Dydaktyka ogólna

System dydaktyczny to środki nauczania i uczenia się tworzące wspólną strukturę i podporządkowane realizacje społeczne akceptowanych celów kształcenia. Jest to złożona kompleksowa oraz dynamiczna całość obejmująca elementy strukturalne i funkcjonalne wzajemnie powiązane ze sobą.

Do elementów tych zaliczamy osoby, (nauczyciela i uczniów) procesy (nauczanie, uczenie się i wychowanie

0 oraz współczynniki (metody, środki, zasady dydaktyczno wychowawcze, treści kształcenia i forma organizacyjne nauczania)

Na przestrzeni ostatnich kilku100 lat powstało wiele systemów dydaktycznych które wywierały i wywierają nadal ogromny wpływ na kształcenie i wychowanie w szkołach wszystkich typów i szczebli wśród nowożytnych systemów dydaktycznych możemy wyróżnić system tradycyjny reprezentowany przez szkołę Herbartowską oraz system związany z nurtem nowego wychowania określany jako progresywistyczny a więc postępowy powiązany bezpośrednio z nazwiskiem amerykańskiego filozofa i pedagoga Johna Deawey'a. Warto również wspomnieć o trzecim systemie - współczesnym, który stara się wykorzystywać wszelkie pozytywy zarówno systemu tradycyjnego jak i systemu progresywistycznego.

System tradycyjny Fryderyka Herbarta: Twórcą systemu tradycyjnego był Jan Fryderyk Herbart, niemiecki filozof, psycholog i pedagog uważany jest on za twórcę współczesnej pedagogiki naukowej. Wg. Herbarta pedagogika opiera się na etyce i psychologii. Zadanie wychowania polega na ukształtowaniu jednostki silnej moralnie, jego woli i charakteru oraz na pobudzeniu w człowieku szerokich zainteresowań i przekazaniu jemu jak największej ilości wiedzy na całe życie. Wg. Herbarta etyka wyznacza i uzasadnia cele wychowania natomiast psychologia uzasadnia środki do uzyskania tych celów. Stałe zatrudnianie uczniów, organizowanie dla nich zajęć, pielęgnowanie ich fizycznego rozwoju i wdrażanie do porządku po drugie to karność jako konieczny warunek realizacji przez wybory najwyższego celu wychowania to znaczy ukształtowania wychowanka moralności opartej na silnym charakterze dla utrwalenia moralności zaleca się stosowanie różnych środków i metod, wśród których ważną rolę spełniają rygorystyczne zakazać, polecenia, a nawet kary cielesne. Po trzecie do środków tych zalicza się również nauczanie wychowujące, które wg Herbarta ma oprócz wiedzy kształtować charakter człowieka. polega więc nie tyle na przekazywaniu wiedzy uczniom co raczej nawiązaniu czy łączeniu tej wiedzy z rozwojem ich uczuć i woli. Herbart stwierdza że wszelkie przejawy życia psychicznego takie jak uczucia czy wola pochodzą od wyobrażeń, a sam proces nauczania to proces kształtowania tychże wyobrażeń. Można wyróżnić pewne charakterystyczne cechy szkoły tradycyjnej.:

