• W. III. Związki wzajemne mikroorganizmów z organizmem wyższym. Formy współżycia pomiędzy drobnoustrojami (synergizm, antagonizm, obojętność) oraz pomiędzy drobnoustrojami a człowiekiem (symbioza, komensalizm, oportunizm, pasożytnictwo, nosicielstwo). Czynniki warunkujące zjadliwość (chorobotwórczość) drobnoustrojów. Normalna mikroflora (flora fizjologiczna) człowieka i jej rola. Chorobotwórczość flory fizjologicznej. Kolonizacja a zakażenie. Patogeneza zakażeń: czynniki zależne od gospodarza, drobnoustroju, środowiska. Mikroflora środowiska. Epidemiologia zakażeń: źródła i rezerwuary, drogi przenoszenia, wrota zakażeń; epidemia, endemia, pandemia. Zakażenia odzwierzęce, środowiskowe. Broń biologiczna - bioterroryzm.

Drobnoustrój – człowiek, wzajemne relacje

prawdy ogólne:

• każdy organizm stara się znaleźć swoje miejsce w życiu

• żyć jak najprzyjemniej, jak najwygodniej

• na przestrzeni lat, w drodze ewolucji wypracowane zostały zasady współżycia:

w wodzie, glebie, powietrzu… między organizmami żywymi… między mikroorganizmami a człowiekiem

Ciało ludzkie zawiera ponad 10¹⁴ komórek, z których tylko około 10% jest właściwymi komórkami ciała ludzkiego

Pozostałe to komórki mikroorganizmów, które składają się na stałą mikroflorę gospodarza

Mikroflora ta bezpośrednio i pośrednio uczestniczy w normalnym rozwoju układów fizjologicznych, pokarmowych i obronnych ludzi i zwierząt

Flora fizjologiczna

• stała

zależy od wieku, miejsca, wilgotności, tlenu, diety, odporności, środowiska....

• przejściowa

okresowa kolonizacja komensalami lub patogenami przez godziny, dni, tygodnie.. bez objawów choroby

Zasiedlanie organizmu – proces niezwykle skomplikowany

noworodek – rodzi się jałowy

w pierwszych godzinach kolonizuje się: * florą matki – lepiej * otoczenia – gorzej

• tylko nieliczne gatunki mają możliwość kolonizacji – gatunki pionierskie

• w zależności od różnych czynników ustala się zbiorowisko ostateczne, o dużym zróżnicowaniu gatunkowym i dużej dynamice

• istotna zmiana miejscowych warunków, np. wyrzynanie się zębów w jamie ustnej – nowe gatunki

Formy współżycia pomiędzy drobnoustrojami

synergizm - współdziałanie: wzrostowy, toksyczny, zakaźny

* negatywny:

bakterie beztlenowe+tlenowe – w ranach , 2 gat. niechorobotwórcze = dział. chorobotwórcze

zakażenie wirusowe + bakteryjne, maczugowce błonicy + gronkowce

* pozytywny: komensale w j.ustnej, Haemophilus + gronkowce

antagonizm – walka o tlen, składniki odżywcze, produkcja antybiotyków, bakteriocyn, toksycznych katabolitów (H₂S)

obojętność – rzadko

• metabioza – następstwo gatunków (np. kwaśnienie mleka)

* słodkie mleko - dużo laktozy: Streptococcus lactis

 fermentacja laktozy  kwas mlekowy  pH

* kwaśne mleko: Lactobacillus   pH

* gnicie: bakterie gnilne  rozkład białek , mleko nie nadaje się do spożycia

Formy współżycia: mikroorganizm-gospodarz

• symbioza – wyraźna kooperacja E.coli –produkcja witamin B, K

• komensalizm – większość flory fizjologicznej brak wyraźnych cech symbiozy

* oportunizm – w określonych warunkach komensale stają się pasożytami → zakażenia oportunistyczne !!!

np. grzyby, enterokoki, pałeczki Gram-ujemne

• pasożytnictwo – drobnoustroje chorobotwórcze (pasożyty, patogeny, zawsze wirusy) wywołują objawy choroby posiadają różne cechy wirulencji

* nosicielstwo – patogeny stają się komensalami, obecność patogenów we florze fizjologicznej bez objawów choroby, np. gronkowce złociste, pneumokoki, meningokoki, nosiciel – źródło zakażenia !!!

