1.Ontologia
Platon: własnością pojęć jest jedność i stałość. Przedmioty, wedle których pojęcia są urobione, muszą mieć te same własności co pojęcia. Tymczasem wszystkie rzeczy jakie znamy z doświadczenia właśnie tych cech nie posiadają są bowiem złożone i zmienne. Stąd wniosek: nie rzeczy są przedmiotami pojęć. Wszystkie pojęcia muszą mieć swój przedmiot, przedmiotem tym zaś nie mogą być rzeczy, lecz musi nim być jakiś byt inny którego cechą jest niezmienność. Takie rozumowanie skłoniło Platona do przyjęcia że istnieje byt który bezpośrednio nie jest dany. Ten odkryty byt nazwał ideą. Idei jest wiele stanowią odrębny świat. Stosunki zachodzące między nimi są takie jak te co zachodzą między pojęciami. Jak pojęcia stanowią hierarchie nadrzędnych i podrzędnych, tak też ustrój świata idei jest hierarchiczny. Od niższych do coraz ogólniejszych i wyższych aż do idei najwyższej: idei dobra. Wg Platona istnieją dwa rodzaje bytu: byt poznawany przez zmysły i byt poznawany przez pojęcia, zniszczalny i wieczny, zmienny i niezmienny, realny i idealny, rzeczy i idee.
Arystoteles: zajmował dwojaką postawę wobec świata: od Platona nauczył się idealizmu, a z usposobienia był realistą. Z nauk Platona przejął ostatecznie tylko połowę: zachował teorię wiedzy, ale odrzucił teorię bytu. Uznawał, że byt jest jednostkowy a wiedza ogólna. Wytworzył się dualizm nowy bytu i wiedzy. Dociekania naukowe rozpadły się na dwa działy: naukę o wiedzy i naukę o bycie. Żywił przekonanie że bytem samoistnym są jedynie konkretne rzeczy. Wprawdzie byt można rozważać w różny sposób: jako zespół rzeczy ale także zespół jedności, kwantów lub stosunków różnego rodzaju. Przekonanie nie uznające bytu samoistnego poza realnymi rzeczami i zrywające przez to z Platońskim idealizmem było zasadniczym założeniem Arystotelesa. Wynikało z tego dokładniejsze określenie zadania pierwszej filozofii ma badać byt samoistny a więc realne rzeczy, ma ustalić ich powszechne własności i składniki.
Kartezjusz: przyczynę niezadowalającego stanu nauk Kartezjusz widział w braku odpowiedniej metody: badanie naukowe o tyle tylko będą mogły prowadzone pomyślnie o ile przedtem będzie dla nich znaleziona metoda. Metoda stała się głównym hasłem i pierwszym zadaniem jego filozofii. Miarą niezawodną wiedzy byłą dla Kartezjusza jasność i wyrazistość. Co jest jasne i wyraźne to jest pewne. A jasna i wyrazista wiedza dotychczasowa wg niego nie była, z wyjątkiem matematyki. Ideał naukowy Kartezjusza był racjonalistyczny. Nauce potrzebna jest metoda która wykrywa proste składniki myśli. To zadanie może spełnić metoda analityczna. Kartezjusz zastosował ją przede wszystkim w geometrii i zbudował geometrie analityczną. Chciał aby pod względem ścisłości i pewności wszystkie nauki stały się podobne do matematyki. Pracował nad stworzeniem powszechnej nauki, racjonalnej, analitycznej, matematycznie ujmującej w jednym systemie całokształt wiedzy o wszechświecie.
Paramenides: punkt wyjścia rozważań o bycie był niezmiernie prosty. Polegał na samej tylko ontologicznej zasadzie tożsamości. Z tej prostej zasady Paramenides wywnioskował bardzo wiele: wszystkie własności bytu. Tautologiczne twierdzenie że byt jest a niebytu nie ma stało mu się podstawą do wszelkich dalszych twierdzeń o teorii bytu. Byt nie ma początku. Nie może też mieć końca jest więc wieczny. Dalej jest ciągły bo każda przerwa byłaby niebytem. Jest nieruchomy i w ogóle niezmienny bo mógłby zamienić się tylko w niebyt. Jest niepodzielny bo części bytu nie będące już bytem musiały by być niebytem. Nie ma w sobie różnic bo to co różne od bytu jest niebytem. Więc byt jest stały i jeden jest przeciwieństwem stawania się mnogości. Wyniki Paramenidesa odbiegły tędy od doświadczenia i uczyniły koniecznym odróżnienie bytu od zjawisk.
Plotyn: z jego pism wyłania się spójny system metafizyczny, którego dominującymi wątkami są jedynie umysł i dusza. W jego systemie najwyższą rzeczywistością jest jednia. Jest ona niewyrażalnym, nieopisywalnym i niepoznawalnym absolutem znajdującym się poza bytem, lecz będącym jego źródłem. Następne miejsce po jedni w hierarchii rzeczywistości zajmuje umysł. Obejmuje on wszystkie dla rozumienia formy oraz samą myśl. Umysł z kolei stoi ponad duszą która jednak ma zdolność kontemplowania i poznawania form umysłu. Dusza zdominowana przez ciało swoją jedność gdyż rozprasza się pomiędzy indywidualne przedmioty fizykalne które przeciągają jej uwagę.
Hegel: wg której przyroda i duch są dwiema postaciami, w jakie przyobleka się byt. Pierwszą postacią bytu jest pojęcie i ono stanowi punkt wyjścia rozwoju. Jego antytezą jest przyroda. Syntezą pojęcia (idei) i przyrody (materii) jest duch. System filozoficzny Hegla posiada zatem dialektyczny charakter triad. W systemie tym prawo, państwo i moralność są głównie przejawami ducha obiektywnego. Duch zaś absolutny przejawia się w sztuce, religii, filozofii. Idealizm – obiektywny (byt jest idealny ale nie subiektywny), - logiczny (natura bytu jest całkowicie logiczna, nie ma w niej czynników irracjonalnych), - ewolucyjny (w naturze bytu leży iż rozwija się i wyłania z siebie coraz wyższe postacie bytu).