-najważniejsze wychowanie jako proces jednolity stąd uważa się ich za twórców tzw. koncepcji nauczania wychowującego. Opracowali oni jednolitą budowę lekcji. Jednakowy porządek szkoły, który obowiązywał na każdym poziomie. Herbartyści są więc twórcami szeroko później rozpowszechnionego systemu klasowo lekcyjnego. w koncepcjach Herbartowskich również spotykamy się z podziałem treści nauczania na przedmioty co oznacza iż wprowadzili oni tak zwane nauczanie systematyczne. Byli jednak zwolennikami nauczania przedmiotowego już od pierwszych klas szkoły podstawowej, co dzisiaj uważa się za rozwiązanie nie do końca trafne w związku z tym, że dziecko do szkoły przychodzi z całościowym obrazem świata i systematyzacja przedmiotowa winna następować dopiero po kilku latach nauczania kompleksowego. Cechą systemu Herbatowskiego jest wykorzystywanie przede wszystkim metod nauczania podającego (werbalnych - pogadanka i wykład) gdzie aktywność związana z realizacją procesu kształcenia występuje przede wszystkim po stronie nauczyciela a proces dydaktyczny rozumiany jest jako proces nauczania i uczenia się. Charakterystyczne dla szkoły tradycyjnej jest również to iż praca w tym systemie realizowana jest z użyciem środków dydaktycznych takich jak podręczniki, plansze. Nauczyciel w tym systemie postrzegany jest jako osoba konserwatywna, rutynowo wykonująca swoje czynności zawodowe, systematycznie realizująca wyznaczone cele podporządkowana ośrodkom decyzyjnym, oraz władzom politycznym. Uczniowie w szkole Herbartowskiej są pasywni. Nie decydują o doborze treści kształcenia. a w realizacji celów dydaktycznych dominuje nauczanie pamięciowe, co oznacza iż rozwój procesów pamięciowych ma charakter systematyczny, zaś rozwój myślenia ma charakter jedynie incydentalny. Szkoła Herabartowska nastawiona była na przekazywanie dużej ilości wiedzy przede wszystkim z dyscyplin humanistycznych zaniedbując w dużej mierze realizację przedmiotów o charakterze przyrodniczym Praca lekcyjna w tej koncepcji miała przede wszystkim charakter zbiorowy, natomiast elementy pracy indywidualnej polegały na tym, iż uczniowie samodzielnie wykonywali najczęściej te same czynności. W koncepcji Herbartowskiej zachęcanie uczniów do nauki opiera się na kształtowaniu motywów zewnętrznych, poprzez stopnie, kary nagrody i częstą kontrolę wyników nauczania, a także poprzez współzawodnictwo. W rozumieniu Herbartystów szkoła jest jedynym terenem uczenia się i jedynie praca domowa wykonywana jest poza nią. W koncepcji Herbarta kładzie się słaby nacisk na samorzutną twórczość uczniów. W systemie szkoły Herbartowskiej kładzie się dyży nacisk na rozwój moralności uczniów, stąd też etyka jako subdyscyplina aksjologiczna w tej koncepcji jest szczególnie ważna. Herbart stwierdza, iż ideał wychowania składa się z pięciu idei moralnych:

-idea wewnętrznej wolności, która zakłada, że zawsze uznajemy zgodność naszej woli z naszymi przekonaniami i przeżywamy tę zgodność pozytywnie. Wg Herbarta idea ta zapewnia zgodność woli danej jednostki z jej pragnieniami i przekonaniami.

-idea moralności, która zakłada że za cechę pozytywną uznajemy silną wolę w odróżnieniu od słabej. Jest ona treścią idei doskonałości, co oznacza, że wyznacza kierunek, zakres i siłę dążeń jednostki.

- idea życzliwości - uznajemy zgodność woli własnej z wolą innych. Pozwala uzgadniać i podporządkowywać własną wolę woli innych

-idea prawa: Herbartyści stwierdzają iż niezgodność woli która rodzi walkę i spory może być usunięta na zasadzie uznawania praw co oznacza, że zapobiega ona powstawaniu konfliktów powstających w wyniku rozbieżności między sprzecznymi dążeniami i ograniczeniami jednostki.

- idea słuszności: stwierdza się iż łamanie prawa prowadzącego do przykrości i krzywdy innych nakłada na jednostkę obowiązek zadość uczynienia przykrościom i krzywdom wyrządzonym innym jednostkom.

Idea wewnętrznej wolności i życzliwości odnosi się więc do własnego ja. Pozostałe zaś idee odnoszą się do relacji z innymi ludźmi. Wg Herbarta chcąc wywołać u dziecka określone przeżycia umysłowe lub uczuciowe należy oddziaływać na jego wyobrażenia wzbogacać jego potencjał apercepcyjny, postrzeganie samego siebie, świadomość samego siebie, postrzeganie przez umysł własnych stanów psychicznych. Stąd też nauczanie uznaje Herbart za podstawowy składnik kształtowania charakteru człowieka.

Efektywność nauczania w szkole Herbartowskiej zależy od racjonalnego rozłożenia treści którą uczniowie mają sobie przyswoić. Na powiązanie ze sobą treści kształcenia przy zachowaniu odpowiedniego toku podającego. Opanowanie tych treści najskuteczniejsze jest wtedy, kiedy uczniowie przechodzą kolejno od etapu zgłębiania, w którym dane wyobrażenie wydziela się jasno i wyraźnie spośród innych. Zdaniem Herbarta całe życie człowieka składa się z wyobrażeń, które to wyobrażenia spychane są do tak zwanych mas apercepcyjnych (pamięć długotrwała) Z etapu zgłębiania, przechodzimy zdaniem Herbarta do etapu ogarniania, dzięki któremu możliwe staje się tworzenie określonych całości z już zgłębionych wyobrażeń. W każdym z wymienionych etapów Herbart wyróżnił dwa stadia - spoczynku i ruchu wyróżniając więc kolejno zgłębianie spoczywające, postępujące, ogarnianie spoczywające i ogarnianie postępujące. Stąd też powstał schemat stopni formalnych gdzie tym wyróżnionym procesom można przypisać stopnie nauczania w następującej kolejności:

