M. Kwiatkowska-Ratajczak, Z perspektywy wartości. O prozie dla dzieci i młodzieży, Poznań 1994

Wstęp:

- wychowawcza funkcja utworów adresowanych do najmłodszych czytelników traktowana bywa z wyraźnym dystansem;

- czy dogmatyzm wynika z uwarunkowań panujących wewnątrz świata wartości, czy też może przyczyn jego istnienia szukać trzeba poza sferą aksjologii?

- czy literatura w ogóle powinna pouczać, czy dydaktyzm jest nieodłącznym przeciwnikiem artyzmu, czy wychowawczy aspekt literatury dla dzieci organicznie łączy się ze swoistą manipulacją bądź jednostronnością?

- omawiana książka jest efektem myślenia o istocie wychowania, lektury prac z zakresu estetyki i filozofii.

Cz. I - Horyzonty pedagogiczne literatury - poglądy, hipotezy, założenia badawcze:

R. 1 - O literaturze i wychowaniu.

Dydaktyzm i pedagogika w obrębie literatury dla dzieci i młodzieży:

- bajka, powiastka;

- problem: literatura czy pedagogika? (K. Kuliczkowska);

- teza: od dydaktyzmu do artyzmu;

- J. Cieślikowski: wszelkie aspekty „oglądu literatury dla dzieci obecnej i tej, którą należałoby postulować , są pedagogiczne”:

• dydaktyzm - a s p e k t analizy na każdym poziomie tekstu, zarówno w jego funkcjach pragmatycznych, jak i estetycznych, oraz jako relację historycznie zmienną

• pedagogiczność - s t r a t e g i a użycia książek i tekstów dla osiągnięcia pożądanych rezultatów (przedmiotem manipulacji może być każdy utwór)

- odżegnywanie się od dydaktyzmu szczególnie w odniesieniu do literatury dla dzieci wydaje się nieporozumieniem.

Wychowanie jako sfera zainteresowań różnych dyscyplin wiedzy:

- T. Kotarbiński: „(...) uchronić młodych od degrengolady, by w nich umocnić dobrą wolę i dzielność”;

- „wychowanie dla literatury” - kształtowanie umiejętności odbioru, pojmowania autonomicznych cech dzieła literackiego;

- „wychowanie literackie” - literatura nie jest celem nadrzędnym procesu wychowawczego, przeciwnie - środki literackiego wyrazu i realizowane przezeń wartości stają się czynnikiem kształtowania osobowości przez rozpoznanie istotnych, rzeczywistych, wychowawczych funkcji sztuki literackiej (marksizm, he he );

- wychowanie z jednej strony winno służyć uaktywnieniu i rozwijaniu umysłu dziecka, z drugiej wprowadzeniu młodego człowieka w zagadnienia aksjologicznego uniwersum.

Teoria wartości a formacyjna funkcja utworu literackiego:

- najpierw trzeba wiedzieć, czym jest dobro i zło, aby móc wartościować faktyczne postępowanie ludzi. Znajomość wartości łączy się ponadto z wyborem - akceptacją jednych bądź odrzuceniem drugich;

- współczesna atmosfera intelektualna implikuje poszukiwania miejsca człowieka w świecie wartości;

- koncepcja wychowania estetycznego:

• poznawanie specyficznych wartości sztuki, formowanie wrażliwości estetycznej

• rozwijanie dzięki tekstom kultury osobowości człowieka zarówno w sferze intelektualnej, jak i moralno-społecznej

- estetyczna kultura stanowi jakby inny szczebel, podstawę kształcenia osobowości w innych, pozaestetycznych zakresach;

- wprowadzenie w trakcie opisu tekstu zewnętrznych wobec niego zagadnień filozoficznych, pedagogicznych czy psychologicznych nie usuwa z pola widzenia ani jego swoistości, ani też wielofunkcyjności łączącej się z próbami uczestnictwa w obcych sferach życia;

- ważne jest nie to, co uczeń wie o dziele literackim, jak je interpretuje, ale w jakim stopniu dzieło sztuki słowa wpływa na rozwój osobowości ucznia (B. Chrząstowska);

- M. Jędrychowska - n a j p i e r w c z ł o w i e k - przekład wartości kultury na wewnętrzną jakość człowieka.

R. 2 - Inspiracje aksjologiczne - od teorii wartości do teorii człowieka.

Zakres filozoficznej teorii wartości:

- wymienne zwroty: teoria wartości, aksjologia, filozofia wartości, etyka wartości;

- Brentano - uniezależnienie teorii wartości od metafizyki i ustalenia dotyczące empirycznego świata zewnętrznego. Pewne zjawiska mogą zachodzić jedynie w świadomości.

