Doktryna absolutyzmu monarchy

W europejskich państwach doby XVII wieku dominującą formą ustroju była

monarchia absolutna. Nawet w takich krajach jak Polska, Holandia czy

Szwajcaria, gdzie absolutyzmu nie było, spotykamy się z próbami jego

stworzenia. Dla większości państw, wiek XVII był złotym wiekiem rządów

absolutystycznych.

Różnorodne zespoły zjawisk wpłynęły na rozwój i umocnienie się absolutyzmu.

Była to historycznie ostatnia forma państwa feudalnego, poza tym absolutyzm

był silnie związany z rozwojem form kapitalistycznych. Coraz silniejsza

burżuazja była zainteresowana silnym, scentralizowanym państwem.

Absolutyzm dawał gwarancję ładu i porządku, likwidował partykularyzm i

przynosił unifikację prawa, niezbędną dla dalszego rozwoju gospodarki

rynkowej. Umożliwiał wreszcie mieszczańskim patrycjuszom polityczny awans

poprzez przenikanie do urzędów państwowych.

Absolutny władca starał się utrzymać równowagę społeczna i polityczną

pomiędzy klasami, grając rolę rozjemcy i arbitra. Wykorzystywał postęp

kapitalizmu, zarazem reglamentując go, dla powściągnięcia ambicji magnaterii,

z którą wiązał się dla utrzymania w ryzach emancypującego się mieszczaństwa.

Sukcesy absolutyzmu wiązały się także ze wzrostem świadomości narodowej.

Monarcha, którego władza odzwierciedlała siłę zorganizowanego

społeczeństwa, stawał się symbolem jedności narodu.

Nie bez znaczenia były również napięte stosunki polityczne w XVII wiecznej

Europie, która była szarpana licznymi wojnami, które wymagały silnych armii,

co w konsekwencji pozwalało umacniać systemy biurokratyczne. Wojny

zmuszały też państwa do bardziej aktywnej polityki gospodarczej, która coraz

bardziej była kontrolowana przez państwo (interwencjonizm). Zniszczenia

wojenne, konflikty wewnętrzne i religijne sprzyjały absolutyzmowi, który wśród

zamętu i anarchii symbolizował pokój i bezpieczeństwo.

Ojczyzną absolutyzmu była teraz Francja. Francuskie formuły zostały uznane za

klasyczny wzorzec ideowej aprobaty tego ustroju, już przez współczesnych.

Przejmowano go też chętnie na europejskich dworach. Twórcami doktryny nie

byli ludzie stojący z dala od polityki, lecz najczęściej ci, którzy arbitralne,

autorytarne rządy urzeczywistniali w praktyce, albo jako doradcy monarchów na

praktykę mieli duży wpływ. To oni spisywali argumenty uzasadniające

jednowładztwo. Praktykami byli trzej najbardziej znani i cenieni teoretycy

francuskiego absolutyzmu: kardynał Armand du Plessis Richelieu (1585 - 1642),

pierwszy minister Francji, autor Le Testameent politique (Testament polityczny,

1688), dalej sam król Ludwik XIV (1638 - 1715), autor Rozważań nad

rzemiosłem królewskim, wreszcie biskup Jaques Benigne Bossuet (1627-1724),

wychowawca Delfina, syna królewskiego, autor dzieła pt. Politique tiree de

propres paroles de l'Ecriture Sainte (Polityka wywiedziona z Pisma Świętego,

1709).

Wszyscy oni opowiadali się za pełnią władzy monarszej, nie ograniczonej

niczym - ani przez prawo, ani przez kościół, ani przez stany. Byli zaciekłymi

przeciwnikami wszelkich przejawów parlamentaryzmu i tępili wszelkie idee i

instytucje, które mogły się stać zarodkiem opozycji. Król miał mieć prawo

dysponowania życiem poddanych, władzę nad ich sumieniami, a także mieniem.

Stworzyli nowożytny ideał despoty.

Absolutyzm XVII wieku różnił się od absolutyzmu epoki renesansu, inne też

musiało być jego uzasadnienie. Doktryna nie rezygnowała z argumentów

religijnych oraz mistycznych, cechą jej stawały się jednak raczej treści

racjonalistyczne, a także laickie.

Tradycyjne formuły dawały o sobie znać zwłaszcza wtedy, gdy autorzy

pokazywali źródła absolutnej władzy monarchy. Nadal jest on Dei Gratia;

podobnie jak Bóg powinien kierować państwem boskiego ładu w kosmosie (cały

świat układa się za wzorem króla). Boski charakter nadano zasadzie następstwa

tronu. Jeden z francuskich apologetów Ludwika XIII stwierdzał: Ten, kto rodzi

się przez następstwo tronu, wie że Bóg powierzył mu tę godność bezpośrednio,

bez interwencji ludzkiej. Obok argumentów deistycznych występowały również

racje historyczne. Na argumentach historycznych oparł swą teorię m.in. Robert

Filmer, główny poplecznik absolutyzmu dynastii Stuartów.