-jasność

-kojarzenie

-system

-metodę

Zdaniem Herbarta każda lekcja powinna przebiegać wg wyróżnionego przez niego schematu. Stopnie te miały więc tok nauczania wszystkich przedmiotów na wszystkich szczeblach nauki szkolnej. Z czasem więc dla określenia ich niezależności o treści nauczania nazwano je więc stopniami formalnymi.

Najogólniej mówiąc, proces nauczania, którego tok wyznaczały stopnie formalne Herbarta miał przebiegać od wyobrażeń do pojęć. i od pojęć do umiejętności o charakterze teoretycznym.

Herbartowska teoria stopni formalnych nadawała jednostronnie intelektualistyczny charakter procesowi nauczania zaniedbując kształcenie i rozwijanie samodzielnego działania uczniów, formowania u nich umiejętności o charakterze praktycznym, oraz wdrażania do pracy w warunkach innych niż typowo szkolne. Ze względu na to iż teoria t przypisywała podstawowe znaczenie czynnościom nauczyciela a zwłaszcza w podawaniu nowego materiału, pominięte w niej również zostało kształcenie i rozwijanie samodzielności intelektualnej uczniów. Teorię tę niesłusznie podporządkowującą wszelkie uczenie się nauczaniu cechował przesadny formalizm i rygor. Nauczycielom w szkole narzucony został ciasny schemat konkurencji ograniczony przeważnie do podawania uczniom gotowych wiadomości, a więc umożliwiający jedynie stosunkowo wąski schemat realizacji zadań dydaktycznych uogólniając system szkoły Herbartowskiej był autorytatywnym system dydaktycznym, w którym nauczyciel wymaga bezwzględnego podporządkowania się uczniów. Autorytet podręcznika i nauczyciela był bezwzględny, a odstępstwo od sformułowanej treści było niedozwolone. Realizowane w tej szkole treści zmierzały w kierunku kształtowania osobowości.

Wiedza w szkole tradycyjnej miała charakter statyczny, a więc uczyła przede wszystkim o tym, co jest znane i zbadane, bez podstawy, która prowadziłaby do konieczności poszukiwania wiedzy. Treści kształcenia były głównie pojęciowe i ujednolicone. Była to szkoła elitarna, przeznaczona dla sfer wyższych, nie uwzględniając indywidualności ucznia i stosunkowo słabo przygotowująca do pełnienia usług społecznych.

System dydaktyczny J. Dawey'a

System szkoły Herbartowskiej został wyparty przez system dydaktyczny o charakterze demokratycznym, którego twórcą i prekursorem był John Dawey. System Dawey'owski miał większe szanse na akceptację ze strony pedagogów, ponieważ w przeciwieństwie do szkoły tradycyjnej nie stosował wychowania opartego na represji. Zdecydowanie odchodził od werbalizmu w nauczaniu. Odrzucił stosowanie metod służących do przekazywania uczniom gotowej wiedzy do zapamiętywania. Odrzucił również niedostateczne w szkole tradycyjnej respektowanie potrzeb i zainteresowań poznawczych uczniów. Oraz odizolowanie treści i procesów kształcenia od rzeczywistych potrzeb społecznych.

John Dawey urodził się w połowie XIX wieku. Był przede wszystkim filozofem, który wspólnie z Whilliamem James'em był twórcą amerykańskiego pragmatyzmu, oraz prekursorem koncepcji tzw. nowego wychowania.

