DYDAKTYKA OGÓLNA

Na przestrzeni dziejów zauważyć można funkcjonowanie w społeczeństwach różnych systemów dydaktycznych które miały często bardzo odmienny sposób patrzenia na szkołę oraz na realizację procesu kształcenia. Stąd też dydaktycy wyróżniają pewne stałe elementy systemów dydaktycznych wg których opisują owe systemy, a elementy te są podstawą badań o charakterze porównawczym. System dydaktyczny to całokształt zasad organizacyjnych, treść, metody i środki nauczania tworzące spójnie wewnętrzną strukturę i podporządkowane realizacji społecznie akceptowanych celów kształcenia, inaczej mówiąc jest to złożona kompleksowa i dynamiczna całość obejmująca elementy strukturalne i funkcjonalne wzajemnie powiązane ze sobą. Elementy te to osoby a więc nauczyciel i uczniowie, procesy, jak np. procesy nauczania, procesy uczenia się, czy proces wychowania oraz współczynniki a więc metody, środki dydaktyczne, zasady nauczania, treści, formy, a także cała baza infrastruktury dydaktycznej. Na przestrzeni więc kilkuset minionych lat powstało wiele systemów dydaktycznych które wywierały i do dziś wywierają ogromny wpływ na kształcenie i wychowanie w szkołach wszystkich typów i szkołach wszystkich szczebli. Wśród nowożytnych systemów dydaktycznych możemy wyodrębnić system tradycyjny związany z osobą Jana Fryderyka Herbarta, system związany z nurtem nowego wychowania - inaczej nazywany postępowym, związany z osobą Johna Dewey’a i system współczesny. Dokonując analizy systemów dydaktycznych musimy więc dokonać porównań wszystkich ich elementów. Porównanie tych elementów winno odbywać się w określonej kolejności, bowiem w dużej mierze elementy kolejne są konsekwencją elementów wcześniej określonych.

Pierwszym elementem systemu dydaktycznego są wartości wg których dany system powinien być konstruowany. Wartości są bowiem swoistymi drogowskazami wg których należy konstruować system dydaktyczny. Jest to zaraz ram element który chyba najbardziej różnicuje poszczególne systemy dydaktyczne między sobą. Wyjściowej elementem przygotowania każdego systemu dydaktycznego jest jego przygotowanie aksjologiczne. Aksjologia bowiem wyraźnie stawie takie pytania jaki powinien być człowiek, do jakich wartości powinniśmy się odwołać, które wartości są najważniejsze, a które jedynie stanowią uzupełnienie tych podstawowych. Należy zaznaczyć że o ile w systemach dydaktycznych, system wartości wokół których buduje się inne elementy jest względny stale o tyle zawsze podkreśla się iż w sensie podmiotowym czy osobowym, kształt systemu wartości jest dynamiczny, na przestrzeni czasu podlega zmianom, przekształceniom i podlega odmiennej filozofii wartościowania. Możliwość dokonywania zmian w systemie wartości, w tym sensie, że szkoła czy edukacja, jedynie prezentuje systemy wartości, dając możliwość uczniowi ich wyboru, jest miarą wolności w edukacji i miarą jej nowoczesności.

Kolejnym elementem systemu dydaktycznego są cele kształcenia. Cele kształcenia wynikają ze świata wartości który został wcześniej określony. Dla pedagoga pytanie „jakie cele chce osiągnąć w procesie kształcenia” jest pytaniem podstawowym. Jednak prowadzone ostatnio w polskim szkolnictwie badania wykazują że nauczyciele (85%) nie stawa sobie celów dydaktycznych. Realizując proces dydaktyczny każdy nauczyciel powinien zdać sobie sprawę jakie cele poznawcze, kształcące i cele wychowawcze chce osiągnąć, poprzez swoje działanie. Świadomość celu po stronie nauczyciela jest warunkiem uświadomienia celu po stronie uczniów. Jest to niezwykle istotny element w realizacji procesu kształcenia który pozwala na to aby proces ten miał charakter zadaniowy. Brak świadomości uczniów w zakresie celów powoduje iż przypominają oni człowieka idącego tyłem po drodze. Widzi wszystko co już minął ale nie wie co go czeka. Nie może więc posiadać tzw. perspektywy poznawczej. Przygotowanie w zakresie celów nazywamy przygotowaniem teleologicznym.