Ekosystem jamy ustnej

ekosystem – wzajemne stosunki pomiędzy żywymi organizmami a ich środowiskiem

Jama ustna - zróżnicowane środowisko bytowania, posiada kilka odrębnych środowisk (compartment), które zasiedlają charakterystyczne dla każdego z nich drobnoustroje: tkanki miękkie, tkanki twarde, ślina, płyn dziąsłowy,

właściwości tych środowisk zmieniają się stale: w ciągu życia, wyrzynania się zębów, wypadania zębów, leczenia, jedzenia...

Zasiedlanie jamy ustnej

• 1 dzień – flora matki i otoczenia

• 2 dzień - kolonizacja powierzchni błony śluzowej paciorkowcami jamy ustnej (zieleniące) – głównie: Streptococcus salivarius,

potem: Lactobacillus, Neisseria,Corynebacterium, Candida, przejściowo różne drobnoustroje matki, środowiska..

• wyrzynanie się zębów mlecznych – pojawia się: Streptococcus sanquis,

beztlenowce: Actinomyces, Rothia, Fusobacterium, Prevotella,Leptotrichia,Vibrio..

• wyrzynanie się zębów trzonowych – Streptococcus mutans,

więcej bakterii beztlenowych: w.w +Porphyromonas, Treponema.. (pojawienie się szczelin dziąsłowych)

Mikroflora jamy ustnej

• dorośli – stała mikroflora względnie stabilna, tworzą się zbiorowiska charakterystyczne dla:

* policzka (S.sanquis, S.mitis)

* języka (S.salivarius, S.anginosus, S.mitis,Veilonella, Actinomyces)

* podniebienia – duża osobnicza zmienność

* zębów – płytka nazębna

• osoby starsze – mniej zębów, protezy... więcej drożdżaków, jelitowych pałeczek Gram(-), gronkowców złocistych

Płytka naddziąsłowa → próchnica
Płytka poddziąsłowa → więcej beztlenowców, gł. formy nitkowate, spiralne, łatwiej osadza się kamień nazębny, choroby przyzębia

Flora fizjologiczna

• Skóra – więcej w miejscach wilgotnych, poniżej pasa (odbyt), w fałdach skórnych

Staphylococcus epidermidis (85-100%populacji)

Corynebacterium sp. (55%)

Propionibacterium acnes (45-100%) – głębsze warstwy, gruczoły potowe, łojowe – bakterie związane z trądzikiem

Staphylococcus aureus (0-5-20%) – nosicielstwo

Candida - w wilgotnych miejscach, między palcami nóg, pępek, pod paznokciami..,

przejściowo: bardzo różne drobnoustroje: pałeczki Gram(-), laseczki tlenowe...

Flora fizjologiczna – drogi oddechowe

• Nos - Staphylococcus epidermidis, Corynebacterium spp.

Staphylococcus aureus (20-40%) – nosicielstwo!!!

przejściowo: flora jamy ustnej

• Jama ustna, gardło – bakterie tlenowe: - -hemolizujące Streptococcus (zieleniące, niehemolizujące) +++, Neisseria +/++, Corynebacterium +/++, Moraxella catarrhalis+, mykoplazmy +

beztlenowce: Fusobacterium, Bacteroides,Peptostreptocococcus, Veilonella, Prevotella,Porphyromonas Actinomyces, Spirillum, Treponema.....+++

nosicielstwo: Staphylococcus aureus,Streptococcus pyogenes,Streptococcus pneumoniae, Haemophilus influenzae, Corynebacterium diphteriae, Neisseria meningitidis

grzyby: Candida spp.

• Dolne drogi oddechowe - jałowe!!! do kolonizacji dochodzi po infekcji wirusowej  zniszczenie nabłonka rzęskowego przez namnażające się wirusy wtórne zakażenia bakteryjne

Flora fizjologiczna – przewód pokarmowy

• przełyk – 10⁵ , przejściowa z jamy ustnej, pożywienia

• żołądek – 10³ , niskie pH, Helicobacter pylori (30-80%)

• jelito cienkie – 10⁵, Lactobacillus,Bacteroides, Prevotella,,,-

• jelito grube – 10¹² , ok. 95% beztlenowce

beztlenowce: Bacteroides +++,Bifidobacterium ++, Fusobacterium, Prevotella,Eubacterium, Lactobacillus, Treponema, Peptostreptococcus, Clostridium perfringens, Clostridium difficile....

tlenowce: E.coli +++, inne Enterobacteriaceae: Klebsiella, Proteus, Enterobacter, Citrobacter...., Bacillus, Enterococcus, Streptococcus

grzyby: Candida, Geotrichum candidum

nosicielstwo: Salmonella, Shigella

Flora fizjologiczna - pochwa

• przed pokwitaniem: pH obojętne, gronkowce, paciorkowce, maczugowce...