2. Epistemologia
Platon: próbuje poprzez przedstawienie rozmów Sokratesa skonstruować teorię wiedzy jaka wiedza jest osiągalna jak możemy do niej dotrzeć i dlaczego jest ona prawdziwa. Pogląd Platona polega na tym, że wiedza składa się ze zrozumienia tych aspektów świata które nigdy się nie zmieniają. Wierzył że świat zawiera takie składniki: zwał je ideałami lub formami. Platon uważał że aby uchronić przed odejściem musimy odkryć znaczenie pojęć ogólnych. Jeśli wykorzystamy te pojęcia do klasyfikacji elementów naszego doświadczenia na mocy faktu iż podpadają one pod pewną klasyfikację to te znaki mogą być znaczące tylko w tedy gdy znamy znaczenia pojęć ogólnych zwanych także uniwersalnymi. Platon uważał że nie możemy poznać owych uniwersałów poprzez nasze zwykłe doświadczenia zmysłowe. Wszystko co możemy dzięki niemu odkryć to poszczególne przypadki, które ciągle zmieniają się w czasie. Nasze doświadczenie zmysłowe nie odsłania nam uniwersałów czy też form lecz jedynie poszczególne przypadki. Więc jeśli mamy poznać Platońskie idee, musi się to dokonać inną drogą.
Locke: podjął w swych „Rozważaniach dotyczących rozumu ludzkiego” próbę wypracowania wyjaśnienia naszego poznania w kategoriach doświadczenia zmysłowego. W dziele tym Locke dowodził że nasza wiedza powstaje w nas dzięki zmysłom i że nie posiadamy idei wrodzonych. Cała nasza wiedza styka się z różnymi ideami któreśmy zdobyli poprzez doświadczenie w czasie naszego życia. Wiedza jest rezultatem badania idei pod kątem ich zgodności lub niezgodności pod jakimś względem. Pierwszy typ wiedzy osiągamy sprawdzając czy dwie idee lub więcej idei są różne czy też identyczne. Drugi rodzaj wiedzy o ideach dotyczy współistnienia dwóch lub więcej idei tj. odkrycia że dwie lub więcej idei przynależą do siebie. Trzeci typ wiedzy o ideach polega na odkryciu że dwie lub więcej idei są do siebie w jakiś sposób odniesione. Czwarty i zarazem ostatni typ wiedzy to odkrywanie tego czy któreś z naszych idei są doświadczeniami czegoś istniejącego poza naszym umysłem tj. czy są one ideałami jakiś bytów rzeczywistych. Locke usiłował pokazać że są pewne warunki pod którymi możemy być pewni tego co wiemy a nawet pewni że to co wiemy stosuje się do czegoś poza nami.
Kartezjusz: wg niego możemy odkryć wiedze absolutnie pewną. Pogląd jego na naturę, źródło i podstawę naszej wiedzy w wielu aspektach przypomina platoński punkt widzenia. Myślę więc jestem. Jedynym poznaniem które wedle Kartezjusza musiało być prawdziwe okazało się istnieję. Zgodnie z argumentację Kartezjusza dzięki przebadaniu tej jednej prawdy możemy odkryć prawidło albo kryterium dla wszystkich prawd. Wrodzonymi ideami wedle Kartezjusza muszą być idee obiektów matematycznych np. idea koła, idea bytu doskonałego tj. Boga. Idee te mają własność które nie przejawiają się w naszym doświadczeniu. My sami nie jesteśmy dostatecznie doskonali wytworzyć ten rodzaj doskonałości który pojawia się w idei Boga. A zatem idea bytu doskonałego musi pochodzić od czegoś co jest co najmniej tak samo doskonałe jak ta idea. Przeto musi istnieć Bóg który stworzył mnie i przeszczepił mi idee bytu doskonałego. Poprzez analizę naszych rozumowych zdolności Kartezjusz odkrył że jedynymi sądami które jesteśmy zmuszeni wydać są te które dotyczą idei jasne i wyraźne, jest prawdziwe. Zdolność sądu funkcjonuje wiarygodnie w odniesieniu do jasnych i wyraźnych idei które Bóg nam wszczepił.
Kant: podczas gdy rozum wytwarza pojęcia ogólne zmysły dostarczają nam wyobrażeń jednostkowych. Po wyłączeniu wrażeń wyobrażenia zostają jeszcze dwa czynniki przestrzeń i czas. Cechuje je jednostkowość. Przestrzeń jest tylko jedna, nie jest wyobrażeniem empirycznym jest wyobrażeniem koniecznym. Przestrzeń i czas nie są niczym realnym pochodzą z naszych zmysłów. Pierwszy porządek nazywamy przestrzenią drugi czasem. Nowa teoria przestrzeni i czasu miała dwie konsekwencje najogólniejszego znaczenia: 1) poznanie zostało rozszczepione na dwa czynniki stanowiące jego formę i materię. Forma jest podstawą wiedzy apriorycznej. Właściwe sobie formy posiada nawet zmysłowość. 2) przestrzeń i czas zostały uznane za formy subiektywne ważne tylko dla zjawisk. Wg Kanta również i rozsądek ma swe formy aprioryczne. Dla ustaleniu udziały rozsądku w tworzeniu wiedzy odróżnił dwa rodzaje sądów: sądy spostrzegawcze i doświadczalne. Pierwszy sąd dotyczy wyłącznie podmiotu, orzeka tylko o jego stanie, a nie przedmiotach, jest wyłącznie oparty na zeznaniu zmysłów. Drugi sąd wykracza poza podmiot do podmiotu i na podstawie podmiotowego stanu orzeka o przedmiocie, wykracza poza dane zmysłów przy pomocy rozsądku, analogicznych do form zmysłowości (czasu i przestrzeni). Te formy rozsądku zawarte w nim aprori i stanowiące sposoby łączenia wyobrażeń przez rozsądek. Kant nazwał czystymi pojęciami rozsądku lub kategoriami.
