dr A. Lipińska, Analiza treści dzieła sztuk plastycznych

Ikonografia: nauka pomocnicza historii sztuki powstała w XIX wieku, zajmująca się treścią lub znaczeniem dzieła sztuki, rozpoznawaniem i klasyfikacją tematów dzieł sztuki, badaniem ich występowania, powstawaniem wariantów pewnych przedstawień i motywów, a także odczytywaniem treści symboli, personifikacji, atrybutów itp. Pomaga w datowaniu dzieł sztuki lub w ustaleniu ich autentyczności.

Ikonografia - literatura:

1. Owidiusz, Przemiany, (różne wydania)

2. J. Parandowski, Mitologia, (różne wydania)

3. R. Graves, Mity Greckie, Warszawa 1974

4. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Biblia Tysiąclecia, wyd. III, Poznań-Warszawa 1980

5. Jakub de Voragine, Złota Legenda (wybór), Warszawa 1955

6. E. Dąbrowski (red.), Podręczna encyklopedia biblijna, t. 1-2, Lublin 1959

7. L. Reau, Iconographie de l'art chretien, t. 1-3, Paris 1955-59

8. A. Pigler, Barockthemen. Eine Auswahl von Verzeichnissen zur Ikonographie des 17. Und 18. Jahrhunderts , 2 vol., Budapest 1956

9. G. Ferguson, Saints ans Signs in Christian Art, New York 1961

10. G. Schiller, Iconographie der christlichen Kunst, Kassel 1969

11. M. Lurker, Świat obrazów i symboli biblijnych, Poznań 1989

12. D. Forstner, Świat symboliki chrześcijańskiej, Warszawa 1990

13. W. Kopaliński, Słownik symboli, Warszawa 1990

14. C. Ripa, Ikonologia, Kraków 1998

Ikonologia: jedna z metod badawczych historii sztuki, powstała w I poł. XIX w., datująca największy rozwój w XX w.;

- ikonologia narodziła się w wiedeńskiej szkole historii sztuki (Aby Warburg w 1912 użył terminu ikonologia) w wyniku polemiki z teorią Wölfflina.

- najwybitniejsi przedstawiciele to Erwin Panofsky (1892-1968), Ernst Gombrich (ur. 1909), Jan Białostocki.

- według Panofsky'ego; odczytanie dzieła lub grupy dzieł nie powinno się ograniczać do sfery formalno-przedmiotowej, ale musi się rozciągać na sferę znaczeń umownych, aby dotrzeć do wewnętrznego sensu, który jest odbiciem postawy światopoglądowej, ideologicznej artysty i jego środowiska (zleceniodawców, odbiorców).

- dzieło sztuki powinno być analizowane jako układ form przedstawiających, układ historii, symboli, alegorii i objaw sytuacji historyczno-kulturowej.

-zadaniem ikonologii jest ustalenie zależności poszczególnych typów ikonograficznych od idei filozoficznych, polityki, poglądów indywidualnych artystów i mecenasów.

- ikonologia= ikonografia + historia + psychologia + krytyka

- ikonologii zarzucano: bezzasadność ścisłej klasyfikacji przedstawień, zubożenie badań nad formą artystyczną i spowodowanie wartościowania dzieł sztuki ze względu na jakość artystyczną

Poprawność postępowania:

1. opis preikonograficzny: niby na podstawie doświadczenia codziennego, ale możliwe pułapki - inny sposób obrazowania w różnych epokach i kulturach (latające Dzieciątko Rogera van der Weydena, unoszące się miasto w ewangeliarzu Ottona III)

2. analiza ikonograficzna: konieczne obycie z pewnymi tematami, (Biblia, mitologia, historia); ale bezkrytyczne oparcie się na źródłach pisanych również może wprowadzić w błąd (np. Judyta - Salome

3. interpretacja ikonologiczna: aby odkryć szczególne zasady, które wpływają nie tylko na dobór motywów, ale i materiału, potrzebna jest pewna zdolnośc intelektualna, intuicja syntetyczna . większy subiektywizm, która połączy w całość wiedzę z zakresu sztuki i historii kultury

Ikonologia - literatura:

E. Panofsky, Studia z historii sztuki, oprac. J. Białostocki, Warszawa 1971 (artykuły: Ikonografia i ikonologia; Rzeczywistość i symbol w malarstwie niderlandzkim)

J. Białostocki, Historia sztuki i historia idej, [w:] Refleksje i syntezy ze świata sztuki (cykl drugi), Warszawa 1987, s. 18-29.