• pokwitanie: – pH kwaśne

Lactobacillus acidophilus – rozkłada glikogen utrzymuje pH !!!

ale mogą być Streptococcus agalactiae (20-30%), Candida, Listeria monocytogenes,

beztlenowce: Bacteroides, Peptostreptococcus, Mobiluncus, Gardnerella vaginalis, Ureaplasma urealyticum, Actinomyces

• po menopauzie: ph  mniej Lactobacillus więcej E.coli i flory mieszanej

Stopnie czystości pochwy

• Najważniejsze – obecność Lactobacillus – fizjologia

obecność leukocytów – patologia

I II ! III IV IV IV

Lactobacillus +++ + - - - -

Inne bakterie - + +++ ++ +++ +++ wewnątrz

leukocytów

Drożdżaki - + - ++ + -

Rzęsistek - - - - ++ -

Nabłonki ++ + ++ + ++ +

Leukocyty - + + ++ ++ +++

fizjologia ! p a t o l o g i a

Flora fizjologiczna - znaczenie

• zajmują miejsce wiązania się patogenów z receptorami (adherencja)

• wydzielają mucyny (śluz) – chroni przed przyleganiem patogenów

• wydzielają kofaktor do syntezy czynników krzepnięcia II, VII, X, XI, witaminy

• wydzielają substancje uszkadzające inne patogeny: metabolity (kw. tłuszczowe –Salmonella), bakteriocyny, antybiotyki

• stymulują odnowę nabłonka, inaczej jelita są atoniczne

• bakterie jelitowe biorą udział w degradacji kw. żółciowych, węglowodanów

• pobudzają układ odpornościowy – krzyżowo reagujące przeciwciała inaktywują patogeny

Flora fizjologiczna

• przykład harmonijnego współżycia drobnoustrojów z gospodarzem

• niezwykle złożony ekosystem

• uwarunkowany szeregiem czynników

równowaga fizjologiczna - nie należy jej zaburzać!!!

!!! jeżeli stała flora jest zaburzona - przypadkowe bakterie łatwiej kolonizują, namnażają się, wywołują z a k a ż e n i e

natura nie lubi pustki – każda nisza ekologiczna jest natychmiast zapełniana, w organizmie, w środowisku - szpital

Patogen - zdolny wywołać zakażenie w określonych warunkach - cechy:

• Chorobotwórczość – zdolność wywołania choroby, zakażenia

cecha rodzaju, gatunku, szczepu - uwarunkowana czynnikami wirulencji

• Wirulencja, zjadliwość – stopień chorobotwórczości zależny od szczepu, organizmu i wzajemnych interakcji !!!

szczepy: wysoce zjadliwe (wirulentne), średnio, słabo, niechorobotwórcze

• Inwazyjność – zdolność wnikania do komórek, rozprzestrzeniania w tkankach, krwi...

szczepy inwazyjne - gronkowce, słabo inwazyjne – laseczki tężca, maczugowce błonicy

Patogeny - podział

• obligatoryjne wewnątrzkomórkowe - wirusy, riketsje, chlamydie

namnażaja się tylko w żywej komórce

• fakultatywne wewnątrzkomórkowe - prątki, brucelle, listerie..

namnażają się na podłożach sztucznych

• zewnątrzkomórkowe - gronkowce, paciorkowce, pałeczki Gram(-)..

namnażają się na podłożach sztucznych

Czynniki zjadliwości – bakteria może mieć wiele!!!

• ułatwiające kolonizację – gardło, drogi moczowe, pokarmowe

* fimbrie (białka) – ułatwiają adhezję do swoistych struktur komórki, stymulują swoiste przeciwciała blokujące – E.coli, Neisseria gonorrhoeae, Vibrio cholerae

* białka powierzchniowe – Streptococcus pyogenes (M,F)

* śluz, slime  tworzenie biofilmu – utrudniona, fagocytoza, penetracja antybiotyku

- naturalny biofilm – płytka nazębna

- mukowiscidoza - Pseudomonas aeruginosa

- tworzywa sztuczne (cewniki, protezy, zastawki) – S. epidermidis..