Wizja początku świata wg „Księgi Genesis” i wg mitu pt. „Narodziny Świata” są bardzo różne-lecz są także podobne. Zasadnicza różnica między tymi ujęciami wynika z racji tej, że religia Greków była politeistyczna (uznawali wielu bogów) a religia Biblii jest monoteistyczna (wyznaje jednego Boga). „Księga Genesis” ukazuje Boga stwarzającego świat. Szczególnie ważnym działem Stwórcy jest nadawanie imion-akt nazwania jest niejako aktem powołania do życia. W ten sposób odbywa się także przekazywanie człowiekowi władzy nad ziemią-Adam pierwszy człowiek będzie nazywał zwierzęta i ptactwo. Księga rodzaju opisuje kolejne działania Stwórcy jakich dokonuje przez sześć dni tygodnia. Siódmy dzień pobłogosławił Bóg jako dzień odpoczynku i takim już pozostał w kulturze chrześcijańskiej. Kosmogonia mitologiczna wywodzi powstanie ziemi z Chaosu, następnie przedstawia bogów Uranosa (Niebo) i Gaję (Ziemia) którzy dali początek dalszym bogom. Historia powstania świata ukazana jest jako drzewo genealogiczne straszliwych pierwszych bogów dzielących między sobą władzę nad światem. Najważniejsi bogowie to: Zeus, Hades i Posejdon. Tym nie mniej obie kosmologie wykazują także podobieństwa. W obu występuje płaska ziemia, i niebo-sklepienie, zawieszone nad ziemią. Podobny jest także punkt wyjścia przed stworzeniem ziemi-tu chaos, a w ujęciu biblijnym pustka, próżnia, ciemność, z niej powstają niebo i ziemi, potem zaś rośliny i zwierzęta. Do podobieństw zaliczamy także stworzenie człowieka-figury ulepionej przez Boga lub Prometeusza, w którą potem bóstwo tchnie życie. Dystans między Bogiem (bogami) a ludzkością zaznaczony jest w obu wersjach.
Platon: czysta metoda naukowa. Ta operuje czystym, bezobrazowym myśleniem, szuka prawdy na drodze samego tylko zestawiania pojęć i twierdzeń ich analizy i syntezy. Metoda dialektyczna służy przede wszystkim do badania idei, ale także i do wyjaśniania zjawisk. Jedynym prawdziwym wyjaśnieniem jest dialektyczne: przez ustalenie logicznej zależności zjawisk wyjaśnia się je lepiej niż przez znalezienie ich przyczyn lub celu. Zgodność sądu o zjawiskach jest jedyną gwarancją, że je pojmujemy prawidłowo. W metodzie tej Platon uwydatnił jeden ze składników naukowego postępowania. Formalne wyniki jej były cenne: dialektyka zwróciła uwagę na stosunki panujące między twierdzeniami i doprowadziła do sformułowania zasad dedukcji. Dała początek logice. Dla Platona dialektyka była czymś więcej niż metodą, była filozofią. Ona bowiem i ona jedna że względu na swój nieempiryczny sposób postępowania pomija zjawisko i sięga dalej: jako zaś nauka o ideach jest nauką o prawdziwym bycie a tym właśnie ma być filozofia.
Hegel: za naczelne prawo logiki Hegel uważał prawo dialektyczne że każdemu prawdziwemu twierdzeniu odpowiada nie mniej prawdziwe przeczenie, każdej tezie antyteza, z których potem wyłania się synteza. Bo jakiekolwiek orzeczenie spróbuje się zastosować do całości bytu to okazuje się że ono doń nie pasuje i że wypada mu zaprzeczyć. Jeśli powiemy, że absolut jest czystym bytem to nie przypiszemy mu żadnego orzeczenia a więc powiemy właściwie że jest niczym. Czyli twierdzenie że absolut jest bytem prowadzi do antytezy że jest niczym. I podobnie jest z wszystkimi innymi twierdzeniami. Więc też żadne inne twierdzenie nie jest całkowicie prawdziwe. Prawda i fałsz zespalają się ze sobą, nie są stanowczymi przeciwieństwami. Z prawa dialektyki Hegel uczynił powszechne prawo bytu. Proces przechodzenia od tezy do antytezy stanowił dlań osnowę nie tylko rozumowania ale i realnego rozwoju. Za każdą postacią bytu idzie w ślad jej zaprzeczenia, toteż wbrew powszechnemu mniemaniu sprzeczność nie tylko nie jest wyłączona z rzeczywistości ale stanowi jej głębszą naturę; Istotą heglizmu było natomiast przekonanie że każda postać bytu jest niezbędnym ogniwem rozwoju.
Arystoteles: wg niego cele ludzkie są różnorodne ale są między nimi wyższe i niższe wyższe są te dla których niższe cele są środkami. A łańcuch środków i celów nie może iść w nieskończoność lecz musi istnieć jakiś cel najwyższy który do niczego nie jest środkiem. Taki cel jest najwyższym dobrem osiągalnym. Wg niego jest nim eudajmonia: w człowieku działalność rozumu obejmuje 2 dziedziny poznania i życia praktycznego. Odpowiednio dwojakie są tez zalety człowieka rozumnego, jedne zwą się cnotami dianoetycznymi np. mądrość rozsądek , drugie etycznymi np. hojność męstwo. W pracy czysto teoretycznej eudajmonia może być zupełna, czynny jest wówczas tylko rozum wiec doskonalsza władza człowieka. Ale żyć czysta teoria jest to rzecz boska dla człowieka nie dostępną . Natura ludzka jest złożona a wszystkie jej potrzeby musza być zaspokajane. Człowiek musi spełniać czynności praktyczne żyć zgodnie z cnotami etycznymi. Człowiek jest istota nie tylko rozumna ale także cielesną. Zaspokajanie zaś potrzeb cielesnych wymaga innych jeszcze warunków. Które nie są w rękach człowieka. Przeto sama cnota nie może zagwarantować eudajmonii. Nad życiem wiec praktycznym człowiek nie zdolny jest całkowicie zapanować życie zaś czysto teoretyczne które by zapewniło eudaimonie jest dlań niedostępne.