Jako pedagog był przedstawicielem progresywizmu, czyli podejścia postępowego w szkolnictwie. Był też twórcą tzw. szkoły eksperymentalnej ( laboratory school), którą założył na początku XX w. W Chicago. W szkole tej stosowano wzoru postępowania pedagogicznego, które miały wytyczać kierunki zasadniczej przebudowy szkoły tradycyjnej. Był on twórcą tzw. koncepcji nauczania przez działanie - lerning by doing. Deaway opracował założenia koncepcji dydaktycznej, która miała na celu przeciwstawienie się pedagogice Herbartystów. Jego koncepcję nazwano postępową, bądź też progresywną, czy też progresywistyczną. Polegała ona na rozumieniu doświadczenia jako istoty prawdy. Zwolennicy szkoły progresywnej Twierdzili, że prawdziwe jest to, co sprawdza się w działaniu jako prawdziwe i prawdziwe jest to, co użyteczne. Był to sposób myślenia stosunkowo nowy, odchodzący od tradycyjnych przekonań filozoficznych. Progresywiści twierdzili, że doświadczenie jest źródłem zdobywania i weryfikowania wiedzy, stąd w jego szkole rozwijane było hasło 'uczenia się przez działania' Szkoła eksperymentalna w Chicago powstała na wzór samowystarczalnego gospodarstwa domowego, gdzie uczniowie wykonywali różne zajęcia rzemieślnicze i gospodarcze. Ogólnie można powiedzieć iż domagano się takiej szkoły, która by udostępniała zainteresowania uczniów, rozwijała zarówno jego intelekt, uczucia i wolę, uczyła ich myśleć i działać. Była dla nich miejscem swobodnej i twórczej pracy. Nakłaniała do współdziałania i zespołowych form wysiłku. Ponadto indywidualizowała treść oraz tempo nauki była miejscem spontanicznej aktywności uczniów. Nie przekazywała wiedzy uczniom nad rozwój ich myślenia. Kształciła umiejętność spostrzegania, formułowania i rozwiązywania różnorakich problemów teoretycznych i praktycznych czy też problemów życia codziennego.

Deawey zarzucał Herwartystom, że ich koncepcje dydaktyczne wpłynęły na powstanie szkoły sprzyjającej wychowywaniu represyjnemu i nauczaniu werbalnemu, że przyczyniły się do upowszechnienia poglądów, jakoby opanowanie słów podniesionych do rangi symbolu było równoznaczne z faktycznym przyswajaniem sobie tej wiedzy przez uczniów. Szkoła progresywistyczna zakładała przede wszystkim rozwój myślenia, a sam Deawey był autorem książki 'How we think' Deaway krytykował również Herwartystów za ograniczenie czynności wykonywanych w szkole przez uczniów które jak stwierdzał sprowadzono do słuchania czytania, rachowania i oglądania obrazków. Szczególnie mocno Deaway potępiał przekazywanie uczniom gotowej wiedzy, bez dbałości o jej poszukiwania. Myślenie w tej szkole było czymś incydentalnym, przypadkowym i ubocznym. Tymczasem szkoły Deaweya główny akcent położyły na rozwój aktywności przejawiającej się najbardziej w czynnościach manualnych i różnego rodzaju zajęciach praktycznych. Głównym zadaniem uczniów nie jest przygotowanie ich do wykonywania takiego bądź innego zawodu, lecz pobudzenie rozwoju ich wrodzonej zdolności. Tak więc nauka szkolna ma być narzędziem zdobywania przez nich bogatego i różnorodnego doświadczenia. Podkreślał przy tym, że zajęcia praktyczne nie mają bynajmniej zastąpić studiowania książek przez uczniów, ale ich podstawowa funkcja sprowadza się do nauczania uczniów samodzielnej pracy, do korzystania w pełni ze swoich doświadczeń pozaszkolnych, oraz do zdobywania wiedzy w drodze samodzielnego wysiłku, a nie przyjmowania jej wyłącznie w gotowej postaci. Wg Deawaya poznanie i wiedza stanowią narzędzia, którymi człowiek posługuje się w pokonywaniu różnorakich trudności i rozwiązywaniu problemów. Rozwiązanie problemów Deaway uznał za najważniejszą metodę pracy z uczniem. I choć koncepcja ta powstała w XIX w. Należy stwierdzić, że w XXI w. na konferencjach o charakterze globalnym i światowym dotyczących wizji współczesnej szkoły, nauczanie programowe uważa się za najważniejszą koncepcję dydaktyczną.

Deaway również był twórcą pewnego schematu poznawczego, wg którego ma przebiegać każda lekcja, a schemat ten nazwał pełnym aktem myślenia. Jak sam stwierdzał pełen akt myślenia był zaprzeczeniem tego, co Herbart zawarł w koncepcji swoich stopni formalnych. Pełen akt myślenia wg Deawaya jest niczym innym jak fazami rozwiązywania problemów. W akcie tym wyróżnił:

- odczucie trudności

- wykrycie i określenie, a więc sformułowanie problemu

- wyszukiwanie pomysłu rozwiązania: sformułowanie hipotez, czyli tez wymagających udowodnienia

- logicznej weryfikacji hipotez

- rozwiązanie problemu.

