.

4. Układ stosunków między rodzicami i dziećmi

Wśród interakcji między członkami rodziny najistotniejsze z punktu widzenia zaburzeń osobowości dziecka są stosunki między rodzicami i dziećmi. Jak wskazywano, nie nawiązanie lub zerwanie więzi między matką i dziec­kiem grozi trwałymi deformacjami osobowości dziecka. Opracowano szereg typologii postaw rodzicielskich wskazujących, które z nich są korzystne lub niekorzystne dla rozwoju osobowości dziecka.

Maria Ziemska zapropono­wała model postaw rodzicielskich, w którym wyróżniono postawy cząstkowe i postawy złożone, co pozwala na rozpoznanie i opis postaw.

Postawy w mo­delu M. Ziemskiej wyznaczone są przez dwa wymiary zachowań wycho­wawczych: a) zbyt duży dystans uczuciowy, nadmierna koncentracja na, dziecku (centrum tego kontinuum to zrównoważony stosunek emocjonalny);

b) dominacja - uległość (centrum kontinuum to autonomia, swobodne kie­rowanie dzieckiem.)

Tak więc krańce każdego z wymiarów to niepożądane wychowawczo nastawienia rodziców (środek prezentuje poprawne nastawie­nie).

Nieprawidłowe ustosunkowanie rodziców w wymienionych dwóch wy­miarach wyznacza podstawowe typy niewłaściwych postaw rodzicielskich:

-nadmiernie chroniącą,

-wymagającą,

-odtrącającą

-unikającą.

Typy postaw właściwych:

-dawanie dziecku swobody,

-uznanie jego praw,

-akceptacja dziec­ka i współdziałanie z nim

oznaczono na obwodzie koła, ponieważ te postawy nie wykluczają się, lecz współistnieją.

Postawy właściwe i niewłaściwe tworzą przeciwstawne pary, np. akceptacja - odtrącenie, współdziałanie - uni­kanie (rys. 6).

(rys. 6 Model postaw rodzicielskich wg M. Ziemskiej oraz formy kontaktu z dzieckiem i styl wychowania w rodzinie)

Często spotykamy się z niekonsekwentnym zachowaniem rodziców, zwią­zanym 2, tzw. ambiwalencją postaw.

M. Ziemska wykazuje, że rodzice przyj­mują wówczas na zmianę niekorzystne postawy „sąsiadujące" ze sobą. Na przykład matka, która mało uwagi poświęca dziecku, co pewien czas „robi z nim porządek": karze, grozi, że odda z domu (ambiwalencją między po­stawą unikającą a odtrącającą - por. rys. 6).

Autorka ta charakteryzuje też wpływ niekorzystnych postaw rodzicielskich na kształtowanie się osobowości dziecka. Z tym problemem wiąże się zgodność postaw ro­dziców wobec dziecka. Niekorzystne jest kumulowanie się niewłaściwych postaw tego samego typu u matki i ojca. Gdy natomiast każde z rodziców prezentuje inny typ niewłaściwej postawy, dochodzi między nimi do czę­stych konfliktów.

A. Makarenko wskazywał na zagadnienie tzw. fałszywych autorytetów, czyli „dominacji wszelką cenę", traktowania autorytetu jako „cel sam w sobie", a nie jako narzędzie w procesie wychowania. Gdy porównamy charakterystyki niewła­ściwych postaw rodzicielskich według M. Ziemskiej i A. Makarenki, widzimy, że na przykład postawa nadmiernie wymagająca odpowiada „autoryte­towi pedantyzmu" i „autorytetowi moralizatorstwa". Cechuje je przekona­nie rodziców, że „dzieci powinny z drżeniem wysłuchiwać każdego ich słowa, że te słowa to świętość. Chłodnym tonem wydają rozporządzenia, a co za­rządzą, staje się prawem". Boją się, żeby dzieci nie spostrzegły ich sła­bości. Jeżeli „tata wyznaczył dziecku karę, a później wyszło na jaw, że wina nie była tak wielka, jak się z początku wydawało, tata za nic w świecie nie odwoła kary". Rodzice na każdym kroku widzą wykroczenia, a praw­dziwe problemy dziecka nie są zauważane itd. Obydwa systemy postaw są cennym źródłem informacji i powodem do refleksji dla nauczycieli.

Środowisko rodzinne jest tym, w którym zaspokajane są najważniejsze potrzeby dziecka. Warunkiem prawidłowego rozwoju osobowości dziecka jest rozwijanie i spełnianie potrzeb psychicznych dziecka, a także właściwy stopień ich zaspokojenia i sposób, w jaki są zaspokajane. Konstruowane są różne listy potrzeb psychicznych.