Hegel: uważał że państwo ucieleśnia jedność wolności obiektywnej i subiektywnej namiętności stanowi ono racjonalną strukturę wolności która jest kapryśna jeżeli pozostawić ja na pastwę jednostkowych zachcianek. Członków państwa Hegel podzielił na 4 grupy : obywatela który jest wierny wobec praw państwa i nie mam świadomości, wolności osobistej czy obywatelskiej; osobę która jest świadoma swej wolności osobistej i aktywnie ja realizuje; bohatera którego wola wolności osobistej jest zgodna z masowymi tendencjami historycznymi epoki i który ma umiejętność działania na scenie politycznej; ofiarę której pragnienia i cele są tak bardzo skierowane do wewnątrz i tak osobiste ze prawa nie maja związku z masowymi tendencjami i która w związku z tym pada ofiara wszelkich porywów wielkiego prądu wydarzeń niezgodnych z jej osobistymi interesami. Utrzymywał ze duch w swym nieubłaganym dążeniu do ostatecznej pełni i wolności korzysta z wszystkich typów ludzkich by urzeczywistnić swój cel. W pewnym sensie wszystkie jednostki są ofiarami gdyż wszelkie indywidualne namiętności zostały wykształcone przez rozum w celu osiągnięcia przezeń ostatecznej i pełnej samoświadomości.
Augustyn: wg niego Bóg udziela prawdy umysłom ludzkim bo człowiek sam prawdy by nie znalazł.
Bóg jest właściwym celem życia. Dążenie do Boga leży w naturze człowieka i zespolenie z Bogiem może jedynie dać mu szczęście. Co więcej dobra i Szczęścia człowiek nie może zdobyć sam lecz tylko z pomocą bożą i są one rzeczą łaski. Zło pochodzi od człowiek a dobro od Boga. Dwojakie jest przeznaczenie ludzi złym należy się kara i będą ukarani i potępieni dobrzy zaś będą zbawieni. Jedna część stworzeń idzie z Bogiem inne przeciw niemu ,jedna stanowi państwo boże a druga państwo ziemskie. Upadek człowieka postawił go po stronie przeciw boskiej. Bóg jednakże łaską swą nawrócił i uratował część ludzkości. Augustyn połączył dwa krańce religijne pojętej filozofii naukę o Bogu i naukę o człowieku o wszech mocnym Bogu i o wolnym człowieku.
Nietzsche: pojęcie Ubermemscha czyli nadczłowieka przenika znaczną część jego dzieł. Rozumiał przez nie jednak nie osobę wyższą pod względem urodzenia i majątku, lecz człowieka, który styka się ze wszystkimi przeciwnościami niedolami losu a mimo to z radością afirmuje życie. Zalecał rygorystyczną dyscyplinie wewnętrzną i dobrowolne wystawienie się na cierpienia w celu ćwiczenia woli mocy, która może przezwyciężyć poddańczą nijakość, charakteryzującą jego zdaniem życie większości ludzi. Uznawał wolę mocy za esencję ludzkiej egzystencji za źródło wszelkich naszych dążeń i okrucieństwa które jest koniecznym choć nigdy przyjemnym składnikiem każdego życia. Co więcej wola mocy w ujęciu nadczłowieka jest nie tylko zmaganiem się z bólem i goryczą życia w celu przetrwania lecz próbą ujarzmienia wszelkich przeciwności losu i ciągłego stwarzania dla siebie nowej wyższej jakości życia. W jego wszechświecie Bóg nie żyje i nie ma granic których ludzkość nie mogłaby sobie wyznaczyć do osiągnięcia. Radził by być posłusznym swym najwyższym ideałom i zawsze postępować zgodnie z nimi bo to co człowiek robi teraz będzie się powtarzać przez całą wieczność.
Kierkegaarda: wg niego wytwarzają się w człowieku dwa przeciwne sobie dążenia z jednej strony dąży do nieskończoności z drugiej się broni przed nią. Człowiek pragnie również poznać samego siebie i wciągu całego ludzkiego istnienia toczy się walka dwóch dążeń, dążenie by wejrzeć we własną głąb i dążenia by utrzymać powierzchniowy ale za to wygodniejszy obraz samego siebie. W zależności od tego które z tych dążeń bierze w człowieku górę wytwarzają się różne typy życia czyli różne jego „stadia” . Jeden typ życia ma tę właściwość że jest pochłonięty nie rzeczywistością lecz możliwościami. Taki typ życia daje najwięcej materiału artyście i poecie, Kier. Nazywał go estetycznym. Drugi etyczny typ szuka w życiu rzeczywistości, jest trwaniem tak jak estetyczny przemianą. Za trwaniem idzie zaś skupienie, wejście w siebie i pogłębienie. Wg niego kto ucieka w przyszłość jest tchórzem, kto trwa przy teraźniejszości jest prawdziwym człowiekiem. Trzeci – religijny tryb życia. Opowiedzenie się za religią lub przeciw niej jest ciężką decyzją. Człowiek ma przed sobą albo-albo może zdecydować się na skończoność albo na wieczność. I człowiek wielokrotnie wybiera ciężką drogę religii: bo jednak czuje że jest sam czym więcej niż tym co może zrealizować ciągu swego ograniczonego istnienia że w formach skończonych nigdy nie jest samym sobą.