• ułatwiające inwazję – wnikanie do komórki

* białka-inwazyny (Listeria monocytogenes, Salmonella, Shigella)

* rzęski – Helicobacter pylori, są swoiste IgA unieruchamiające

• otoczki – utrudniają aktywacje dopełniacza i fagocytozę, Streptococcus pneumoniae, Neisseria meneigitidis, H.influenzae b, Klebsiella pneumoniae

• białka wiążące receptor Fc Ig – S.aureus (A), S.pyogenes (G), laktoferrynę, fibronektynę

• działające bezpośrednio toksycznie na komórkę – toksyny, egzoenzymy

Toksyny bakteryjne
* egzotoksyny

Białka

Uwalniane przyżyciowo do środowiska

Gram(+) i Gram(-)

Swoiste gatunkowo

domena wiążąca (A) specyficzny receptor, domena aktywna(B) -toksyczna

Toksyczność silna, zróżnicowana

Silne antygeny – swoiste antytoksyny neutralizujące

Wrażliwe na temperaturę >60^o

Toksoid (działanie temp. formaliny) – w szczepionkach

* endotoksyny

Lipopolisacharydy (w ścianie kom)

Uwalniane po rozpadzie (lizie) komórki

Gram(-) tylko!!!

nieswoiste

Wiążą niespecyficzne receptory, toksyczność – lipid A (wstrząs endotoksyczny)

Słabsza, podobna

Słabe antygeny – przeciwciała nie działają protekcyjnie

Stabilne

Nie można przeprowadzić w toksoid – nie ma szczepionki

Egzotoksyny

• Clostridium tetani – tetanospazmina, hamuje uwalnianie neuroprzekaźników w neuronach ruchowych  porażenie spastyczne

• Clostridium botulinum – hamuje wydzielanie acetylocholiny z zakończeniach nerwowych  porażenie wiotkie

• Clostridium perfringens – rozerwanie błon komórkowych nekroza, hemoliza

• Corynebacterium diphteriae- hamuje syntezę białek cytoplazmatycznych (profag warunkuje wytwarzanie – szczepy lizogenne)

• Streptococcus pyogenes – uwalnianie Il-1, Il-6, TNF, uszkodzenie śródbłonka – wysypka w płonicy

• Staphylococcus aureus – enterotoksyna, eksfoliatyna, TSST, hemolizyny

• Vibrio cholerae -  cyklazy adenylowej, biegunka

• Shigella shigae -  Il-1, Il-6, TNF, uszkodzenie enterocytów, biegunka

• E.coli – enterotoksyny, werotoksyny...

Enzymy „toksyczne” - agresyny

• Koagulaza – ścina plazmę krwi  wytrącony włóknik chroni gronkowce przed fagocytozą

• Hialuronidaza – hydrolizuje kwas hialuronowy rozprzestrzenianie się gronkowców, paciorkowców

• Kolagenaza – degraduje kolagen - Clostridium perfringens

• Fibrynolizyna – rozkłada włóknik - gronkowce, paciorkowce..

• Leukocydyna – uszkadza leukocyty - gronkowce

• Hemolizyny – liczne bakterie

• Proteazy - inaktywujące IgA – H.influenzae, N.gonorrhoeae

• Katalaza, lipaza, nukleazy, lecytynaza..

• Adherencja – adhezja, przyleganie struktur bakterii do odpowiednich receptorów na komórce gospodarza

• Kolonizacja – przejściowe wniknięcie drobnoustrojów  mogą połączyć się z receptorami, namnożyć i dać zakażenie endogenne, mogą być usuwane na zewnątrz, np. kolonizacja chorego florą szpitalną

• Kontaminacja – zanieczyszczenie, skażenie, „zakażenie” drobnoustrojami środowiska zewnętrznego: woda, pokarm, powietrze, narzędzia, aparatura...

• Nosicielstwo – dłuższa kolonizacja patogenami, nosiciel może być źródłem kolonizacji/zakażenia dla innych osób/chorych, nosiciel stały, okresowy

• Translokacja – samoistne przemieszczanie się bakterii poza przewód pokarmowy – krew, układ chłonny, tkanki,

• sprzyjają: niedokrwienie trzewi, zaburzenie składu flory, uszkodzenie miejscowej obrony, antybiotyki, żywienie pozajelitowe,  ph w żołądku, urazy wielonarządowe, oparzenia, chemioterapia, wcześniactwo, stan przedagonalny..