M. Ziemska listę potrzeb, które dziecko zaspokaja w rodzinie, sprowadza do czterech podstawowych:

a) potrzeby miłości i kontaktu emocjonalnego;

b) potrzeby kontaktu społecznego, którą zaspokajają członkowie rodziny;

c) potrzeby samourzeczywistnienia się, któ­re realizowane są poprzez stwarzanie dziecku warunków do rozwoju, reali­zacji uzdolnień i zamierzeń;

d) potrzeby szacunku i uznania społecznego. Warunkiem realizacji tej potrzeby jest traktowanie dziecka „na serio".

Wymienione potrzeby realizowane są lub nie zaspokajane zależnie od przyjęcia określonej postawy rodzicielskiej. Zdaniem M. Ziemskiej postawa akceptacji sprzyja zaspokajaniu potrzeby miłości, a postawa odtrącająca ją frustruje. Współdziałanie z rodzicami zaspokaja potrzebę kontaktu społecznego, postawa unikająca rodziców pozostawia tę potrzebę niezaspokojoną. Postawa uznania praw dziecka pozwala na zaspokojenie potrzeby szacunku, co jest niemożliwe przy przeciwstawnej postawie nadmiernego wymagania i stałego krytykowania. Przyznanie dziecku swobody działania umożliwia zaspokojenie potrzeby samourzeczywistnienia, co jest niemożliwe przy nad­miernym ochranianiu dziecka.

5. Układ stosunków między dzieckiem i innymi członkami rodziny

To całości obrazu stosunków interpersonalnych w rodzinie należą stosunki między rodzeństwem. Zdaniem psychoanalityków osobowość wyznaczona jest kolejnością urodzenia się dziecka w rodzinie.

O. Rank wskazywał na uprzy­wilejowaną pozycję najmłodszego dziecka w rodzinie, które jest najbardziej kochane i ochraniane.

Według A. Adlera najstarsze dziecko walczy o „władzę w rodzinie". Przeżywa kryzys związany z utratą centralnej pozycji z chwilą przyjścia na świat następnego dziecka i usiłuje je wyprzedzić, sta­rając się zdobyć pożądaną przez siebie pozycję.

Nie tylko liczba rodzeń­stwa, ale także wiek rzutuje na ich kontakty. Jeżeli różnica wieku między dziećmi wynosi np. 10 lat, to bywa, że wychowują się one niemal jak dzieci jedyne, zbyt mało mogą mieć powodów do wzajemnych kontaktów, jak i do konfliktów.

Czasem osoby z dalszej rodziny lub nieżyjący już jej członkowie będący autorytetem stanowią wzór do naśladowania i znajdują trwałe miejsce w świadomości dziecka.

6. Charakterystyka oddziaływania wychowawczego w rodzinie

Omawiając czynniki tkwiące w rodzinie, które dezorganizują proces rozwoju dziecka, wymienia się nieprawidłowy system wychowawczy:

-wychowanie nadmiernie pobłażliwe (liberalistyczne),

-zbyt surowe (rygory­styczne)

-niekonsekwentne.

Jeżeli z omawianym systemem postaw zestawimy rodzaje opieki wycho­wawczej, to przy postawach rodzicielskich koncentrujących się na dziecku (nadmiernego ochraniania i wymagania) mamy do czynienia z nadmierną opieką wychowawczą.

Przy nadmiernym dystansie uczuciowym rodziców (po­stawa odrzucenia i unikania) stwierdzamy niedostateczną opiekę.

Postawy, które charakteryzuje uległość (unikania, nadmiernego ochraniania) wiążą się ze sprawowaniem opieki liberalnej.

Postawy nacechowane dominacją (wymagania, odtrącania) charakterystyczne są dla autokratycznego rodzaju opieki wychowawczej.

Racjonalna opieka wychowawcza wynika ze zrówno­ważenia stosunku emocjonalnego do dziecka. Demokratyczna opieka wycho­wawcza opiera się na autonomii członków rodziny.

O tym czy system wychowawczy nazwiemy wadliwym, decyduje rodzaj i częstość popełnianych błędów wychowawczych.

H. Spionek wyróżnia trzy stopnie wadliwego wy­chowania:

a) o słabym nasileniu błędów i mniejszym ich zakresie. Więź psychiczna pomiędzy dzieckiem i rodzicami jest wówczas zachowana,

b) za­kres i nasilenie popełnianych błędów uniemożliwia dziecku normalne za­chowanie w większości sytuacji, a więź psychiczna jest rozluźniona,

c) ro­dzice tracą kontakt z dzieckiem, a więź zostaje zerwana. W różnych okre­sach życia dziecka może dominować inny stopień wadliwego wychowania, wraz z jego pogłębianiem się nasilają się zaburzenia zachowania dziecka, co prowadzi do trwałych zaburzeń osobowości.