Platon: dla niego dusza była czynnikiem życia istotą duszy jest to, co się samo wprowadza w ruch, dusza jest przeciwieństwem materii, bo materia jest z reguły bezwładna a dusza jest źródłem ruchu. Ujęcie duszy jako niematerialnej doprowadziło do ostrego przeciwstawienia jej ciału. Platonizm był dualizmem duszy i ciała. Ten dualizm wyrażał się w następujących tezach: 1) dusza jest nieśmiertelna 2) jest oddzielona od ciała – nieśmiertelna 3) w przeciwieństwie do ciała które jest złożone z części dusza jest nie złożona 4) dusza jest doskonalsza od ciała, człowiek to dusza władająca ciałem 5) dusza byłaby lepsza i szczęśliwsza gdyby była wolna od ciała, ciało jest dla niej więzieniem i mogiłą 6) w przeciwieństwie do ciała jest nieśmiertelna, istnienie nie ma końca ani początku, jest nie tylko nieśmiertelna ale i odwieczna.
Kartezjusz: przymiotem duszy jest świadomość lub jak wykazywał Kartezjusz myślenie: żadne własności cielesne nie są w żaden sposób związane z duszą. Istnieją w świecie dwie substancje, myśląca i rozciągła, dusza i ciało. Mają one zasadniczo różne natury. Ciała są rozciągłe a pozbawione świadomości, dusze są świadome ale pozbawione rozciągłości. Ciało nie może spowodować by cokolwiek powstało, czy zmieniło się w duszy, ani nie może spowodować by cokolwiek zmieniło się w ciele. Ale ciało może wpłynąć na zmianę kierunku tego co dzieje się w duszy a dusza na zmianę tego co się dzieje ciele. Ujawnił trudności zrozumienia stosunku dusza – ciało ale trudności tej nie rozwiązał. Ta dualistyczna na postawa pociągnęła znaczny odłam myślicieli XVII.
Sokrates: nie obiecywał jak sofiści że uczniów prawdy nauczy, lecz razem z nimi prawdy szukać. Jego teoria wiedzy była teorią poszukiwania wiedzy czyli metodologią. I właśnie przez to był rzeczą szczególnej wagi: bo spowodowała że dla poszukiwania wiedzy została obmyślana specjalna metoda. Metoda jaką się posługiwał była metodą dyskusji, współpracy umysłowej. Składała się z dwóch części: negatywnej i pozytywnej, elenktycznej i maientycznej. Pierwsza uczyła jak usuwać fałszywe przekonania, druga jak zdobywać prawdziwe. Sofiści uważają prawdę za względną i umowną chcieli uczyć nie tego co prawdziwe, w przekonaniu, że jedynie prawda jest skuteczna dla celów, które stawiał dla poprawy moralnej ludzi. Sofiści byli utylitarystami a Sokrates moralistą oni byli relatywistami on uznawał wiedzę powszechną i bezwzględną.
Sofiści: wg nich jest jednym z poglądów na poznanie. Po pierwsze twierdzili że prawdę poznajemy tylko przy pomocy zmysłów: dawali tym wyraz sensualizmu. Następnie głosili że nie ma prawdy powszechnej bo prawda jest dla każdego inna to był ich relatywizm. Prawda zaś jednego człowieka ma wyższość nad prawdą drugiego o tyle tylko o ile posiada większą użyteczność praktyczną to był praktycyzm. Sądzili zaś że jest to jedynie wynikiem umowy iż pewne prawdy uchodzą za obowiązujące powszechnie to był konwencjonalizm.
Augustyn: przeprowadził w poglądzie na świat przewagę Boga nad stworzeniami. Dwojakie jest przeznaczenie ludzi: złym należy się kara i będą potępieni i ukarani, zaś dobrzy zbawieni i wynagrodzeni. Ale człowiek w decyzjach dotyczących wyboru między dobrem a złem nie jest bez reszty zdeterminowany czynnikami od siebie niezależnymi, w związku a tym jego decyzje mają zawsze jakąś wartość moralną. Upadek człowieka postawił go po stronie przeciw boskiej. Bóg jednakże łaską swą nawrócił i uratował część ludzkości Augustyn połączył dwa krańce religijne pojętej filozofii naukę o Bogu i naukę o człowieku o wszech mocnym Bogu i o wolnym człowieku.
Kartezjusz: przeżycia dzielił na dwa rodzaje: bierne i czynne. Różnica między obu rodzajami przeżyć występuje szczególnie na jaw przy rozwiązywaniu natury fałszu i błędu. Błąd i fałsz pojawiają się dopiero wtedy gdy o ideałach wydajemy sądy. Sąd jest sprawą złożoną: biorą w nim udział obie podstawowe zdolności umysłu: nie tylko zdolność poznania ale i wyboru, nie tylko rozum ale i wola. Rzeczą woli jest twierdzić i zaprzeczać. Prawda i błąd są sprawą uznania lub odrzucenia i wola jest tym co trafia lub błądzi, znajduje prawdę lub wpada w fałsz. Skąd pochodzi błąd? Stąd że wola ludzka jest nieograniczona a rozum ograniczony: jeśli wola utrzymuje się w granicach w których rozum daje podstawę do sądów, wtedy nie może mijać z prawdą ale jeśli wybiega poza tę granicę i wydaje sąd tam gdzie rozum nie sięga wtedy wpada w błąd. W Kartezjusza teorii człowieka tak samo jak teorii Boga przejawił się woluntaryzm i indeterminizm przekonanie o panowaniu woli i wolności.
Pytania pojęciowe
Filozofia, nazwa. "filozofia" jest greckim wyrazem powstałym ze złożenia fileo + sophia = miłość + mądrość, co dokładnie oznacza: miłość mądrości. W Grecji jednak wyraz ten oznaczał ogólnie: wiedzę, mądrość, wykształcenie. Obowiązujące do dziś znaczenie słowa filozofia nadał dopiero Platon, dzieląc ją na wiedzę o zjawiskach i wiedzę o bycie. Od tego czasu oznaczała wiedzę istotniejszą, ogólniejszą, prawdziwszą i trwalszą od innych.