• Zakażenie – namnażanie się w określonych tkankach  objawy choroby

* zakażenie bezobjawowe – brak objawów, ale powstają przeciwciała, układ odpornościowy skutecznie blokuje rozwój objawów

* zakażenie miejscowe, uogólnione (bakteriemia, wiremia, fungemia, posocznica-sepsa

* zakażenie oportunistyczne – wywołane przez komensale w pewnych okolicznościach medycznych, np.

* niedobór immunologiczny – AIDS;

* leczenie antybakteryjne – Clostridium difficile, grzybice;

* urazy, zabiegi chirurgiczne - flora fizj. dostaje się do miejsc pierwotnie jałowych

* intoksykacja, toksemia – objawy choroby związane z wytworzoną toksyną, nie z obecnością bakterii

* zarażenie, inwazja pasożytnicza – zakażenia wywołane przez pasożyty

Podział zakażeń w zależności od źródła zakażenia

rezerwuar zarazków – źródło zakażenia+ środowisko

źródło zakażenia – chory lub nosiciel, makroorganizm, gdzie bytują drobnoustroje

antroponoza –człowiek-człowiek, zakażenia występują tylko u ludzi, np. rzeżączka, kiła, błonica, posocznica meningokokowa

antropozoonoza – zwierzę-człowiek, tzw. choroby odzwierzęce: bruceloza, listerioza, wścieklizna

zoonoza – zwierzę-zwierzę, np. parwowiroza

sapronoza, saprozoonoza – zakażenie ze środowiska zewnętrznego: woda, gleba – listerioza, kampylobakterioza

zakażenia endogenne – własna flora

zakażenia egzogenne – drobnoustroje z zewnątrz: inny chory, nosiciel, pokarm, środowisko, aparatura medyczna..

Drogi przenoszenia zakażeń

• oddechowa (inhalacyjna), powietrzno-kropelkowa

• pokarmowa, fekalno-oralna

• kontaktu bezpośredniego: kontakty seksualne, pogryzienia

• kontaktu pośredniego: drogą krwi, zabiegi inwazyjne, narzędzia medyczne, sprzęt…

• z udziałem wektora (przenosiciela): komary, kleszcze, wszy..

Zasięg zakażenia:

• endemia - zachorowania na daną chorobę na określonym terenie występują przez wiele lat na podobnym poziomie

• epidemia - zwiększona zachorowalność w określonej czasowo i przestrzennie populacji

• pandemia - epidemia obejmuje kilka kontynentów

w populacji zwierzęcej:

• enzoocja

• epizoocja

Mikroflora środowiska

Gleba i woda - podstawowe naturalne środowiska bytowania drobnoustrojów.

Powietrze - środowisko wtórne, drobnoustroje nie rozmnażają się, przebywają przejściowo.

 

Gleba - główne środowisko bytowania drobnoustrojów

- drobnoustroje glebowe: bakterie, grzyby i pierwotniaki odpowiedzialne za krążenie pierwiastków w przyrodzie (węgiel, azot, siarka, fosfor), rozkład organizmów zwierzęcych, roślinnych, odpadów przemysłowych, powstawanie humusu

- w olbrzymich ilościach występują w glebach żyznych ( miliony komórek w 1g gleby)

- w glebach o odczynie obojętnym i alkalicznym - więcej bakterii

- w glebach kwaśnych - lepiej rozwijają się grzyby

Bakterie glebowe:

-bakterie autochtoniczne - występują w mniej więcej stałej liczbie dla danego typu gleby,

-bakterie zymogenne - rozwijają się w glebie okresowo, dostają się z resztkami roślin, odchodami ludzi i zwierząt, ściekami; giną one po zakończeniu rozkładu wprowadzonych do gleby substancji organicznych

problem: bakterie chorobotwórcze, dostające się do gleby wraz z odchodami ludzi i zwierząt oraz chorymi tkankami roślin

Woda -  zróżnicowane ilości drobnoustrojów

- woda opadowa - uboga w mikroflorę

• wody podziemne- różne ilości drobnoustrojów, w zależności od głębokości

*woda zaskórna - najwięcej drobnoustrojów

*woda podziemna płytka - najczęściej dostatecznie oczyszczona

*woda podziemna głęboka - zwykle wolna od bakterii

Zbiorniki otwarte - drobnoustroje mogą występować w dość znacznych ilościach, w zależności od ilości substancji organicznych, zawartości tlenu, temperatury wody, naświetlenia.

Drobnoustroje wód powierzchniowych mineralizują związki organiczne, biorą udział w procesie samooczyszczania wody. Niezbędne jest wstępne oczyszczanie ścieków miejskich i przemysłowych przed wpuszczeniem ich do wód zbiorników otwartych. 