Teleos – cel (łac.)

Kolejnym elementem porównywanym w różnych systemach dydaktycznych są zasady dydaktyczne. Zasady dydaktyczne to normy postępowania nauczycieli na podstawie których możemy odpowiedzieć na pytanie „dlaczego należy nauczać tak a nie inaczej”. W różnych systemach dydaktycznych spotkać można różny wachlarz zasad nauczania, które odwołują się nie tylko do samego procesu kształcenia ale również do norm życia społecznego, ideologicznego czy politycznego. Zależność tutaj jest taka że im bardziej nowoczesny system tym bardziej skupia się na zasadach odnoszących się jedynie do procesu kształcenia. Tam wszędzie gdzie następuje ich rozszerzenie istnieje podejrzenie iż zasady w nim konstruowane służą bardziej podtrzymaniu ładu społecznego niż organizacji działań edukacyjnych. Przygotowanie systemu dydaktycznego w zakresie zasad nazywamy przygotowaniem normatywnym. Przygotowanie normatywne systemu służy eksplantacji podejmowanych działań pedagogicznych.

Po określeniu elementów aksjologicznych, teleologicznych i normatywnych analizie poddaje się przygotowanie w zakresie merytorycznym, czyli w zakresie treści kształcenia. Tak w konstruowaniu systemu jak i postępowaniu pedagogicznym, stawiamy sobie zawsze pytanie „na bazie jakich treści chce osiągnąć wyznaczony wcześniej cel”. Zakres treściowy systemów dydaktycznych mocno różnicuje poszczególne systemy dydaktyczne, gdyż treści mają charakter historyczny i odnoszą się do ról społecznych, które w przyszłości uczniowie będą pełnić, a więc ról obywatelskich, pracowniczych, rodzinnych, odbiorców dóbr kultury, czy też członków grup nieformalnych.

Kolejny ważny element, który jest szczególnie widoczny w funkcjonowaniu szkoły to formy pracy szkoły. W poszczególnych systemach dydaktycznych spotykamy bardzo różne rozwiązania w zależności od czasu pracy z uczniami, liczby uczniów, miejsca pracy itd. Poszczególne systemy są więc zróżnicowane co do nauczania jednostkowego, zbiorowego, zespołowego. Ponad to różnicuje je inne podejście do pracy szkolnej i pozaszkolnej, jak również do pracy lekcyjnej i pozalekcyjnej. Przygotowanie w zakresie form nazywamy przygotowaniem organizacyjnym tego procesu.

Kolejny ważny element systemu dydaktycznego, wynikający z form organizacyjnych nauczania to przygotowanie tego procesu pod względem metodycznym, a więc w zakresie metod kształcenia. Metody kształcenia są niczym innym jak sposobami postępowania pedagogicznego w trakcie realizacja procesu uczenia się i nauczania. To co różnicuje metody od zasad to, to iż metody dobierane są ze względu na realizowane cele, charakter przedmiotu i wieku uczniów, gdy tymczasem zasady obowiązują zawsze, na każdym szczeblu nauczania w zakresie nauczania wszystkich przedmiotów oraz realizacji wszystkich celów. Zasady odpowiadają „dlaczego - nauczać”, metody zaś „jak - nauczać”. W odniesieniu do realizowanych celów i treści kształcenia, dobieramy więc metody nauczania oparte na sobie, metody oglądowe, metody praktycznie działające, tak aby można było realizować ideę nauczania wielostronnego idąc niejako czterema drogami, a więc aby można było nauczać przez podawanie, przez odkrywanie, prze działanie i przez przeżywanie.

