Używanie substancji psychoaktywnych. Profilaktyka uzależnień.
Jednym z najbardzxiej bolesnych zjawisk na przełomie drugiego i trzeciego tysiąclecia jest fakt, że współczesny człowiek stał się niemal synonimem kogoś uzależnionego. Dotyczy to zwłaszcza milionów ludzi młodych, którzy w spektakularny sposób aspirują do życia w wolności, a jednocześnie wchodzą na drogę uzależnień od alkoholu, nikotyny, narkotyków i innych substancji, które oszukują, uzależniają i zabijają.
Niniejsza praca porusza temat profilaktyki uzależnień. Z uwagi jednak na jego ogromną złożoność i odgórnie narzuconą wymaganą objętość pracy, ograniczę się tylko do opisania polskich koncepcji profilaktyki uzależnień.
Zdaniem C. Cekiery działania zapobiegawcze przede wszystkim powinny mieć charakter oświatowo-wychowawczy i obejmować:
Ograniczanie i kontrolę produkcji i dystrybucji środków farmakologicznych i innych mogących powodować uzależnienia,
Udostępnianie pracownikom służby zdrowia i wychowawcom publikacji z zakresu uzależnień, aby w ten sposób zapoznać ich ze szkodliwością środków odurzających i podstawowymi problemami osób uzależnionych,
Organizowanie konferencji, prelekcji i szkolenia pracowników oświaty i służby zdrowia,
Wykorzystywanie zebrań wychowawczych i konferencji pedagogicznych dla rodziców w celu uświadamiania ich o istnieniu różnych subkul;tur młodzieżowych i niebezpieczeństwach płynących z faktu uczestnictwa w nich,
Prowadzenie działalności wychowawczo-oświatowej dla młodzieży o szkodliwości środków odurzających,
Zainteresowanie różnych organizacji społecznych, sportowych i harcerstwa problemami młodzieży niedostosowanej i zagrożonej uzależnieniami
Ukazywanie ideałów, kształtowanie celu i poczucia sensu życia przez kształtowanie sysytemu wartości i budzenie zaufania do siebie i do innych.
Nieco inaczej problematykę profilaktyki uzależnień w swoich pracach przedstawia Z. Thille. Jego zdaniem działalność związaną z profilaktyką należy podzielić na dwa rodzaje aktywności: aktywność mającą na celu ograniczanie podaży środków odurzających oraz aktywność mającą na celu ograniczenie popytu na środki odurzające.
W ramach pierwszego z nich należy przeciwdziałać zarówno podaży nielegalnej, jak i legalnej. Podaż nielegalna jest związana przede wszystkim z przemytem środków psychoaktywnych , ich nielegalnym przerobem lub produkcją, handlem, a także kradzieżami środków lub fałszowaniem recept i udostępnianiem substancji odurzających bez zezwolenia osobom do tego nieupoważnionym. W tej sferze aktywności szczególna rola przypada organom ścigania i wymiaru sprawiedliwości. Z kolei podaż legalna, polegajaca na wprowadzaniu na rynek farmaceutyczny różnorodnych środków o działaniu psychoaktywnym (przeciwbólowe, nasenne, uspokajające czy pobudzające), powinna być ograniczana przede wszystkim przez zapobieganie zbyt pochopnemu przepisywaniu tych środków pacjentom przez lekarzy, przez ograniczanie i kontrolowanie reklamy środków farmaceutycznych rzekomo powodującycch wręcz cudowne rozwiązywanie problemów psychicznych.
Działania z powyższej płaszczyzny mogą być skuteczne tylko wówczas, gdy będą im towarzyszyły zabiegi zmniejszające popyt na środki odurzające. Początkowo Z. Thille uważał, że aktywność społeczna w tym zakresie powinna iść w trzech kierunkach:
Szerokiego rozwijania systemu informacji,
Rozwoju działalności w dziedzinie higieny psychicznej, zwłaszcza w odniesieniu do młodzieży,
Zwiększania wysiłków w kierunku rozwijania postaw ideowych, zainteresowań i systemu wartości.
Przedstawiając taką koncepcję działań profilaktycznych, Z.Thille podkreśla, że jego celem nie jest proponowanie szczegółowo opracowanego programu profilaktycznego, ale jedynie jego ramowych wyznaczników. Opiera się bowiem na założeniu, że programy należy tworzyć w kontekście lokalnych warunków i sytuacji.