7. Styl życia w rodzinie

Jednym z aspektów diagnozy rodziny może być styl jej funkcjonowania ja­ko całości.

- styl wewnątrzrodzinnego życia: „bierz dział w podziale, sam nie daj nic" charakteryzuje sytuację, gdy np. w rodzinie zawodowo pracuje tylko jedna osoba, podczas gdy druga trwoni zarobki, stosunki między mał­żonkami są oziębłe, a dzieci zaniedbane.

- „każdy dla siebie", każdy z członków rodziny nastawiony jest na osiąganie własnych korzyści. Rodzice mogą dążyć do wspólnego celu zewnętrznego „jak piraci na pokła­dzie okrętu, związani ,ze sobą jedynie żądzą skarbu". Skoncentrowani na celach zewnętrznych nie dostrzegają dziecka, oddziaływują nań w sposób nieprzemyślany.

- "dwoje dla siebie", gdy rodzice skoncentrowani są na pełnieniu ról mał­żeńskich, zaniedbują role rodzicielskie, przyjmują wobec dziecka postawy nacechowane dystansem.

- "wszystko dla dzieci", dominowanie ról rodzicielskich, przy braku zainteresowania rolami mał­żonków, postawy rodzicielskie charakteryzuje zaś koncentracja na dziecku.

Rodzina na tle szerszego środowiska może funkcjonować jako grupa zamknięta, zwrócona „do wewnątrz", izolująca się od środowiska i nasta­wiona na czerpanie z niego korzyści w sposób jednostronny (dla siebie). Dzieci z takich rodzin bywają mało dojrzałe społecznie, trudno przystoso­wują się i mają słabe kontakty emocjonalne z innymi ludźmi.

Są tez ro­dziny, które cechuje zbyt mała spójność, nastawione są „na zewnątrz". Każdy z członków rodziny zaangażowany jest w pełnieniu ról społecznych poza obrębem rodziny,, dzieci bywają pozostawione same sobie.

Przyczyny środowiskowe - czynniki patogenne w środowisku pozarodzinnym

Drugim ważnym dla dziecka środowiskiem jest przedszkole, które może być także źródłem wielu patogennych czynników.

Rozłąka z bliskimi bywa, szczególnie w młodszym wieku, czyn­nikiem silnie stresującym. Proces adaptacji w pewnych przypad­kach przebiega burzliwie i długo, tak że niektóre dzieci w wieku 3-4 lat praktycznie nie potrafią się zaadaptować do przedszkola. Występują u nich charakterystyczne objawy choroby sierocej lub pojedyncze symptomy nerwicowe.

Przedszkole może być:

a) pierwotną przyczyną zaburzeń roz­woju,

b) terenem, na którym ujawniają się istniejące już zaburze­nia,

c) jednym z ogniw, w złożonym procesie patologizacji dziec­ka.

Do czynników, które sprawiają, że przedszkole może stać się pierwotną przyczyną zaburzeń rozwoju, należy zaliczyć:

-nieprawidłowe warunki lokalowe i organizacyjne,

-niedostosowany do możliwości danego dziecka system wymagań,

-nieprawidłowy spo­sób realizacji programu oraz niekorzystne cechy osobowości i po­stawy nauczyciela wobec wychowanków

-nadmierną liczebność grupy i złe warunki lokalowe, które nie sprzyjają ani odpoczynkowi, ani nie dają możliwości pełnego wy­ładowania aktywności dzieci

Poważniejsze zagrożenie stwarza nieprawidłowy sposób reali­zacji programu dydaktyczno-wychowawczego. Program obliczony na przeciętnie rozwijające się dziecko bywa dla niektórych dzieci zbyt trudny. Przeładowane programy dydak­tyczne, sztywny sposób ich realizacji, skąpa i nieodpowiednio przy­gotowana obsada kadrowa (nauczyciele, a także inne osoby speł­niające funkcje opiekuńczo-wychowawcze) utrudniają realizację zasady dostosowania wymagań do indywidualnych możliwości dziecka. Skutkiem tego mogą być niepowodzenia dydaktyczne i wy­chowawcze.