M. Głowiński, Symbole i symbolika, Warszawa 1991 (tu: E. Gombrich, Obraz wizualny, s. 312-338; R. Wittkower, Interpretacja symboli wizualnych, s. 339-357; R. Arnheim, Symbole w architekturze, s. 358-367.

Schemat interpretacji dzieła sztuki wg Erwina Panofsky'ego:

	PRZEDMIOT INTERPRETACJI	RODZAJ INTERPRETACJI	WYPOSAŻENIE INTERPRETATORA	ZAKRES WIEDZY)
1.	Treści pierwotne lub naturalne A. przedmiotowe, B. wyrazowe, składające się na świat motywów artystycznych	OPIS PREIKONOGRAFICZNY	Doświadczenie praktyczne (znajomość rzeczy i zdarzeń)	Historia stylu - wiedza o tym, jak w zmiennych warunkach historycznych, rzeczy i zdarzenia wyrażane są za pomocą form.
2.	Treści wtórne lub umowne, składające się na świat obrazów, opowieści, alegorii	ANALIZA IKONOGRAFICZNA	Znajomość źródeł literackich (specyficznych tematów i pojęć)	Historia typów - wiedza o tym, jak w zmiennych warunkach historycznych, tematy i pojęcia wyrażane są za pomocą rzeczy i zdarzeń.
3.	Znaczenie wewnętrzne lub treść, składające się na świat wartości symbolicznych.	INTERPRETACJA IKONOLOGICZNA	Syntetyczna intuicja uwarunkowana psychologią i światopoglądem interpretatora	Historia objawów kulturowych lub symboli - wiedza o tym, jak w zmiennych warunkach historycznych, istotne dążności umysłu ludzkiego wyrażane są za pomocą tematów i pojęć

III. HERMENEUTYKA (z greckiego hermeneutikos - „przydatny do objaśniania"),

1) w znaczeniu tradycyjnym - dyscyplina naukowa zajmująca się badaniem, objaśnianiem i interpretacją źródeł pisanych, po to by ustalić ich poprawny tekst i właściwy sens. Pełni rolę pomocniczą w stosunku do nauk historycznych posługujących się różnego rodzaju dokumentami (np.: historii literatury i filozofii, religioznawstwa, historii jako takiej). Początki tak pojętej hermeneutyki można odnaleźć już w starożytności, choć w swym obecnym kształcie rozwijała się od czasów renesansu (badania nad spuścizną literacką antyku). Jej pierwowzór stanowi hermeneutyka biblijna.

2) w znaczeniu ściślejszym - sztuka rozumiejącej interpretacji (rozumienie jest centralną kategoria tak pojętej hermeneutyki) różnych przejawów aktywności ludzkiej, zwłaszcza o charakterze kulturowym, zmierzająca do odkrycia ich głębokiego sensu i umieszczenia ich w szerszym kontekście historycznym, społecznym, światopoglądowym itp.

Jej twórcami byli: F. E. D. Schleimacher i W. Dilthey. W ramach hermeneutyki wyróżnić można kierunki: filozoficzny (M. Heidegger, H.G. Gadamer, P. Ricoeur), historycznym (B. Groethuysen, O. Bollnow, Z. Łempicki) i psychologicznym (techniki interpretacyjne wyrosłe z psychoanalizy).

Ważniejsze założenia hermeneutyki:

a) akt interpretacji zmierza do odsłonięcia zakrytych znaczeń, których nie da się uchwycić wyłącznie w zewnętrznej warstwie tego, co interpretowane,

b) podmiot i przedmiot interpretacji warunkują siebie nawzajem, tzn. dzieło czy badany problem już z góry determinują sposób, w jaki będą postrzegane, a odkrycie ich sensu jest też rozpoznaniem własnej postawy interpretującego wobec nich (zasada tzw. koła hermenetycznego),

c) hermeneutyka nie jest jednoznacznie powiązana z jakąś metodologią, tę ostatnią określa konkretna sytuacja interpretacyjna: charakter dzieła, możliwości interpretatora, kontekst historyczno-kulturowy itp.