Rola emocji:

- uczucia są nosicielami wartości i zostają poddane porządkującej roli świadomości;

- Meinong: Wartość odkrywamy dzięki prezentacji emocjonalnej, ale musi być ona poprzedzona intelektualnym poznaniem nosiciela wartości;

- wprowadzając dzieci i młodzież w świat wartości przyczynimy się jednocześnie do intelektualnego uchwycenia wartości i ich nosiciela, a zarazem ułatwimy ich emocjonalne odczucie;

- Husserl: wartościowanie należy do dziedziny aktów, wartości natomiast stanowią domenę przedmiotów;

- w aspekcie polonistycznym czytelnik nie tyle kreuje wartości, co odkrywa je w trakcie poznawania utworu;

- Scheler: świat wartości dostępny jest dzięki przeżyciom emocjonalnym;

- Hartmann: to, co ważne w historii myśli, to powtarzalność problemów;

• świadomość pierwotna uznana jest za akt uczuciowy

• świadomość aksjologiczna jest związana z poznaniem myślowym;

- może się zdarzyć tak, iż będziemy reagować na jedne wartości, inne zaś pozostaną poza zasięgiem naszego odbioru. Warunkowane jest to zarówno przez indywidualne właściwości osoby, jak i cechy środowiska czy epoki.

Hierarchia wartości:

- wg Schelera:

• wartości hedonistyczne - najniższy szczebel, doznania zmysłowe

• wartości witalne - wartości utylitarne, wszystko, co dotyczy pomyślności i powodzenia

• wartości duchowe - estetyczne, tzw. obiektywnego porządku prawnego, porządku niezależnego, wartości poznawcze

• wartości religijne - opozycja święty-grzeszny, wartości osoby, w sferze uczuć odpowiadają im stany szczęścia i rozpaczy

- poznawać wartości można tylko w związku ze świadomością ich hierarchicznej struktury;

- Hartmann odrzuca pogląd Schelera uznający jedynie hierarchiczne zależności między wartościami. Twierdzi, iż na każdym poziomie sytuuje się wiele „równych sobie” wartości. Stawia tezę o p r z e s t r z e n n y m z o r i e n t o w a n i u w a r t o ś c i;

- K. Wojtyła: „wartości duchowe, jakkolwiek obiektywnie wyższe, są poniekąd słabsze od wartości materialnych, niższych obiektywnie” (Elementarz etyczny);

- jedynie działanie harmonijnie powiązane z obiektywną hierarchią wartości może być etycznie dobre;

- Tischner: „Mądrość niejedno ma imię” (pluralizm racjonalizmów), „można sformułować zasady etyczne bez odwołania się do Boga i można kształtować moralność człowieka bez pomocy religii”

Osoba i jej znaczenie:

- w teorii Hartmanna wartości moralne są w sposób podwójny związane z osobami:

• przysługują jedynie osobom lub aktom przez nie spełnianym

• moralności możemy mówić wtedy, gdy określona postawa, czyn, akt dotyka bezpośrednio lub pośrednio innych osób;

- fundamentem etyki jest filozofia spotkania;

- Gogacz: „Zastąpiono świat natury celami. Znaczy to, że na miejsce prawdy o tym, czym coś jest, wprowadzono oceny, postulaty, zdania, cele.”

- afirmując znaczenie „ja” teoretycy wartości uzmysławiają, iż wszelkie wytwory kultury są zwróceniem się ku osobom;

- wszelki czyn etyczny wynika z interakcji między trzema czynnikami: najpierw trzeba w i d z i e ć, następnie c h c i e ć, wreszcie m ó c:

• funkcja wychowawcy sprowadzałaby się zatem do roli przewodnika, do roli tego, kto pokazuje określone wartości, a tym samym przyczynia się do spełnienia pierwszego warunku;

• drugi należy przypisać młodemu człowiekowi, to od jego woli zależy, czy zechce poznane wartości urzeczywistnić;

• na spełnienie trzeciego ani wychowawca, ani wychowanek nie mają bezpośredniego wpływu;

Pedagogiczne aspekty etyki wartości:

- emocjonalno-intelektualna percepcja:

• wychowanie musi dążyć do równomiernego kształtowania analogicznych sfer umysłu,

• nawet najmłodsze dzieci nie są przecież „puste” aksjologicznie, są wychowywane w rodzinie preferującej konkretne wartości i te właśnie przejmują od otoczenia,

