Socjalizm utopijny

Socjalizm utopijny istniał już w epoce przed-przemysłowej. W czasach, kiedy nie istniała jeszcze klasa robotnicza – tzn. ta siła, której społeczna emancypacja może się dokonać jedynie w społeczeństwie socjalistycznym – wyrażał on postępowe idee socjalnego egalitaryzmu. Utopia przeciwna jest konfrontacji i walce klasowej, odwołuje się do uczuć i serc rządzących, liczy na ich filantropijne usposobienie. Myśl utopijna jest antyrewolucyjna – ludzkość może zostać zbawiona tylko wtedy, gdy przeciwstawne klasy zawrą sojusz. Realizacja utopii nie jest w przeświadczeniu utopistów wynikiem długotrwałych procesów historycznych – według nich utopię można by wprowadzić w życie w zasadzie w każdej chwili, gdyby tylko uzyskała ona poparcie wpływowych osób. Myśl społeczna utopistów jest więc ahistoryczna – usprawiedliwić to należy tym, że w czasach panowania utopii nie powstały jeszcze materialne przesłanki obalenia niesprawiedliwego ustroju społecznego. Nie oznacza to oczywiście, że wszelka myśl socjalistyczna miała charakter utopijny. Klęski głodowe i inne katastrofy radykalizowały nastroje mas ludowych. Inteligencki nurt utopijny przeplatać się będzie przez cały okres z ludowym nie-utopijnym (choć politycznie niedookreślonym) ruchem rewolucyjnym, którego istotą będzie konfrontacja klasowa i walka polityczna – z gruntu obca ugodowemu i ewolucyjnemu utopizmowi.

Punktem wyjścia nowożytnej utopii jest książka angielskiego humanisty Tomasza Morusa (1478-1535) pt. "Złota książeczka, równie
pożyteczna, jak zabawna, o najlepszym ustroju państwa i o nowej wyspie Utopii". Morus potępiał powszechny w tym czasie w Anglii proceder rugowania chłopów z ich gruntów i zamianę pól na pastwiska dla owiec. Przyczyną zła w jego mniemaniu były: owce, pieniądze i pycha. Morus nie miał wątpliwości, że ówczesny porządek społeczny był jedynie sprzysiężeniem bogatych, którzy wyłącznie sobie chcieli zapewnić dobrobyt. Sądził, że bogaci wiedzą o tym, iż nędza i wszelkie zło znikłyby, gdyby tylko zniesiono pieniądze, ale ich pycha nie pozwala im na zmianę ustroju – nędza innych jest bowiem miarą ich własnego szczęścia. Chciał zbudować szczęśliwą republikę Utopię, która byłaby demokratycznym związkiem samodzielnych okręgów. Niezbyt celne spostrzeżenia i naiwne wnioski czynią z Morusa fantastę. Pomysł tworzenia wzorowego społeczeństwa miał już Platon. Jednak to Morus jako pierwszy uwzględnił kwestię społeczną. Morus miał wielu naśladowców, należał do nich także Włoch Tomasz Campanella (1568-1639). W swojej książce " Miasto Słońca" przedstawił wizję szczęśliwej republiki rządzonej przez filozofów.

O ile punktem wyjścia nowożytnej utopii jest Tomasz Morus, o tyle punktem wyjścia nowożytnego, rewolucyjnego ruchu plebejskiego jest niemiecki duchowny, przywódca wielkiego powstania chłopskiego (1525) Tomasz Münzer (1490-1525). Należą do tej grupy także wcześniejsze ludowe ruchy heretyckie nawołujące do reformy kościoła i życia społecznego, jak katarzy, czy czescy taboryci. Niedługo po tym, jak Marcin Luter zaczął wzywać do reformy kościoła, występując z otwartą krytyką władz duchownych, na znacznych obszarach Niemiec wybuchło powstanie chłopów. Münzer był konsekwentnym przedstawicielem reformacji. Jego poglądy były wnioskami z Biblii i pism Lutra, który sam był daleki od popierania powstańców, wzywał nawet panujących do jak najszybszego stłumienia tej bezbożnej insurekcji. Język ideologii Münzera był językiem religijnym, przesiąkniętym frazesami o zaprowadzeniu królestwa bożego na ziemi. Był to jedyny język, w jakim można było w tamtych czasach uprawiać propagandę społeczną.