Także argumenty racjonalistyczne wspierały absolutyzm monarchy. Król jest

symbolem rozumu, który jest mu dostępny w stopniu nieporównywalnie

wyższym aniżeli jego poddanym. W niektórych ujęciach poddani są go

całkowicie pozbawieni, a władza monarchy jest podległa tylko Bogu i

rozumowi. Bossuet pisał: Władca widzi bardziej z daleka i bardziej z wysoka,

jest się obowiązanym wierzyć, że widzi lepiej. Należy go słuchać bez szemrania

bo już szemranie jest skłonnością do buntu. Tylko władca, który zna tajemnice

świata, wie, co jest zgodne z interesem ogółu i jego dobrem. Buntownicze

poglądy poddanych zasługują więc na wzgardę i potępienie.

Król rozstrzyga o tym, co jest racją stanu, a co nie, ponieważ jest identyczny z

państwem (Ludwik XIV: państwo to ja). Nic go w tym nie może krępować.

Racja stanu czyni godziwymi rzeczy, które w innych sytuacjach były godne

potępienia. Celem państwa jest m.in. szczęście poddanych; rozkazy władcy

powinny być więc słodkie i umiarkowane. Ale pomyślność ludzi może być tylko

rezultatem faktycznej pomyślności władcy, stanowi jej funkcję, państwo

bowiem przypomina organizm chorego, którego jedynym lekarzem może być

tylko król; przypomina ono budynek, którego kształt nadawany jest przez

architekta-króla.

Monarcha absolutny nie jest związany prawem, ponieważ stoi ponad nim, poza

tym jest jego symbolicznym twórcą. Nawet to prawo, które stworzył, nie może

go wiązać, 'nie istnieje bowiem żadna siła, która mogłaby go zmusić do

czegokolwiek'. Monarcha rządzi wedle własnego rozumu, słucha tylko własnego

sumienia i tylko przed obliczem Boga zdaje sprawę ze swego postępowania. W

swoim Testamencie, przeznaczonym dla syna, Ludwik XIV przestrzegał przed

ustępstwami na rzecz parlamentu: Niewątpliwie to poddaństwo, które zmusza

władcę, by brał prawo od swych ludów, jest ostatecznym nieszczęściem, jakie

może spotkać człowieka na naszym stanowisku. (...) Jest to odwrócenie

porządku, jeśli się prawo uchwalania oddaje poddanym, a monarsze pozostawia

tylko oznaki szacunku. Zuchwałość ludu potępia także Richelieu.

Przy tak szerokim pojmowaniu władzy króla niewiele już miejsca pozostawiała

doktryna absolutyzmu dla określenia zakresu królewskich obowiązków, a także

wyliczenia praw jednostek. Zakres obowiązków absolutnego władcy najbardziej

trafnie ujął jeden z pamflecistów pierwszej połowy XVII w. pisząc: Król może

wszystko, czego chce, ale powinien chcieć tego, co jest słuszne. Słowa te oddają

nieograniczoność władzy. Władca nie jest teoretycznie zobowiązany do niczego,

skoro o tym co słuszne, decyduje on sam i tylko on. Jedyną sankcją i jedynym

hamulcem jest tu sankcja religijna, sprowadzająca się do odpowiedzialności

przed Bogiem.

Prawa jednostki nie są jasno przedstawione w doktrynie. Nie ulega wątpliwości,

że jednostka pozbawiona jest praw, gdy w grę wchodzi kolizja z władzą i wolą

monarchy. Nie ma ona wtedy ani prawa wolności religii, ani wolności osobistej,

ani też wolności mienia. Do króla należy, jak twierdził Ludwik XIV, pełna i

całkowita dyspozycja dobrami. Król uznawał się za pana wszystkiego co się

znajduje na terenie królestwa.

Taka konstrukcja nie mogła oczywiście liczyć na aprobatę społeczną, z czego

twórcy i doktrynerzy zdawali sobie sprawę. Wentylem bezpieczeństwa,

zapewniającym egzekucję praw królewskich, było rozbudowanie teorii policji,

wyrażającej konieczność łączenia rządów osobistych króla z działaniem

sprawnego aparatu państwowego. Dodatkowym elementem pozostawał

liturgiczny kult, któremu Ludwik poddał swą osobę na dworze wersalskim.

Adoracja monarchy stanowiła zewnętrzny wyraz potęgi absolutnego króla.

Doktryna klasycznego absolutyzmu, nawiązująca najwyraźniej do tradycji

Bizancjum, przenikała łatwo na dwory europejskie; usprawniała ona działanie

absolutnej monarchii i umacniała ją. Ale tam, gdzie król ponosił klęski,

kompromitowała go i osłabiała państwo. Przykładem była Polska, gdzie przy

pomocy argumentu o groźbie absolutum dominium przez wiele lat skutecznie

unicestwiano wszelkie próby wzmocnienia państwa.