• Gogacz: „wychowanie intelektu ułatwia wychowanie całego człowieka”,

- hierarchiczne uporządkowanie:

• pokazanie młodym ludziom określonego ładu aksjologicznego,

• może wywierać wpływ na dokonywane wybory i podejmowane decyzje,

• teoria wartości wyjaśnia, dlaczego bardziej ceniona jest prawdomówność, obiektywność, itd. niż wygoda, przyjemność czy też siła fizyczna,

- prymarna rola osoby poznającej i urzeczywistniającej wartości:

społeczeństwo pluralistyczne kreuje najdogodniejsze okoliczności dla wzrostu człowieka w każdym jego wymiarze,

***

Dzieło literackie może włączyć się w proces przeżywania wartości poprzez sam fakt swojego istnienia, umożliwiając rozpoznanie relacji, zależności między nimi.

R. 3 - Preferencje czytelnicze dzieci w wieku szkolnym.

O wyborach i sposobach lektury:

- w tym rozdziale przez trzy strony ciągnęły się tabele.

Między akceptacją tekstu a jakością czytania:

- w uczniowskim odbiorze poznanie emocjonalne wyraźnie górowało nad percepcją intelektualną;

- analizowane utwory (polecę po samych tytułach): Wakacje z duchami, Ten obcy, Kamienie na szaniec, Szatan z siódmej klasy, Kwiat kalafiora, Kłamczucha, Opium w rosole, Księga strachów, Pan Samochodzik i templariusze, Sposób na Alcybiadesa, Niewiarygodne przygody Marka Piegusa,

Hanna Ożogowska, Tajemnica zielonej pieczęci, Głowa na tranzystorach,

Walery Przyborowski, Szwedzi w Warszawie,

Tomek na wojennej ścieżce, Tomek wśród łowców głów,

Clive Staples Lewis, Lew, Czarownica i stara szafa, Podróż „Wędrowca do Świtu”, Książę Kaspian,

Katherine Paterson, Most do Terabithii.

Cz. II - Literatura i otwieranie perspektywy aksjologicznej:

- jeśli literatura ma włączać się w proces formowania osobowości, to nie może pomijać horyzontu oczekiwań potencjalnych odbiorców;

- wskazanie elementów utworu zwracających uwagę czytelnika domaga się równocześnie szerszego opisu możliwości ich perswazyjnego oddziaływania, należałoby się przyjrzeć przede wszystkim fabule wraz z inwencją tematyczną, konstrukcji bohatera, sposobowi prowadzenia narracji, stylowi wypowiedzi, kompozycji tekstów ;

- poprzez literackie kreacje pokazywać rozmaite płaszczyzny powiązani człowieka ze światem wartości, prezentować różnorakie obrazy etycznych możliwości;

- z wychowawczego punktu widzenia polonisty istotne jest i uniwersum wartości, i metody jego prezentacji poprzez tekst literacki;

- jeśli nauczyciel rekonstruując wychowawczy wymiar utworu wnikać będzie zarówno w strukturę tekstu literackiego, jak i sposób istnienia w niej wartości etycznych, wtedy być może cel wychowawczy przestanie kojarzyć się z natrętnym moralizatorstwem lub też dość upiorną publicystyką;

- między książkami adresowanymi do młodszych czytelników a przeznaczonymi dla młodzieży rysuje się zasadnicza różnica w sposobie ewokowania treści:

* w pierwszej grupie powieści głównym miejscem skupienia wartości okazuje się fabuła, która spełnia zazwyczaj funkcję kompozycyjnej dominanty świata przedstawionego,

panuje w nich ład korespondujący z obiektywną hierarchią wartości,

szczególnie eksponowane miejsce zajmują prawda i dobro, naturalnym obiektem obserwacji są również wartości hedonistyczne i witalne (dalej są wymieniane przykłady takowych lektur, ich wypisywanie darowałem sobie),

* w tekstach dla młodzieży nie można wyeksplikować wartości wyłącznie na poziomie fabuły, bowiem w prezentację bardziej złożonych zależności między dobrami duchowymi zaangażowana jest cała struktura,

poprzez środki właściwe tekstowi literackiemu może następować w nim swoista sublimacja świata przestawionego na skutek odniesienia do sfery Sacrum.