Filozofii działy
Grecy dzielili filozofię na: fizykę, logikę i etykę rozumiejąc przez nie: fizyka - nauka o bycie. Logika - nauka o poznaniu. Etyka - nauka o wartościach. Z czasem w.w. dziedziny uległy rozbudowaniu tworząc:
- teorię bytu (ontologię ),
- teorię poznania (gnoseologię),
-teorię wartości (aksjologię) - z podziałem na etykę i estetykę.
-krytykę poznania (epistemologię).
Łaska, pojęcie znane we wszystkich religiach, związane z zabiegami ofiarniczymi i oczyszczeniowymi, oznaczające pomoc i opiekę ze strony bóstwa. W wierzeniach pierwotnych oznacza przychylność sił nadnaturalnych w odniesieniu do życiowych, losowych spraw człowieka. Wraz z rozwojem religii pojęcie łaski rozszerzono na kwestie eschatologiczne i połączono z kwestią przebaczenia win i zbawienia.
Zagadnienie łaski zajmuje centralne miejsce w filozofii chrześcijańskiej, teologii i doktrynie Kościoła. Św. Augustyn wiązał łaskę z procesem poznania, z "illuminatio", jakiej Bóg udziela duszy. Zagadnienie łaski w augustianizmie stanowi kamień węgielny chrześcijańskiej nauki o intuicji.
Łaska oświecenia wg św. Augustyna przypada dobrym. Przygotowanie do oświecenia wymaga oczyszczenia serca. Przez tak rozumianą łaskę stworzył Augustyn podstawy mistycyzmu chrześcijańskiego. Pojęcie łaski odegrało też istotną rolę w etyce św. Augustyna ("teodycea"). Dobro wg niego jest rzeczą łaski. Dobrzy są jedynie ci, co dostąpili łaski. Są więc dobrzy nie z siebie, lecz z łaski Bożej, łaska zaś jest "dana za darmo", człowiek bez niej nie może czynić dobra, ale też nie może na nią zasłużyć. Łaska jest przyczyną, że ludzkość dzieli się na dwie kategorie, zbawionych i potępionych - na "civitas Dei" ("państwo Boże") i "civitas terrena" ("państwo ziemskie").
Zagadnienie łaski stało się przedmiotem etyki i dogmatyki Kościoła. Pojęcie łaski odgrywa również poważną rolę w hinduizmie, buddyzmie i islamie.
Metafizyka, (z greckiego ta metá ta physiká), czyli te księgi, które znajdują się po pracach przyrodniczo-fizycznych. Nazwa pochodzi od Andronikosa z Rodos, który ok. 65 n.e. skatalogował pisma Arystotelesa.
Później termin metafizyka zaczął oznaczać to, co przekracza granice fizyczności. Metafizyka Arystotelesa stanowiła tzw. "pierwszą filozofię", bo rozważała tylko powszechne własności bytu. Metafizyka Arystotelesa stała się przyczyną rozwoju takich działów filozofii, jak nauka o Bogu, o przyrodzie i o duszy. Ukształtowała takie pojęcia jak: forma, materia, energia, potencja, istota rzeczy. Z niej zostały wyprowadzone dalsze.
Metafizyka po Arystotelesie stała się naczelną nauką filozoficzną w wiekach średnich i tylko na pewien czas została wyparta przez teorię poznania w okresie oświecenia.
Metafizyka odzyskuje swoją pozycję w filozofii I. Kanta, który nadaje jej nowe znaczenie i powoduje powrót na jej grunt prawie całej filozofii początków XIX w. Metafizyka Kanta nie zaprzeczała istnieniu Boga, ani nieśmiertelności duszy, ale wykazała, że ani jedno, ani drugie nie jest dowiedzione. Zaproponował rozwiązanie zagadnień metafizycznych przez rozum praktyczny, stojąc na stanowisku, że nakaz moralny ma sens jedynie wówczas, gdy człowiek jest wolny.
Metafizyka początków XIX w. przybrała charakter spirytualistyczny i idealistyczny. Jej punkt ciężkości został przeniesiony ze świata zewnętrznego na wewnętrzny. Główną ideą metafizyki tego okresu było przebicie się przez zjawiska i ujęcie prawdziwej natury bytu, samej jego istoty, co prowadziło w kierunku maksymalizmu filozoficznego i budowy systemów najbardziej uwidocznionych w filozofii G.W.F. Hegla, J.M. Hoene-Wroński , A. Schopenhauera czy w końcu A. Comte'a. Charakter tych systemów zmierzał do tego aby nie tylko poznać świat, ale go zreformować, szybko i radykalnie ulepszyć, przez filozofię wyzwolić i zbawić ludzkość. Ta tendencja jest szczególnie wyrazista w mesjanizmie polskim, ale także później w filozofii K. Marksa, chociaż odcinał się on od metafizyki.
Do wybitnych metafizyków należy zaliczyć A. Fouilléego, który usiłował idee Platona uzgodnić z materializmem.
Metafizyka znalazła także swoje uzasadnienie w irracjonalistycznym intuicjonizmie H. Bergsona.
Ontologia, w filozofii, zgodnie z Lexicon Philosophorum (1613), nauka o "pierwszych zasadach i ostatecznych przyczynach" bytu. W takim ujęciu nauka o bycie jako takim, której zadaniem jest dociekanie natury wszystkiego, cokolwiek istnieje, czyli "tego, co jest", zarówno w sferze realnej - przedmioty, zdarzenia, fakty - jak też wyabstrahowanej - pojęcia, kategorie, terminy.
Współcześnie mianem ontologii przyjęło się nazywać jeden z podstawowych działów filozofii zajmujący się - obok teorii poznania (gnozeologii) i aksjologii - teorią bytu, problemami jego natury, sposobami istnienia i przejawienia, stosunkami pomiędzy bytami itp.
Obecnie w filozofii występuje tendencja do wyodrębniania ontologii szczegółowych, takich jak: ontologia egzystencjalna, ontologia rozumienia, ontologia nicości, ontologia wartości itp.