Deaway uważał, że odmienna musi być sama prezentacja problemu. Uczniowie muszą być przekonani, iż rozwiązując dany problem odkrywają nowe dla nich rzeczy, wiadomości nikomu wcześniej nieznane. Takie podejście trudno jest utrzymać, bo problemy szkolne nigdy nie są obiektywne, a mają jedynie wymiar subiektywny. Każdy problem pojawia się tylko raz. Szkoła Deawaya zakładała że w swoim rozwoju ortopedagogicznym uczeń powinien przejść przez szereg problemów, które ludzkość rozwiązywała w swojej filogenezie.

Koncepcje Deawaya były później kultywowane w różnych rozwiązaniach dydaktycznych, choćby takich jak słynny palm Daltoński, nazwany też nauczaniem kontraktowym autorstwa Helen Pauck przy takich koncepcjach Winetti.

Porównując dwa scharakteryzowane tutaj systemy i odnosząc je do poszczególnych elementów systemu dydaktycznego należy stwierdzić, ze każda z tych koncepcji posiadała swoistą wykładnie aksjologiczną z tym, że koncepcja Herwartowska miała charakter idealistyczny natomiast koncepcja amerykańska oparta była na koncepcji filozofii pragmatyzmu.

Wielką zasługą szkoły Herwartowskiej było przyjęcie przez Herwarta koncepcji nauczania wychowującego opartego na etyce i moralności.

W zakresie celów kształcenia szkoła Herwarta była zdecydowanie lepiej zorganizowana niż szkoła Deawaya, gdyż w szkole Deawaya cele wyznaczane były jedynie na bazie bezpośrednich zainteresowań. Prowadziło to do pewnej dezorientacji uczniów, którzy na jednej z lekcji zapytali nauczyciela 'czy my znów musimy się uczyć tego, czego chcemy?' (nauczyciel musi mieć świadomość jakie cele realizować)

Treści Herwarda były bardziej progresywistyczne i zdobywane przez uczniów, poprzez sposoby mało efektywne. Treści realizowane w szkole Deawaya były przyswajane lepiej, bo zdobywane przez własne umiejętności i w wyniku własnych umiejętności.

W zakresie formy organizacyjnej nauczania szkoła progresywistyczna zdecydowanie dominuje. Jest ona jedynie miejscem wymiany doświadczeń, ponieważ uczniowie w szkole progresywistycznej zdobywają wiedzę poza jej murami. W zakresie stosowanych metod i środków nauczania zaznacza się wyraźna przewaga w szkołach amerykańskich poprzez fakt, iż poznawanie świata odbywa się w sposób aktywny i poszukujący.

Szkoła progresywna wyrosła na bazie krytyki szkoły Herwartowskiej. Powstaje jednak pytanie, czy rzeczywiście jest tak, że progresywiści nie ustrzegli się błędu. W latach 60-tych XX wieku odbyła się w USA szeroka społeczna debata, której przedmiotem było poszukiwanie zastoju w rozwoju amerykańskiej nauki. Istniejąca wtenczas zimna wojna i wyścig zbrojeń między ZSRR i USA. Wyścig w kosmosie doprowadził w USA do przekonania, że amerykanie przegrywają tę realizację. Raport 'Nation at Risk' w którym stwierdzono iż szkoła Daweyowska (amerykańska) dała uczniowi deser zawiązania głównego. przeciętna amerykańska szkoła w imię swobodnej wolności, dopuszczała wówczas możliwość indywidualnego wyboru przez ucznia przedmiotów nauczania tak, aby uzyskał on odpowiednią liczbę kredytów, które pozwalały mu na przejście na kolejne etapy kształcenia.

Spowodowało to, że przedmioty o charakterze kształcącym –np. język angielski była dość mocno ograniczona. Wielu uczniów znało jedynie podstawy matematyki ogólnie mówiąc przedmioty o charakterze ogólnokształcącym były mocno zaniedbane. uczniowie bowiem wybierali najczęściej zajęcia łatwe. Skótkowało to bardzo dużym obniżeniem poziomu kształcenia amerykańskiej szkoły i postępującym analfabetyzmem w społeczeństwie amerykańskim.