Od czasów Morusa było wiele wizji szczęśliwego społeczeństwa. Giordano Bruno (1548-1600) był autorem oryginalnej zasady „kołowrotowej rotacji”, polegającej na sprawowaniu tych samych urzędów przez zmieniające się osoby, tak, by każdy raz rządził, a raz był rządzony. Utopia wynikająca z empirystycznych przekonań filozoficznych pojawi się u Franciszka Bacona (1561-1626). Wymyślona przez niego Nowa Atlantyda jest krainą, której mieszkańcy wiodą szczęśliwy żywot dzięki wynalazkom. Idea Nowej Atlantydy wynika z przekonania, że opanowanie przyrody nie jest celem samym w sobie, ale ma służyć poprawie ludzkiej doli, ma przywrócić ludzkości stan szczęśliwości, jaki, wedle Biblii, był jej udziałem w Raju, że prawdziwy i właściwy cel nauk „to nic innego, jak wyposażenie życia ludzkiego w nowe wynalazki i środki”. Utopię tworzy także włoski filozof-ateista – Giulio Cesare Vanini (1585-1619). Przeprowadzona przez niego krytyka religii jest w istocie krytyką stosunków społecznych i politycznych. Ówczesnemu społeczeństwu przeciwstawia Vanini własną wizję społeczeństwa, które w odróżnieniu od państw opartych na kłamstwie będzie państwem prawdy. W przeciwieństwie do panującej w Europie religii chrześcijańskiej, nowy prawodawca – wykształcony filozof – zastąpi prawa Chrystusa prawami natury. Nowe społeczeństwo położy nacisk na stałe wzbogacanie kultury o dzieła filozofii, nauki i sztuki. Sprawiedliwość w państwie Vaniniego podlegać będzie opatrzności ludzkiej – nagrody i kary wymierzane będą według zasług. Ustanowienie takiego społeczeństwa wymagać będzie rozprawienia się z próżniakami. Z licznych utopistów warto wspomnieć Francuza Gabriela Mably’ego (1709-1785). Mably przeciwstawia własności prywatnej prawodawstwo spartańskie Likurga oraz „Państwo” Platona. Mably zdawał sobie jednak sprawę z abstrakcyjności swojej utopii. Dlatego popierał reformy społeczne polepszające los ubogich w ramach ówczesnego systemu.

W epoce wczesnego, niedojrzałego kapitalizmu obserwujemy rozkwit najrozmaitszych teorii, czy wręcz ruchów o charakterze utopijnym. W warunkach wczesnokapitalistycznego barbarzyństwa projekty utopijne były wyrazem moralnego protestu wrażliwych społecznie myślicieli. Oburzali się oni na nieludzki wyzysk robotników i ich rodzin, nieporównywalny z wcześniejszymi formami społecznego ucisku. W tym okresie kapitalizm nie stworzył jeszcze materialnych podstaw własnego upadku ani nie wykonał jeszcze swoich historycznych zadań. Ponieważ był on nierozwinięty, trudno było uchwycić prawidłowości i dialektykę jego rozwoju. Nawet wybitni myśliciele nie byli w stanie dostrzec, że to właśnie rozwój kapitalizmu i narastanie jego wewnętrznych sprzeczności i przeciwieństw wiedzie ludzkość w kierunku społeczeństwa socjalistycznego.

Epokę tę rozpoczynają rewolucyjni działacze, jak Grakchus Babeuf (1760-1797) i Filip Buonarroti (1761-1837). Zaraz po nich pojawiają się trzej wielcy socjaliści utopijni – Saint-Simon, Fourier, Owen. Wystąpienia teoretyczne w okresie Wielkiej Burżuazyjnej Rewolucji Francuskiej nie mają co prawda charakteru utopijnego, ale są jeszcze zbyt prymitywne i powierzchowne – obiektywna sytuacja nie jest jeszcze w pełni dojrzała do rewolucji proletariackiej, co znajduje swój wyraz w klęsce spisku Babeufa. Mamy tu do czynienia z nierozwiniętym jeszcze okresem walki pomiędzy historycznie już powstałym proletariatem a burżuazją. Epoka burżuazyjna, w której wytworzą się stosunki stanowiące zarazem przyczynę jej własnego upadku, jeszcze się w pełni nie ukształtowała.