Decydujące znaczenie dla rozwoju dziecka ma osobowość nau­czyciela. Jest ona tym „filtrem", który nawet w nie sprzyjających warunkach zewnętrznych i organizacyjnych potrafi uchronić dziec­ko przed urazem psychicznym. Jednocześnie należy wskazać na nie­korzystne właściwości psychiczne nauczyciela, które dają znać o sobie w kontaktach z dzieckiem.

Sytuacje trudne

Zarówno w środowisku rodzinnym, przedszkolnym, jak i rówieśni­czym dziecko może znaleźć się w sytuacji trudnej, tzn. w sytuacji, w której została naruszona równowaga między poziomem trudności zadania, możliwościami dziecka i zewnętrznymi warunkami reali­zacji zadania. Dochodzi wówczas do zakłócenia regulacji stosunków dziecka z otoczeniem, a organizm reaguje stanem wewnętrznego napięcia emocjonalnego, który H. Selye nazwał stresem.

Napięcie to wywołuje tzw. reakcje przystosowawcze, które mają na celu przezwyciężenie tego stanu. Silne i przedłużające się napięcie może spowodować względnie trwałe zaburzenia zachowania - nerwicę.

Wśród sytuacji trudnych wymienia się:

1. Zagrożenie - sytuację, w której zagrożone są takie war­tości, jak zdrowie (np. dziecka chore odczuwa lęk w związku ze stanem zdrowia, dolegliwościami somatycznymi, bolesnymi zabie­gami), pozycja społeczna (kompromitacja w oczach kolegów spo­wodowana na przykład niepowodzeniem w zabawach ruchowych)

2. Przeciążenie - sytuacja, gdy "wykonuje się czynności na granicy swoich możliwości fizycznych i psychicznych (np. dziec­ko przebywa w przedszkolu ok. 10 godzin, nauczycielka stawia mu zbyt wysokie wymagania).

3. Zakłócenie - sytuacja, w której takie trudności jak przesz­kody, brak czegoś, zaskoczenie, zwłoka, zawód zakłócają wykony­wanie zadania (np. dziecko nie nadąża za grupą z wykonaniem za­dania, ponieważ nie ma przyborów, nie umie czegoś, nie zna),

4. Deprywacja - sytuacja, w której silna potrzeba nie jest za­spokojona. Deprywacja fizyczna to np. brak pokarmu - głód; deprywacja sensoryczna - brak bodźców stymulujących rozwój, np. źle prowadzony dom dziecka to środowisko ubogie w bodźce; deprywacja psychiczna (emocjonalna) ma miejsce w sytuacji rozłąki z najbliższymi, niezaspokojenia potrzeby miłości i innych potrzeb psychicznych.

Do złożonych sytuacji trudnych zalicza się sytuacje konflikto­we.

W wymienionych wyżej sytuacjach trudnych zachowanie róż­nych dzieci ulega dezorganizacji w różnym stopniu. Zależy to od tzw. progu tolerancji na stres. Jest to najniższy poziom napięcia stresowego, przy którym zachowanie już ulega dezorganizacji. Próg tolerancji, a więc odporność na stres, zależy cd cech układu nerwowego oraz doświadczeń życiowych dziecka.

Mała odporność na stres może więc powstać na skutek:

1. Wrodzonej słabości c.u.n. (np. uwarunkowanej genetycznie).

2. Wtórnej astenizacji, tzn. nabytego osłabienia c.u.n. (np. wskutek uszkodzenia tkanki nerwowej),

3. Braku doświadczeń społecznych (np. u dzieci nadmiernie chronionych, które nie wypracowały sposobu radzenia sobie z prze­szkodami i napięciem stresowym, lub u dzieci rodziców nadmier­nie rygorystycznych, u których mogą powstawać „strefy obniżonej odporności na stres", co oznacza, że dziecko reaguje silnym napię­ciem na niektóre bodźce czy sytuacje).

Odporność na stres oraz sposób reagowania w sytuacjach trud­nych zmieniają się wraz z rozwojem dziecka.

Z wiekiem wzrasta wrażliwość dziecka na sytuacje zagrożenia społecznego. Jednocze­śnie zwiększa się zdolność do znoszenia napięcia emocjonalnego, do przezwyciężania trudności oraz możliwość samokontroli.

Już w wieku przedszkolnym można zacząć rozwijać takie mechanizmy obrony przed lękiem jak:

-wykrywanie i ujaw­nianie własnych reakcji lękowych („zdaje mi się, że mam stracha"),

-racjonalizacja

-bagatelizowanie przedmiotu lęku („nie ma się czego bać")

-identyfikowanie się z grupą (np. kolegów), co wraz z przeżywaniem silnie pozytywnych uczuć: solidarności, wiary w członków tej grupy, zmniejsza uczucie lęku.