R. 1 - Układ prosty - fabuła jako dominujące miejsce skupienia wartości.

Dobra podstawowe oraz ich usytuowanie wobec obiektywnej hierarchii wartości:

- J. Cieślikowski: „wychodząc z założenia, że wszystko, co dzieci wzięły od dorosłych, co dla nich dorośli stworzyli, co same wymyśliły i wreszcie, co dorośli dla nich napisali n a j l e p s z e g o, służy przede wszystkim i w pierwszym rzędzie z a b a w i e.

a) Wartości hedonistyczne i witalne:

- jako motywy funkcjonują w literaturze dla najmłodszych zdarzenia i przeżycia dotyczące jedzenia, stroju i wyglądu zewnętrznego, odpoczynku i wygody, połączone wspólnym odczuciem związanej z nimi przyjemności bądź niechęci;

- przyjemność wynikająca z noszenia atrakcyjnych strojów i dbałość o powierzchowność;

- przyjemności związane z wygodą, odpoczynkiem, zmysłowym kontaktem z przyrodą;

- zdarzenia prezentujące wartości witalne - z tą sferą aksjologiczną łączy się umiejętność znoszenia bólu, głodu, dbałość o siłę fizyczną;

- fabuła ukazywana jest jako ciąg zdarzeń wywoływanych przesłankami hedonistycznymi bądź witalnymi;

- prezentacji sfery witalnej jest też podporządkowany opis wyglądu zewnętrznego.

! Wszędzie są podane przykłady, ale darowałem sobie ich wypisywanie...

b) Przygoda jako przyjemność:

- sprowadzenie funkcji przygody do poziomu wartości hedonistycznych (znika nuda)

- eksponowanie niezwykłych zdarzeń i „składanie” obietnicy przeżycia czegoś przyjemnego odbywa się na poziomie elementów metatekstowych: tytuły książek, rozdziałów - Skarb w Srebrnym Jeziorze, Wakacje z duchami, itp.

- działania bohaterów ukierunkowane są na przeżycie miłej przygody;

- zagadnienia związane z czasem - autorzy umieszczają akcję swoich opowieści w miesiącach wakacyjnych;

- wartości hedonistyczne są krótkotrwałe.

c) Relacja między wartościami:

- w powieściach sprowadzających wątek przygodowy do łączącego się z nim odczucia przyjemności, zauważyć można dwoisty stosunek do obiektywnej hierarchii wartości:

Niewiarygodne przygody Marka Piegusa i Wakacje z duchami implikują odbiór ludyczny. Zatrzymując uwagę na tym, co sprawia przyjemność, nie zamazują jednak zależności zachodzących między sferami wartości nie będącymi obiektem bezpośredniej obserwacji.

W trakcie lektury serii o Panu Samochodziku i Tomku Wilmowskim można zaobserwować, że to, co wyższe służy temu, co niższe. Przyjemność jest traktowana nie tylko jako wartość najmocniejsza, ale i najważniejsza.

Utwory Nienackiego, Szklarskiego, Maya ujawniają inny stosunek do wartości poznawczych niż przywołane powieści Bahdaja i Niziurskiego. Wiedza traktowana jest jako warunek umożliwiający uczestnictwo w zdarzeniach fabularnych.

Wewnętrzne zależności w sferze dóbr wyższych:

- w zestawie utworów autentycznie istniejących w obiegu czytelniczym młodszych czytelników, sporą grupę stanowią powieści obyczajowe. Ich fabuła zaś ukierunkowana jest na prezentację dóbr duchowych: zrozumienie istoty prawdomówności, odpowiedzialności, rzetelności, szlachetności, życzliwości, przyjaźni.

a) Prawda a wartości duchowe:

- poznanie prawdziwe umożliwia realizację wszelkich innych dóbr duchowych;

- ukazaniu relacji między prawdą a innymi wartościami duchowymi służy układ fabularny;

- dla procesu wprowadzenia dziecka w świat wartości znaczenie mają przede wszystkim te teksty, w których prawda nie jest dana z góry. Bohater poznaje ją stopniowo w toku rozwoju powieściowych zdarzeń, czego swoistym świadkiem staje się śledzący jego losy czytelnik (Ten obcy);

- kłopoty z rozpoznawaniem zależności między prawdą a całą sferą wartości duchowych ma większość bohaterów w powieściach dla młodych czytelników (Kłamczucha);

- prymarne znaczenie prawdy wobec sfery dóbr duchowych;

- funkcję dopełniającą wymowę fabuły pełnią też epizody - budują tło dla prezentowanych w utworze postaw, przekonań, wartości.

b) Uwarunkowania społeczne i poczucie rzeczywistości:

- relacje miedzy prawdą, kłamstwem a sferą wartości duchowych rozpatrywane są z reguły w perspektywie jednostkowej;

- Tajemnica zielonej pieczęci i Kłamczucha - sygnalizowanie na poziomie fabuły związków między uwarunkowaniami społecznymi a kształtem wartości (niedomówienia, stan wojenny, lata PRL-u);