Ostatnim elementem który różnicuje poszczególne systemy dydaktyczne są środki nauczania. W czasach współczesnych, a więc w dobie rewolucji informatycznej, cyfrowej, środki dydaktyczne mocno ukazują obraz szkoły i poszczególnych systemów dydaktycznych. Ważne jest aby pamiętać że są one jedynie środkiem do osiągania celów i nigdy nie mogą stać się celem samym w sobie. Faktem jednak jest że kształcenie multimedialne w dobie współczesnej jest ważnym wyznacznikiem nowoczesnej szkoły. Rozwój kształcenia multimedialnego powoduje, iż nauczanie wychodzi mocno poza nasze szkoły i czyni nauczanie bardziej indywidualnym, a nie nauczaniem zbiorowym. Przygotowanie systemu dydaktycznego w zakresie środków dydaktycznych nazywamy jego przygotowaniem technicznym.

ZWIĄZKI DYDAKTYKI Z INNYMI NAUKAMI

Na przestrzeni biegu nauki można było spotkać dwa podejścia do jej uprawiania. Jedno z nich związane było z tym, iż starano się izolować każdą z nauk, wyraźnie zaznaczając jej przedmiot badań. W tym biegu poszczególne nauki wyznaczały ścisłe granice między sobą i miały charakter wyizolowany. Drugie podejście zaś do uprawiania nauki, to podejście, które zakłada, iż cała ludzka wiedza ma charakter zintegrowany, i jeśli tak to uprawianie poszczególnych nauk winno opierać się na współpracy z naukami pokrewnymi. To podejście zakłada, iż szczególnie ważne jest to co łączy poszczególne dyscypliny wiedzy a nie to co je dzieli. Historia nauki dostarcza wiele dowodów na to, iż funkcjonowanie na obrzeżach poszczególnych nauk, a nie tylko w ich centrach, prowadzi często do powstawania nowych dyscyplin naukowych, które z czasem odkrywają swój swoisty przedmiot badań. Takie dyscypliny jak np. psychocybernetyka, psycholingwistyka, są świadectwem istnienia takich właśnie procesów. Stąd też dydaktyka jako forma kształcenia stara się korzystać z dorobku innych nauk, nie tylko nauk o edukacji, ale również takich jak np. historia wychowania, teoria wychowania, socjologia wychowanie i innych, ale przede wszystkim korzysta z całego wachlarza nauk humanistycznych.

Dydaktyka w dużej mierze korzysta z takich dyscyplin wiedzy jak: filozofia, psychologia, socjologia, wiedza biomedyczna, organizacja i zarządzanie, historia.

Gdyby chcieć pokusić się o ranking z innymi naukami to na 1szym miejscu współpraca dotyczy związku dydaktyki z filozofią. Co prawda można powiedzieć, że dotyczy to wielu nauk, dla których filozofia jest bazą wyjściową konstruowania wiedzy, bowiem filozofia jest „matką wszech nauk” i wszystkie dyscypliny wiedzy wywodzą się z wspólnego pnia filozoficznego. To samo dotyczy się psychologii, socjologii, a nawet przedmiotów ścisłych takich jak fizyka.

Samo słowo filozofia znaczy tyle co miłowanie mądrości.