Mikroflora wody: -naturalna -dostająca się z ziemi i powietrza – z przewodu pokarmowego ludzi i zwierząt -pochodząca ze ścieków przemysłowych np. browarów, drożdżowni

Z sanitarnego punktu widzenia - najważniejsze jest występowanie w wodzie mikroflory jelitowej, dostającej się z odchodami zwierzęcymi i ściekami miejskimi, podstawa kwalifikowania wody jako zdatnej lub niezdatnej do picia

Określa się miano coli - najmniejsza objętość wody, z której można wyhodować bakterie z grupy E. coli

• 0,1 - woda jest niezdrowa

• 1,0 - woda jest zanieczyszczona (niepewna)

• 10 - woda jest stosunkowo czysta (możliwa do użycia)

• 100 - woda jest dostatecznie czysta

Normy: woda studzienna >50 woda wodociągowa >100

Powietrze - drobnoustroje najczęściej w postaci bioaerozolu (saprofityczny - pyłki, zarodniki grzybów→alergia;, zakaźny → np. gruźlica, grypa..

- dostają się z gleby, wody z cząsteczkami pyłu, kurzu, pary wodnej, wydalane z kaszlem, kichaniem, są przenoszone przez wiatr

• liczba bardzo różna, zależy od wielu czynników (miejsce, zatłoczenie, wysokość, pora dnia, klimat….

*w dużych miastach - więcej mikroorganizmów niż na wsi

*mniej w lasach ogrodach, parkach, polach (więcej kleszczy)

*im wyżej - powietrze staje się coraz czystsze, nawet nad miastami przemysłowymi (działanie bakteriobójcze promieni słonecznych)

*najmniej drobnoustrojów zimą (gleba pokryta śniegiem)

*najwięcej latem (gleba wysuszona, wiatr unosi pyły wraz z mikroorganizmami

*w klimacie ciepłym - więcej mikroflory niż w umiarkowanym, najmniej w strefie polarnej

Wskaźnik zanieczyszczenia powietrza - przemysł spożywczy, linie produkcyjne, wentylacja, sale operacyjne…

(metoda sedymentacyjna, filtracyjna)

Broń biologiczna

• rodzaj broni masowego rażenia, w której ładunkiem bojowym są patogenne mikroorganizmy lub toksyny

• Zastosowanie - atak na pojedyncze osoby, oddziały wojska, ludność cywilną, hodowle zwierząt gospodarskich (terroryzm socjoekonomiczy)

Broń B charakteryzuje::

• stosunkowo niewielkimi kosztami produkcji

• duża część drobnoustrojów potencjalnie użytecznych w broni biologicznej wywołuje także choroby zwierząt

• duża skuteczność

• drobnoustroje i toksyny sąpreparowane prze modyfikacje genetyczne, aby zwiększyć zdolności do przetrwania w środowisku (wirulencja, śmiertelność, lekooporność

• słaba wykrywalność w początkowym etapie

• mogą zostać wykorzystane patogeny, które wywołują rzadkie choroby (np. wirus ospy prawdziwej, ostatni przypadek 1978)

• może być rozprzestrzeniania nietypowymi środkami (np. „listy wąglikowe”)

• krótki okres inkubacji

Metody stosowania broni B:

• bomby lotnicze i pociski artyleryjskie

• zrzucane z samolotów pakiety (np. pudełka), przesyłane pocztą listy

• rozpylania aerozolu z powietrza

• kontaminacja wody, żywności i każda

Broń biologiczna - BB

Kategoria A: patogeny o wysokiej zjadliwości i śmiertelności, łatwe do utrzymania w środowisku, których przydatność, jako "wojskowych" postaci została sprawdzona w przeszłości

Bacillus anthracis, Clostridium botulinum, Yersinia pestis,Variola major, Francisella tularensis

Kategoria B: patogeny o stosunkowo niskiej zjadliwości i śmiertelności, średnio trudne do utrzymania w środowisku

Coxiella burnetti, Brucella, Burkholderia mallei, toksyna

Ricinus communis, toksyna Clostridium perfringens, enterotoksyna B S.aureus

Kategoria C: patogeny, których użyteczność jako broń biologiczna obecnie jest niewielka

Nipah virus, hantavirus, wirusy krwotoczne i encephalitis przenoszone przez kleszcze, żółta febra, wielooporne prątki