Literatura:

H. G. Gadamer, Prawda i metoda. Zarys hermeneutyki filozoficznej (1960), wydanie polskie 1993.

Tenże, Rozum, słowo, dzieje (1979)

IV.SEMIOTYKA (od greckiego semeiotikòs - dotyczący znaku), ogólna teoria znaku związana z logiką i lingwistyką. Jej twórcami byli Ch. Morris, F. de Saussurre, Algirdas J. Greimas, Roland Barthes, Roman Ingarden. Semiotyka jest teorią integrującą wszelką działalność ludzką. Strukturalna wspólnota sztuk pozwala analizować według tych samych zasad zarówno język, jak i sztuki plastyczne. Stąd zasady semiotyki znalazły również zastosowanie w badaniach nad znaczeniem dzieł sztuk plastycznych.

Semiotyka dzieli się na:

1) semantykę, czyli naukę o znakach, znaczeniowej stronie języka/sztuk, o tym, jakie relacje zachodzą między znakami i ich znaczeniem (sensem).

2) syntaktykę rozpatrującą związki zachodzące między znakami i między systemami znaków.

3) pragmatykę badającą warunki użycia określonych znaków.

Znak, przedmiot semantyczny w odniesieniu do sztuk plastycznych to przedmiot fizyczny (w języku to zespół dźwięków) ukształtowany przez twórcę, w celu wywołania w odbiorcy określonej myśli o przedmiocie (znaczenie znaku). Wywołanie tej myśli możliwe jest dzięki więzi istniejącej między znakiem a przedmiotem wywołanym. Jeśli więź ta polega na podobieństwie wówczas mamy do czynienia ze znakiem ikonicznym (posługują się nimi sztuki plastyczne), a jeśli na konwencji, umowie - jest to znak umowny (język, ideogramy)

Sztuki semantyczne (poezja, malarstwo, rzeźba, film, teatr). Dzieło sztuki semantycznej jest przedmiotem wielowastwowym (teoria Romana Ingardena i Nicolai Hartmanna)- każde dzieło wywołuje u nas pewna warstwę przedstawień, która z kolei determinuje kolejną itd.

Sztuki asemantyczne (architektura?, muzyka) - formy architektoniczne również są mówiące - ich wymowa zazwyczaj jest ściśle związana z funkcją - dlatego rozpoznajemy sąd, bank, dom mieszkalny.

Plan wyrażania - element znaczący - sposób przekazu (signifiant) - struktura przedstawiająca

Plan treści - element znaczony - pojęcie (signifié) - struktura przedstawiona

Pole semantyczne - wg zasad semiotyki konotatywnej Rolanda Barthesa (1915-1980) „moc znaku zależy od jego otoczenia”, a więc znaczeni poszczególnych znaków zależy od kontekstu, organizacji elementów znaczących.

Sprzeciw wobec semiotyki: odmienny pogląd wyrażali zwolennicy ikonologii (m. in. Bialostocki, Porębski) - język sztuki operuje innym tworzywem i znakami, stąd nie da się analizować metodami lingwistycznymi. Wspólnota słowa i obrazu występuje jedynie na płaszczyźnie motywów, tematów, symboli, gdyż obraz nie operuje znakami konwencjonalnymi jak język, jest niepowtarzalny, niepodzielny (syntaktyka)

Semiotyka - literatura:

M. Schapiro, Niektóre problemy semiotyki sztuk plastycznych: pole i nośniki znaków obrazowych, [w:] J. Białostocki (oprac.), Pojęcia, problemy, metody współczesnej nauki o sztuce, Warszawa 1976 s. 280-301.

M. Wallis, Sztuki i znaki. Pisma semiotyczne, Warszawa 1983

S. Wysłouch, Literatura a sztuki wizualne, Warszawa 1994 (rozdz. I: W perspektywie semiotyki, s.7-14

6

---