Grakchus Babeuf i Filip Buonarroti, którzy w 1796 roku założyli Sprzysiężenie Równych, działali w czasie rządów Dyrektoriatu we Francji. Dyrektoriat był odpowiedzią wielkiej burżuazji na rządy jakobinów, którzy wprowadzili pewne prawa socjalne dla mas ludowych. Dyrektoriat, obalając jakobinów, zlikwidował wszystkie przywileje biedoty. Celem organizacji Babeufa było zlikwidowanie różnic majątkowych. Jednak Babeuf nie uświadamiał mas ludowych co do swojego celu, lecz liczył na zwycięstwo spisku. Babeuf zignorował podstawową kwestię, iż kluczem do wprowadzenia komunizmu jest samoorganizacja klasy robotniczej. Bez władzy większości pracującej rewolucja znowu wytworzy nową klasę rządzącą. Kompromitacja Babeufa i jego naśladowców (pragnących wyzwolić robotników za nich samych) pokazała, że trzeba szukać innej drogi.

Claude Henri de Saint-Simon (1760-1825), arystokrata francuski, był twórcą kolejnego z systemów socjalizmu utopijnego. Trzeba powiedzieć, że Saint-Simon nie różnił się wiele od swoich poprzedników. W swoim podstawowym dziele – „O systemie industrialnym” (1821 – 1822) wyłożył koncepcję historycznego industrializmu, która zasługuje także na miano „socjalizm technokratyczny”. Jednak w interesującej nas epoce był popularny i jako taki groźny dla nurtu rewolucyjnego. Wychodził z założenia, że społeczeństwa są złożone z klasy producentów (proletariat, burżuazja) i klasy próżniaczej (wojsko, duchowieństwo, arystokracja), żyjącej na koszt tej pierwszej. Uznawał, że klasa producentów jest w stanie stworzyć racjonalne społeczeństwo, w którym nie będzie dziedziczenia własności, ludzie będą między sobą współpracować i kochać się wzajemnie, czego nauczy ich „nowe chrześcijaństwo”. To bezklasowe społeczeństwo, organizowane przez państwo-Kościół, użytkujące wspólną własność, doprowadzi do szybkiego postępu technologicznego. Saint-Simon wierzył głęboko w możliwości ludzkie, w siłę nauki i techniki. Zwolennicy jego poglądów, głoszonych z siłą proroka, utworzyli rodzaj sekty, zakonu, w którym kultywowali naukę mistrza, łącząc egzaltację religijną z wiarą w rolę nauk ścisłych.

O ile jednak u Saint-Simona, pomimo całej jego dalekowzroczności, mamy do czynienia, zgodnie z wyrażeniem F. Engelsa, zaledwie z „poezją społeczną”, to u Charlesa Fouriera (1772-1837) znajdujemy już analizę naukową. Spośród jego licznych publikacji na uwagę zasługują trzy:

1. „Teoria czterech ruchów i ogólnych przeznaczeń” (1808)

2. „Teoria jedności powszechnej” (1842 – 1844)

3. „Nowy świat przemysłowy i społeczny” (1829)

Z treści tych publikacji wynika że światopogląd Fouriera opierał się na filozofii idealistycznej i przekonaniu o podobieństwie wszechświata do jego stwórcy. Za wyjście z chaosu gospodarczego i społecznego uważał propagowane wówczas przez L’Ange’a stowarzyszenia spółdzielcze. Fourier jest zagorzałym krytykiem kapitalizmu, bezlitośnie obnaża materialną i moralną nędzę świata burżuazyjnego. W swej krytyce wykazuje, że najwznioślejszym frazesom burżuazyjnym odpowiada zawsze najnędzniejsza rzeczywistość. Krytykuje obłudę małżeństwa, które niesie za sobą niewolnictwo kobiety. Twierdził, że jeżeli każdy człowiek będzie mógł stosownie do swoich skłonności wybrać sobie pracę, która mu odpowiada, to możliwe będzie zaspokojenie potrzeb ogółu bez stosowania środków przymusu. Według Fouriera praca jest równoznaczna z przyjemnością, zatem niedorzeczny jest system społeczny, który oddziela pracę od przyjemności, zamieniając ją w ciężką udrękę i przymus. W swojej analizie podzielił ludzi na kilkaset gatunków. Proponował utworzenie tzw. falang złożonych z osobników o różnych cechach. To według niego miało uszczęśliwić ludzkość. Jednak Fourier nie postuluje zniesienia własności prywatnej. W falangach żyją obok siebie biedni i bogaci, robotnicy i kapitaliści. Zasługą Fouriera jest to, że wskazał on na korzyści, a nawet konieczność zrzeszania się. Uczniowie Fouriera a wśród nich tak wybitny jak Victor Considerant (1808 – 1893), propagowali jego idee a nawet próbowali eksperymentować. W okresie Wiosny Ludów Considerant zgłosił w parlamencie (1849) projekt utworzenia „warsztatów narodowych” przypominających organizację falangi.