Powstaje pytanie dlaczego dla dydaktyki filozofia jest tak ważna. Aby odpowiedzieć na to pytanie, należy przyjrzeć się strukturze filozoficznej i jej podstawowych działów. Jednym z wielkich działów filozofii, który jest niezwykle istotny dla kształtowania systemów dydaktycznych, jest aksjologia, czyli nauka o wartościach. Aksjologię można traktować jako wyodrębnioną dyscyplinę wiedzy, ale po dzień dzisiejszy, przez wielu filozofów uważana jest jako subdyscyplina filozoficzna. Dla dydaktyki ważne jest szukanie odpowiedzi „ w jaki sposób świat wartości winien funkcjonować w procesie dydaktycznym”. Filozofia daje pewne odpowiedzi co do analizy świata wartości, stara się wyjaśnić czy wartości mają znaczenie tylko tu i teraz, czy może są ponad przestrzenne i ponad czasowe, tak jak uważa się to w stosunku do wartości uniwersalnych. W odniesieniu do wartości uniwersalnych można ich elementy spotkać w różnych kulturach i w różnych cywilizacjach, a także w różnych okresach dziejowych ludzkości. Wartości te obecne są w cywilizacjach dalekiego wschodu, kulturze mozopotami południowego Egiptu, kulturze łacińskiej, greckiej i innej. Powstaje więc problem czy wartości są transcendentne czy też są jedynie wymysłem ludzkiego umysłu. Jednak co do wartości uniwersalnych uważa się, że mają one charakter transcendentny. We wszystkich filozofiach funkcjonuje tzw. miara wartości uniwersalnych (prawda, dobro, piękno) – owe wartości uniwersalne są na tyle istotne w sensie aksjologicznym, iż na ich podstawie wyłoniły się swoiste subdyscypliny aksjologiczne. I tak poszukiwaniem prawdy zajmuję się teoria poznania, zagadnieniami dobra – etyka, zagadnieniami piękna – estetyka. Filozofia jako obiekt aksjologii dzieli się na dwa działy – jeden z nich zajmuje się kwestiami bytu, a więc takimi problemami „co było pierwsze – materia czy ja” – byt – ontos – dział nazywa się ontologia. Drugi wielki dział filozofii zajmuje się granicami i możliwościami ludzkiego poznania, jest on o tyle ważny, ponieważ dydaktyka zajmuje się optymalizacją procesów poznawczych. Stąd też ten dział filozofii szczególnie powodował zmiany w myśleniu o edukacji i zmiany w myśleniu o szkole. Bowiem zmiany koncepcji filozoficznych, reprezentowane prze poszczególnych myślicieli filozofów, z reguły prowadziły do zmiany wizji szkoły. Ten dział w zależności od tego czy odwołamy się do rozważań greckich czy łacińskich nazywa się – epistemologią (grec.) albo gnoseologią (łac.). Zmiany więc w myśleniu o granicach i możliwościach ludzkiego poznania dokonujących się na przestrzeni dziejów w obrębie epistemologii (gnoseologii) powodowały reformę szkolnictwa. Można wyróżnić kilka kierunków epistemologii a najbardziej radykalnym sposobem myślenia było myślenie, które dla pedagoga w pewnym sensie jest nie do przyjęcia, że człowiek w ogóle nie może w sposób obiektywny – poznać otaczającej go rzeczywistości. Jeśli tak, to wątpliwym staje się sens funkcjonowania szkoły jako instytucji. Pogląd ten doprowadził do tzw. deskolaryzacji, do dążenia aby zlikwidować szkoły. Koncepcja która zakłada, że człowiek nie może poznać świata w sposób obiektywny nazywamy agnostycyzmem. Powstaje pytanie jaka jest wykładnia takiego myślenia. Otóż wśród filozofów ta wykładnia ma najczęściej charakter filozoficzny, ponieważ uważają oni, że człowiek nie może poznać świata w sposób obiektywny, ponieważ obraz tego świata u każdego z nas zreinterpretowany jest przez nasze życie psychiczne, przez naszą wiedzę, przez nasze uczucia, przez nasze emocje. Nie ma więc jednego obiektywnego obrazu świata jak twierdzą, ale jest wiele światów przeżywanych, światów subiektywnych świata każdego z nas. Drugi pogląd epistemologiczny nie był już tak radykalny, ale zakładał, że świat może poznać człowiek jedynie poprzez zmysły. Skutkowało to radykalną zmianą myślenia o szkole, w której zakładano, że istotą poznawania świata jest jak najwięcej doznań zmysłowych , których dostarcza się uczniom w szkole. Ten kierunek epistemologiczny nazywamy sensualizmem. Inny z goła odmienny pogląd, to pogląd epistemologiczny, który zakłada, że istotą poznawania świata jest myślenie o tym świecie, a nie odbieranie bodźców. Pojawiają się więc propozycje szkoły, której istotą pracy jest rozwój myślenia dziecka i zwracanie uwagi przede wszystkim na wartość kształcącą przedmiotów takich jak – łacina, greka, matematyka, logika. Kierunek który zakłada, że historią poznania świata jest myślenie o nim jest racjonalizm. Przełom XIX w przyjął nowe myślenie którego istotą było iż to że poznać świat możemy działając w tym świecie, poprzez działanie. Stąd też powstały szkoły w których naczelną zasadą było stwierdzenie „learning by doin” – uczenie przez działanie. Nie była to koncepcja nowa, ponieważ ten sposób myślenia można było spotkać w koncepcjach idealistów, którzy zakładali, że filozofowie jedynie interpretowali świat, gdy tymczasem chodzi o to aby ten, świat zmieniać. Podstawowym pojęciem tej koncepcji było pojęcie skuteczności, czy użyteczności, gdyż uważali oni, że prawdziwe jest to co jest użyteczne. Pogląd epistemologiczny, który zakładał, że świat poznajemy przez działanie nazywamy pragmatyzmem, a koncepcje te określane są jako koncepcje prakseologiczne. Na gruncie amerykańskim tej filozofii myślenia powstało wiele szkół tzw. nowego wychowania. Te działania zapoczątkował John Dewey. Dzisiejsze myślenie epistemologiczne przede wszystkim nie zakłada wyłączności żadnego ze sposobów myślenia ale stara się je łączyć. Dzisiejszy pogląd zakłada, że w poznawaniu świata, poszukiwaniu granic i możliwości ludzkiego poznania, uzależnione są różne poglądy, bowiem świat poznajemy na trzech poziomach – na poziomie zmysłowym, umysłowym i działaniowym. Stąd też współczesna szkoła zakłada różne drogi poznawania świata.