W latach osiemdziesiątych szczególny rozgłos w Polsce zyskała koncepcjas profilaktyki wypracowana na gruncie stowarzyszenia MONAR. Zwerbalizowana została przez M. Kotańskiego w następujący sposób: ”Polityka społeczna w zakresie profilaktyki antynarkotycznej musi być jednolita w swoich treściach merytorycznych zarówno na terenie na przykład szkoły, jak i w środkach masowego przekazu. Program profilaktyczny powinien być wypracowany wspólnie przez młodzież i specjalistów, a nie wpływać, jak to robiono dotychczas, z narzuconych przez dorosłych odgórnie treści programowych, które budzą sprzeciw młodzieży i rodzą postawy pozornie dostosowane. Jedynie partnerska postawa przy tworzeniu programu profilaktyki daje rękojmię praktycznej realizacji postulatów wynikających z właściwej polityki profilaktycznej. Profilaktyka musi stworzyć wzorzec kodeksu postępowania zarówno wobec ludzi chorych, jak i wypracować model działania młodego człowieka, który wszelkie pokusy popadnięcia w nałóg umie zracjonalizować i dysponuje arsenałem, innych od narkotyków, sposobów rozwiązywania sytuacji stresowych. Informacje na temat narkotyków, leczenia czy opisu przypadków powinny być konsultowane przez organ opiniodawczy MONARU, zajmujący się umiejętnym upowszechnianiem wiedzy na ten temat. (...) System działań szkolnych kół MONAR może przyczynić się do poszukiwań skutecznych i dostosowanych do środowiska młodzieży, bo wykształconych przez nią samą sposobów przeciwdziałania narkomanii i innych niekorzystnych zjawisk występujących u ludzi młodych”.
MONAR nie jest jedynym stowarzyszeniem, które za cel stawia sobie zapobieganie uzależnieniom. Podobne zamierzenia mają również Katolicki Ruch Antynarkotyczny KARAN, stowarzyszenie „Powrót z U” i Towarzystwo Zapobiegania Narkomanii. To ostatnie swoje zadania programowe grupuje w dwóch kategoriach:
w dziedzinie naukowo-badawczej i oświatowej:
inicjowanie i prowadzenie badań epidemiologicznych dotyczących stanu narkomanii,
opracowywanie wyników badań i przedstawianie wniosków zainteresowanym instytucjom,
zabieganie o zorganizowanie studiów podyplomowych i organizowanie, a także dotowanie konkursów na prace naukowe z zakresu narkomanii,
opracowywanie programów szkoleniowych dla nauczycieli i ich organizacja w celu szerzenia wiedzy profilaktycznej,
działalność oświatowa oraz propagandowa we wszystkich środowiskach zawodowych i społecznych.
W dziedzinie działalności organizatorskiej:
Kształtowanie pożądanych postaw społecznych (m.in. dzięki szerokiej działalności wydawniczej i propagandowej),
Popularyzowanie prawa dotyczącego zapobiegania i zwalczania narkomanii,
Konsultowanie aktów prawnych,
Ograniczanie podaży i popytu na środki odurzające,
Ułatwianie korzystania z pomocy profesjonalnej osobom uzależnionym i ich otoczeniu,
Prowadzenie własnego ośrodka resocjalizacyjnego,
Zapewnienie właściwego wsparcia osobom po leczeniu odwykowym,
Tworzenie nowych miejsc pracy z młodzieżą zagrożoną i uzależnioną,
Zbieranie materiałów i informacji dotyczących realizacji ustawy o zapobieganiu narkomanii i innych aktów prawnych.
Polska wzorem wielu innych krajów prowadzi zapisy ustawowe zobowiązujące poszczególne resorty do działalności profilaktycznej. Dotyczy to w szczególności placówek podległych Ministerstwu Edukacji Narodowej, które realizują resortowy program zapobiegania uzależnieniom. Opieramy się na trzech rodzajach działań kierowanych do różnych grup odbiorców:
Działania informacyjne kierowane do rodziców, nauczycieli i ogółu młodzieży,
Działania kompensacyjno – wyrównawcze kierowane do dzieci i młodzieży z grup wysokiego ryzyka,
działania profilaktyczno-wychowawcze i terapeutyczne kierowane do młodzieży zagrożonej uzależnieniem w rozumieniu ustawy.
Wszystkie te działania zmierzają do stworzenia wewnątrz resortowego systemu pomopcy młodzieży odurzającej się, polegającego na uzupełniających się działaniach wychowawcy klasy, pedagoga szkolnego, poradni wychowawczo-zawodowej oraz wyspecjalizowanej placówki profilaktyczno – wychowawczej.