Madonna z Krużlowej - gotycka rzeźba przedstawiająca Matkę Boską z Dzieciątkiem w powszechnym około roku 1400 typie ikonograficznym zwanym Piękną Madonną.
Nazwa dzieła wywodzi się z miejscowości Krużlowa Wyżna w Małopolsce, gdzie rzeźba znajdowała się do roku 1899. Wówczas została nabyta przez Muzeum Narodowe w Krakowie, w którym znajduje się do dnia dzisiejszego. Nieznany jest jej autor, miejsce pierwotnego przeznaczenia i czas powstania (powszechnie przyjmuje się początek XV wieku). Być może nie została wykonana jako figura o charakterze kultowym, lecz stanowiła główną dekorację retabulum ołtarzowego w jednym z krakowskich kościołów. Piękne Madonny, a wraz z nią dzieło z Krużlowej, reprezentują dworski styl zwanym "pięknym", który upowszechnił się jednocześnie w większości krajów Europy Łacińskiej, stąd też styl ten uzyskał przydomek gotyku międzynarodowego.
Figura Madonny z Dzieciątkiem jest wykonana z drzewa lipowego, jej wysokość wynosi 119 cm. Rzeźba nie ma pełnoplastycznego charakteru, przeznaczona jest do oglądania od strony przedniej i z boków, natomiast drewno z tyłu jest głęboko wydrążone. Proporcja wysokości do głębi (18 cm) wynosi 1:7. Krużlowieckie dzieło ukazuje Marię trzymającą na lewej ręce Dzieciątko Jezus, które jest nagie i trzyma jabłko. Uwagę zwraca umieszczenie na podobnej wysokości twarzy Marii i Dzieciątka, jak i pewne podobieństwa między nimi, takie jak wysokie czoła, pełne policzki, delikatny rys brwi, sposób osadzenia oczu, usta i uśmiech.
Maria, która ustawiona jest w silnym kontrapoście, ubrana jest w bogato udrapowane szaty (suknia, płaszcz i chusta u nasady szyi) niezniekształcające sylwetki postaci. Układ draperii przybiera charakterystyczne formy, szczególnie w płaszczu. Ma on głęboki dekolt, odsłaniający suknię, którego formę powtarza układ draperii w dolnej części sukni. Dekoracyjny, kaskadowy układ cechuje także draperie rękawów płaszcza, które tworzą swego rodzaju festony fałd. Stopień ostrości i głębokości cięcia fałd wyraźnie wzrasta, gdy patrzy się na dzieło z góry. Takie kulisowe zakomponowanie draperii wywołuje iluzję głębi i trójwymiarowości, podczas gdy ze względu na brak opracowania tylnej strony głębia dzieła jest mocno ograniczona.
Rzeźby zaliczane do typu "Pięknych Madonn" wyróżniały się nie tylko charakterystycznymi cechami stylowymi i walorami estetycznymi, dzięki którym zyskały swą nazwę, ale także skomplikowanym przesłaniem symbolicznym. Madonna ukazana jest tutaj jako Matka Zbawiciela i Druga Ewa, co wiąże się ze sporami teologów dotyczącymi udziału Maryi w zbawieniu ludzkości[1].
Pierwsze udokumentowane wzmianki o Madonnie pochodzą z 1607 i 1766 roku. Znajdują się w aktach powizytacyjnych dekanatu bobowskiego, do którego należała parafia Krużlowa. Być może rzeźba trafiła do kościoła krużlowskiego za sprawą Jana Pieniążka, właściciela wsi na początku XVII wieku.
Następny dowód bytności rzeźby w Krużlowej pochodzi dopiero z 1889 roku dzięki wycieczce naukowej Władysława Łuszczkiewicza, w której uczestniczył Stanisław Wyspiański. Dwudziestoletni wtedy artysta narysował Madonnę w Krużlowej w bocznej kaplicy. Wcześniej stała w głównym ołtarzu. Z kaplicy przeniesiono rzeźbę do kruchty, a potem na strych. Powodem były korniki, które zaatakowały rzeźbę; "puchła" ona też od ciągłych malowań farbą olejną. Co jakiś czas zeskrobywano starą, łuszczącą się i malowano na nowo. Wyspiański odkrył rzeźbę dla ludzi sztuki w 1889 roku, a 10 lat później, podczas prac remontowych w kościele krużlowskim, została przejęta przez Muzeum Narodowe w Krakowie. Najpierw, po przywiezieniu jej z Krużlowej, stała w Sukiennicach, od 1924 roku w Wieży Ratuszowej.
W 1940 roku została zarekwirowana przez Niemców. Niejasna jest sprawa odnalezienia rzeźby Madonny po wojnie. Dokument muzealny podaje dwie wersje: że została znaleziona w 1945 roku w składnicy na Wawelu i że rewindykowano ją z rezydencji wyższego dostojnika hitlerowskiego spod Monachium, co odnotowano na podstawie ustnej relacji prof. Karola Estreichera. Nie wiadomo jednak, która wersja jest prawdziwa. Za tą drugą przemawiałaby osoba profesora, który zajmował się rewindykacją dzieł zagrabionych przez Niemców (dzięki niemu powrócił między innymi Ołtarz Wita Stwosza). Profesor mógł być naocznym świadkiem, jeśli nie sprawcą powrotu Madonny z Niemiec. Za pierwszą wersją natomiast przemawia fakt, ze Madonna w czasie wojny stała na Wawelu w gabinecie gubernatora G. G. Hansa Franka. Stąd łatwa już droga do jakiejś składnicy. W latach 1942-1943 Niemiec o nazwisku Kneisel dokonał gruntownej restauracji rzeźby. Zrobił to w sposób niezwykle fachowy jak na tamte czasy. Zabezpieczył rzeźbę przed kornikami, położył nową polichromię na całej postaci z wyjątkiem twarzy i rąk.
Od 1947 do 1994 roku eksponowana była w Domu Szołayskich (ob. siedziba Muzeum Stanisława Wyspiańskiego). W latach 1995-2007 Madonna znajdowała się na Wawelu wśród innych zabytków średniowiecznych, zgromadzonych na wystawie "Sztuka cenniejsza niż złoto". Obecnie eksponowana jest w Galerii Sztuki Dawnej Polski XII-XVIII wiek w Pałacu Ciołka, który został udostępniony zwiedzającym 19 października 2007.