Kolejną ważną dyscypliną humanistyczną, z której czerpie swoją wiedzę dydaktyka, jako teoria kształcenia, jest psychologia. Psychologia, która zajmuje się opisem procesów psychicznych człowieka, zagadnieniami kształtowania jego osobowości, szczególnie ważna wydaje się dla dydaktyki. Aby dydaktyka mogła optymalizować przebieg procesów poznawczych człowieka, musi poznać naturę, a to możliwe jest jedynie poprzez ścisłe odwoływanie się do wiedzy psychologicznej. Szereg terminów stricte dydaktycznych, bierze swój początek z psychologii. Takie ważne terminy dla dydaktyki, jak pojęcie uczenia się, nauczania, procesów spostrzeżeniowym, myślenia, motywów, postaw, inteligencji, zdolności, uwagi, temperamentu, nie możliwe byłoby bez odwołania się do wiedzy psychologicznej. Wiedzą charakterystyczna wiedzy psychologicznej, tak jak i każdej wiedzy humanistycznej, jest to, iż w danej sprawie może występować wielość poglądów. Stąd też definiowanie szeregu terminów psychologicznych może mieć różne wymiary, w zależności do jakiej koncepcji będziemy się odwoływać. Tak jak w filozofii nie mówimy o granicach i możliwościach ludzkiego poznania, spotykamy różne koncepcje, tak wiedza psychologiczna również opisuje człowieka w oparciu o różne typy argumentacji. Można więc stwierdzić, że całe piękno nauk humanistycznych polega na tym, iż prowadzi się w tej samej sprawie różnego rodzaju dyskusje naukowe. W psychologii wyróżnia się ogólnie trzy podstawowe koncepcje opisu człowieka i jego życia psychicznego. Jeśli wiedzę psychologiczną traktować będziemy jako wiedzę pozwalającą opisywać wyższe czynności umysłowe, wówczas dokonywać będziemy interpretacji psychologicznej z punktu widzenia psychologii poznawczej. Jeśli natomiast przyjmiemy jako zasadę metodologiczną w psychologii, iż człowieka możemy opisać jedynie poprzez jego zachowanie i reakcje, wówczas dokonywać będziemy interpretacji na gruncie behawiorystycznym. Jeśli zaś przyjmiemy, iż cała psychika człowieka kształtuje się w pierwszych latach życia, a motorem napędowym naszych zachowań są popędy, wówczas staniemy na gruncie psychologii psychoanalitycznej. Jeśli przyjmiemy, że życie psychiczne człowieka można opisać jedynie poprzez analizę stanów wewnętrznych, wówczas staniemy na gruncie introspekcjonizmu i psychologii postaci. W polskiej psychologii najbardziej znany jest nurt psychologii poznawczej i większość interpretacji które będziemy czynić łączy się z tą koncepcją.