Daleko głębiej jako krytyk wniknął w istotę systemu kapitalistycznego angielski przemysłowiec Robert Owen (1771- 1858). W jego pracach pojawia się określenie „socjalizm” jako nazwa nowego i lepszego ustroju społecznego. Nie w pełni udane eksperymenty Owena każą z dużą ostrożnością zaliczyć go do utopistów. W swych licznych publikacja pisał o zarządzaniu przedsiębiorstwem, za pomocą metod które zdumiewały współczesnych. Do najważniejszych z nich można zaliczyć dwie:

„Nowy pogląd na społeczeństwo, czyli rozprawy o kształceniu charakteru” (1813)

„Rewolucja w umysłach i postępowaniu ludzkości” (1849).

Podstawą nowych metod zarządzania jest teza iż charakter człowieka jest pochodną warunków w których jest on wychowywany.

W 1800 został właścicielem fabryki włókienniczej w New Lanark, gdzie przeprowadził następujące reformy:

1) Założył szkółki dziecięce i zniósł system kar i nagród.

2) wprowadził 10,5-godzinny czas pracy, zaś dzieci poniżej 10 lat nie przyjmował do pracy.

3) lokale fabryczne były higieniczne i w rozmaity sposób zdobione. Założył także spółdzielnię, oferującą dobre produkty po niskich cenach. To wszystko zlikwidowało pijaństwo w New Lanark.

4) Założone zostały kasy chorych i kasy emerytalne.

Kiedy w 1806 wybuchł kryzys, Owen wypłacał swym bezrobotnym pełną pensję aż do przezwyciężenia kryzysu. Główna myśl przyświecająca reformom opierała się na przekonaniu, że występek można zlikwidować jedynie wtedy, gdy zostanie usunięte jego źródło. Czynniki kształtujące charakter człowieka należy zatem tak dopasować, by człowiek stał się cnotliwy, by myślał i działał społecznie. Owen był wybitnym działaczem politycznym, w czym znacznie przewyższał Saint-Simona i Fouriera. Doradzał robotnikom, aby sami organizowali spółdzielnie i aby obrócili na swą korzyść zdobycze techniczne, które pod panowaniem kapitału są ich przekleństwem, choć powinny być błogosławieństwem. W roku 1819, po pięciu latach walki, udało mu się przeforsować pierwszą ustawę o ograniczeniu fabrycznej pracy kobiet i dzieci. Przewodniczył także na pierwszym kongresie, na którym angielskie trade-uniony zjednoczyły się w jeden wielki związek zawodowy. Założone przez niego stowarzyszenia spółdzielcze dowiodły, że kupiec i fabrykant to jednostki zupełnie niepotrzebne. Jako krytyk badał następstwa rewolucji przemysłowej. Zauważył, że nędza większości nie jest winą produkcji, lecz dystrybucji dóbr. Owen uważał, że nie walka, lecz oświata i pokojowa zmiana warunków mogą przynieść ratunek. Jako utopista jedyne wyjście widział w zakładaniu kolonii komunistycznych, które zaczął zakładać w Anglii i Ameryce. W końcu oddalił się od ruchu robotniczego, ponieważ ruch ten wkroczył na drogę walki klasowej. Z idei Owena ruch robotniczy przejął krytykę socjalną i idee spółdzielczości. Późniejsze stowarzyszenia spółdzielcze zakładano opierając się na jego nauce.

Rozważania utopistów mają charakter hipotetyczny. Wychodząc z założenia, że rozwój społeczno – gospodarczy określają idee kładli nacisk w swych propozycjach zbudowania idealnego ustroju na działanie dobra i rozumu. Wystarczy bowiem przekonać ludzi o doskonałości ich koncepcji rozwoju a będzie ona wprowadzona w życie. W proletariacie widzieli jedynie masy uciśnione którym należy pomagać. Stąd szukali poparcia w możnych i wpływowych jednostkach. Socjaliści utopijni nie uważali się za ideologów klasy robotniczej ze względu na niski poziom jej świadomości społecznej i niezorganizowanie. Dopiero w latach czterdziestych 19 wieku doszli do wniosku że realizacja socjalizmu możliwa jest tylko dzięki klasie robotniczej.