Epistemologia, dział filozofii traktujący o przedmiocie, treści, procesach, sposobach, granicach i kryteriach poznania ludzkiego.
Aksjologia, nauka zajmująca się teorią wartości różnego rodzaju - zarówno estetycznymi, poznawczymi, jak i moralnymi. Ustala ona różne zasady, reguły, schematy, które są uważane za ogólnie obowiązujące przy wartościowaniu.
Prawda, podstawowa kategoria w filozoficznej teorii poznania. Arystoteles zdefiniował ją jako zgodność, adekwatność treści sądu z rzeczywistym stanem rzeczy, co przyjęto nazywać klasyczną definicją prawdy.
W dalszym rozwoju filozofii za kryteria prawdy uznano: zgodność sądu z rzeczą oraz z prawami umysłu, oczywistość, użyteczność. W doktrynach filozoficzno-teologicznych: zgodność z objawieniem, zasadami wiary, dogmatami.
Transcendentalizm, kierunek filozofii amerykańskiej, związany z poglądami filozoficznymi R.W. Emersona i H.D. Thoreau oraz myślicieli publikujących w piśmie The Dial (1840-1844). Opierał się na romantycznych, mistyczno-religijnych ideach, z których wyprowadzono wnioski o wolności i niezależności człowieka oraz równości społecznej.
Zasada sprzeczności, w logice - podstawowa zasada racjonalnego myślenia. Mówi ona, że coś w tym samym miejscu i czasie oraz w takich samych warunkach nie może równocześnie być i nie być lub posiadać i nie posiadać pewnej właściwości. W skrócie: "nieprawda, że zarazem p i nie p".
Wg klasycznych ustaleń Arystotelesa zasada sprzeczności ma trzy znaczenia:
1) ontologiczne - opisuje je definicja przytoczona wyżej.
2) logiczne - dwa sądy, z których jeden daną cechę przedmiotowi przyznaje, a drugi mu jej odmawia, nie mogą być zarazem prawdziwe (mają one przeciwną wartość logiczną).
3) psychologiczne - dwa przekonania, którym odpowiadają sądy sprzeczne, nie mogą współistnieć w tym samym umyśle. Zasada sprzeczności, nazywana też czasem zasadą niesprzeczności i będąca jednym ze sformułowań zasady wyłączonego środka ("p abo nie p"), stoi u podstaw logiki dwuwartościowej. Współcześnie podejmuje się próby skonstruowania logiki wielowartościowej, w której owa zasada by nie obowiązywała.
Dialektyka, metoda myślenia, którą posługiwali się Grecy, a którą odnowił i posługiwał się G.W.F. Hegel, jako metodą umysłową bez odwoływania się do doświadczenia.
Naturalizm, jeden z głównych nurtów filozofii rozwijający się na przestrzeni wieków, występujący obok materializmu i idealizmu, starający się często obie te skrajności pogodzić. Miał on wielu przedstawicieli.
1) w starożytności:
a) cynicy uważali, że cała rzeczywistość da się wyjaśnić za pomocą przyczyn naturalnych, w tym także ogół zdarzeń i zjawisk zachodzących w świecie. Naturalnymi były dla nich poglądy najprostsze, odrzucali wszelkie idee i spekulacje myślowe. Ich naturalizm etyczny oznaczał równość wszystkich: kobiet i mężczyzn bez względu na rasę, przynależność narodową, stan posiadania itp.
b) stoicy głosili, że świat tworzy jedną wielką całość, natura świata jest wieczna, nieskończona i jedyna, gdyż poza wszechświatem nic nie istnieje. Jeżeli jest dusza, rozum czy Bóg, to jedynie w naturze i poprzez naturę. Boskie siły natury nazywali pneuma, rozumiane jako żywa ognista materia, będąca początkiem świata, z którego powstały trzy pozostałe żywioły. Ponieważ człowiek jest częścią wszechświata, ma żyć zgodnie z nim i być wiernym prawu, które rządzi całą naturą. Życie powinno być zgodne z naturą samego człowieka, wówczas bowiem będzie zgodne z naturą w ogóle.
2) w średniowieczu naturalizm był poglądem obcym i odradza się dopiero w XVI w.
3) M. de Montaigne rozwinął naturalistyczny humanizm (humanizm odrodzenia). Rozumiejąc człowieka jako część przyrody, stał na stanowisku, że nie może się on wynosić ponad inne istoty, ale także innych istot nie powinien wynosić ponad siebie.
4) w XVII w. naturalizm jest rozwijany na gruncie etyki i polityki.
5) w okresie oświecenia naturalizm zajmuje niemal centralne miejsce,
6) w XIX w. widoczny był w :
a) poglądach antropologicznych L. Feuerbacha,
b) filozofii H. Spencera,
c) teoriach H. Taine'a,
d) w etyce i estetyce 2. poł. XIX i początki XX w.
e) w humanizmie egzystencjalistów.
Dusza,
1) ogół właściwości i procesów psychicznych człowieka. W tym znaczeniu termin ten był używany dawniej w rozważaniach filozoficzno-psychologicznych.
2) wg filozofii idealistycznej i większości religii, niematerialna i nieśmiertelna substancja ożywiająca ciało i opuszczająca je w chwili śmierci.
Materia, w filozofii - jedna z podstawowych kategorii, stanowiąca często o podziale filozofii na kierunki, szkoły i nurty. Rozważania o materialności świata i o materii stanowiły przejście od mitologii do nauki, od religii do filozofii.
Zapoczątkowali je greccy myśliciele na przełomie VII i VI w. p.n.e., rozwinęli: Parmenides i eleaci, usystematyzował Arystoteles.