Kolejną dyscypliną humanistyczną, która musi być uwzględniona przez dydaktykę i której ścisłe związki się zaznaczają to wiedza o charakterze biologicznym i medycznym. O efektywności oddziaływań dydaktycznych, nie świadczą tylko procesy psychiczne, ale ogólny stan organizmu człowieka. Stąd też we współczesnej pedagogice, coraz mocniej zaznaczają się nurty dotyczące wychowania zdrowotnego, bowiem zdrowie zgodnie z definicją Światowej Organizacji Zdrowia, to harmonia między psychiczną i somatyczną stroną człowieka, a więc harmonia między duszą a ciałem. Stąd pedagog, wychowawca, nie może nie zauważać cielesności dziecka i problemów zdrowotnych z tym związanych. Te dwie sfery funkcjonowania człowieka ściśle są z sobą powiązane, gdyż łatwo zauważyć jak chore ciało może zmieniać psychikę człowieka, albo też jak chora psychika może zmieniać ciało. Dbałość więc o harmonię między soma a psyche jest jednym z podstawowych zadań pedagoga.

Kolejną ważną dyscypliną wiedzy jest zastosowanie organizacji zarządzania w pracy dydaktycznej. Wynika to z tego, że w pracy edukacyjnej, tak jak w organizowaniu procesu kształcenia, musimy zwracać uwagę na aspekty dotyczące kierowania ludźmi, czy też zarządzania instytucjami np. szkołą, klasą. Zaś samo kształcenie to nic innego jak organizowanie i kierowanie zespołami ludzkimi. Stąd też organizacyjny wymiar procesu kształcenia ma swoje daleko idące uzasadnienie.

Kolejną ważną dyscypliną z którą dydaktyka musi współpracować to socjologia, bowiem społeczny wymiar funkcjonowania człowieka przekłada się na efektywność kształcenia. Coraz częściej spotykamy się z poglądem, iż należy uspołecznić ucznia w klasie. Badanie społecznego funkcjonowania każdego dziecka jest obowiązkiem wychowawcy. Gdy tymczasem badania wykazują, że taką diagnozę przeprowadza niewielu nauczycieli. Każda placówka edukacyjna musi przecież spełniać trzy podstawowe funkcje – funkcję personalizacyjną (kształtowanie osobowości), funkcję opiekuńczą, ale także funkcję socjalizacyjną (uspołeczniającą). Uczenie się relacji, społecznych - z grupą, ale także w tych interpersonalnych - międzyosobniczych, budowanie komfortu życia społecznego, jest ważnym celem pracy szkoły. Ważne jest więc żeby poznawać strukturę społeczną klasy, te osoby, które przewodzą w grupie, a przede wszystkim te osoby, które są marginalizowane, odtrącane, czy wręcz wykluczone przez grupę.

Dydaktyka powinna ściśle współpracować z historią, ponieważ musi czerpać nie tylko z dorobku jako historii wychowania ale historii jako pasji. Edukacja musi dać dziecku dwie ważne rzeczy - dodać mu skrzydeł ale z drugiej strony dać korzenie, to wiedza historyczna to właśnie te korzenie.