Pierwsi filozofowie nie używali jeszcze terminu "materia", zajmowali się nią w znaczeniu zbioru konkretnych ciał. Empedokles poszukiwał prostych "pierwiastków" materii i w ten sposób przygotował podstawę rozważań natury chemicznej.Demokryt z Abdery i atomiści stworzyli koncepcję atomistycznego ustroju materii, która z czasem stała się podstawą rozwoju istotnego kierunku w fizyce.
Dla Arystotelesa materią jest to, co istnieje odwiecznie, lecz o sobie nie orzeka, czyli to, co w substancji nie jest formą. Twierdził on, że materia, tak samo jak idee, nie istnieje samodzielnie, jest jedynie abstrakcją - kategorią, pojęciem, którym posługuje się filozofia i nauka. Naprawdę wg niego istnieją jedynie konkretne zespoły materii i formy. Taki pogląd nazwano hilemorfizmem. Przez Filona z Aleksandrii materia była rozumiana jako czynnik zła, takim też pozostała w rozważaniach teologicznych.
Forma, pojęcie filozoficzne wprowadzone w filozofii Arystotelesa, który uznając, że materia obejmuje wszystko co nie jest formą, lecz zjawiskiem nieokreślonego podłoża, "ponieważ o sobie nie orzeka", utworzył nowe pojęcie "formy".
Treść pojęcia substancja utożsamił z formą, jaką uzyskiwała w rozwoju. Forma jest cechą substancji kształtującej się i trwającej. Może podlegać zniszczeniu (jak np. z chwilą strzaskania posągu), materia zaś jest niezniszczalna.
Po Arystotelesie pojęciu formy jest nadawane różne znaczenie, np.:
1) u stoików forma była pojmowana jako czynny, ale materialny pierwiastek bytu, źródło ruchu i życia,
2) u Tomasza z Akwinu forma jest pojmowana jako modele konkretnych przedmiotów istniejące przed rzeczami w boskim umyśle,
3) w filozofii I. Kanta pojęcie formy nabrało szczególnego znaczenia, jako "aprioryczne formy oglądu" dane umysłowi.
Materializm, kierunek lub kierunki w filozofii wyprowadzające realność istniejących bytów z ich zachowań i procesów, po świadomość włącznie, tj. z materii.
W teorii poznania przyjmują istnienie świata przedmiotowego niezależnie od woli i świadomości podmiotu poznającego i uznają jego poznawalność za proces naturalny, nie wymagający interwencji innych sił lub bytów.
Idealizm, kierunek w filozofii przeciwstawny materializmowi i naturalizmowi tak w zakresie ontologii, jak i teorii poznania.
Podstawowym jego założeniem jest pierwotność ducha (idei, logosu, Boga, świadomości itp.) i wtórność materii. Na przestrzeni rozwoju myśli filozoficznej zajmował on różne stanowiska i kształtował różne doktryny.
Wolna wola, wolność woli, jeden z podstawowych elementów antropologii chrześcijańskiej - oznacza, że człowiek w tzw. aktach wolitywnych, a więc decyzjach dotyczących wyboru między dobrem a złem, nie jest bez reszty zdeterminowany czynnikami od siebie niezależnymi (np. przeznaczeniem czy predestynacją), w związku z czym jego decyzje mają zawsze jakąś wartość moralną - łączą się więc z odpowiedzialnością i możliwością wejścia w stan łaski lub grzechu.
Liberalizm (z łaciny liberalis – dotyczący wolności, od liber – wolny),
1) postawa społeczno-polityczna, którą cechuje otwartość na zmiany, tolerancja, wyrozumiałość dla poglądów, czynów i postaw innych ludzi, skłonność do kompromisu
2) ruch społeczno-polityczny nawiązujący do indywidualizmu i racjonalizmu – podstawowych zasad ideologii liberalizmu;
3) powstała na przełomie XVII i XVIII w. ideologia społeczno-polityczna, u podstaw której leżą: indywidualizm, nadrzędność jednostki nad społeczeństwem, wolność człowieka, prawo do zdobywania własności, swoboda działalności gospodarczej, ograniczenie roli państwa, prawa natury jako normy regulujące życie wszystkich ludzi, podział władz ze ścisłym wyodrębnieniem jej kompetencji, tj. stosowanie praw, rządzenie i wykonywanie sprawiedliwości.
Człowiek, z punktu widzenia filozofii swoisty przedmiot refleksji dany jako psychofizyczna całość, ukonstytuowana przez równoczesne bytowanie w 2 wymiarach: cielesno-fizycznym, łączącym cz. ze światem przyrody, z którego się ewolucyjnie wywodzi i do którego jako gatunek biologiczny należy, oraz - w najogólniejszym tego słowa znaczeniu - duchowym, odróżniającym go od reszty ziemskich stworzeń, kwalifikującym go jako byt rozumny, obdarzony możliwościami twórczymi, zmysłem metafizycznym, zdolnością refleksji nad sobą i otaczającym światem itp., działający w sposób świadomy, odnoszący siebie do innych ludzi, do świata wartości i idei, a często też do szeroko pojętej transcendencji (absolut, Bóg). Natura i wzajemne relacje tych 2 wymiarów ludzkiej egzystencji, a nawet zasadność ich wyodrębnienia, pozostają sprawą otwartą. W niektórych ujęciach o charakterze radykalnym człowieka uważa się za byt bądź wyłącznie cielesny (skrajny materializm, np. mechanicyzm J.O. de La Mettrie), bądź wyłącznie duchowy (skrajny spirytualizm), z reguły jednak przy analizach fenomenu człowieka uwzględniane są oba wymiary. Obecnie analizy takie stanowią zwłaszcza domenę antropologii filozoficznej, dawniej prowadzone były w ramach różnych dziedzin i nurtów filozofii.
Pierwszy poruszyciel: Arystoteles, on nadał pierwszą formę, reakcja łańcuchowa, zapoczątkował relację przyczyna – skutek (podróże w czasie niemożliwe) dalej nie ma wpływu na losy świata, jest w pełni szczęśliwy, bo nie miał dylematu, miał rzecz do zrobienia i ją zrobił to.