- Opium w rosole - fabuła dokumentuje przekonanie o zależności zachodzącej między szacunkiem dla prawdy a poczuciem rzeczywistości;

- Musierowicz poprzez kreacje bohaterów oraz schemat fabularny eksponuje znaczenie wrażliwości na rzeczywistość, w swoisty sposób konkretyzuje stwierdzenie Tischnera: „Człowiek został rzucony w świat zarazem realny i idealny i jest odpowiedzialny za to, w jakim zakresie te dwa światy spotykają się ze sobą”.

c) Od emocji i intuicji do zintelektualizowanego obrazu wartości:

- uczucia są nosicielami wartości;

- konstrukcja literacka postaci - jednym z motywów współtworzących obraz bohatera są także jego przeżycia emocjonalne;

- Zenek Wójcik, Marcin Bigoszewski, Stefan Żórawiec, Gabriela Borejko, Kreska - bohaterowie zyskują świadomość wartości najpierw dzięki uczuciowemu zajęciu postawy wobec osób, sytuacji;

- obdarzeni pozarozumowym zmysłem moralnym bohaterowie uboczni prezentowani są jako postacie przykładające właściwą miarę do opisywanych wypadków;

- przeżycie emocjonalne stanowi formę poznania wartości poprzedzającą ich intelektualny ogląd.

d) O znaczeniu wspólnoty:

- w pracach Hatmanna, Schelera, Stróżewskiego, Tischnera, Wojtyły widoczna jest tendencja do uznania samoprojektowania i samospełnienia się osoby poprzez włączenie się w obręb całego świata wartości. Łączy ich przekonanie o związku etyki z otwartością na drugiego człowieka = znaczenie doświadczenia wspólnoty;

- dom to miejsce, gdzie w sposób naturalny odkrywa się sens istnienia, gdzie uczy się wspaniałomyślności wyrażającej się w akceptowaniu ludzi takimi, jakimi są;

- w perspektywie wychowawczej ważne jednak są jednak nie tyle bezpośrednie oceny, co prawdy wynikające z ukazywanych sytuacji fabularnych;

- dom jest jedynym autentycznym miejscem, w którym życie staje się nieustannym tworzeniem (Jeżycjada);

- codzienność w ujęciu Musierowicz jest nieustanną przyjemnością, mimo wykonywania prozaicznych czynności;

- szkoła ukazywana jest jako grupa mająca z natury rzeczy największą szansę pogłębienia i rozszerzania wartościotwórczego doświadczenia wspólnoty (Sposób na Alcybiadesa, Szatan z siódmej klasy):

• obserwując układ zdarzeń, czytelnik może się przekonać, iż zadanie (dojrzewanie moralne, formowanie własnych możliwości w konkretnej wspólnocie) szkoła może spełnić wówczas, gdy tworzą ją ludzie - uczniowie i nauczyciele - potrafiący nawiązać kontakty osobowe;

• uczniowie dostrzegają niezwykłość nauczycieli, a nauczyciele widzą niepowtarzalność uczniów;

• w obu powieściach nauczyciele postępują sprawiedliwie, ale i zachowania uczniów cechują się rzetelnością;

• wolność, swoboda, niezależność wtedy stają się cnotami, gdy urzeczywistniająca je osoba potrafi świadomie odpowiadać za nadawany im kształt - w przeciwnym razie wartości te nie służą człowiekowi ani grupie, w której żyje;

e) Komizm a aksjologia:

- odejście od usankcjonowanego tradycją obyczaju wzniosłego mówienia o dobrach aksjologicznych;

- komizm chroni przed patetycznością i rezonerstwem uczącym zamiast cnót raczej konwenansów;

- humor neutralizuje wzniosłość, stanowi obronę przed napuszeniem i górnolotnością.

R. 2 - Układ złożony - kreowanie obrazu wartości poprzez całokształt struktury tekstu

Patriotyzm jako problem aksjologiczny:

- z pojęciem ojczystego kraju ściśle łączy się szacunek dla świata wartości i ukierunkowanie działań na ich realizację;

- ojczyzna jest miejscem urzeczywistnienia różnorodnych dóbr - począwszy od hedonistycznych a skończywszy na najwyższych ideałach;

a) Historia i prawda o ludziach (Kamienie na szaniec):

-- obraz patriotycznych zachowań młodych Polaków, dokument ich wojennego patriotyzmu, wskazuje przesłanki harcerskich postaw i prezentuje uwarunkowania procesu przechodzenia od emocjonalnych, młodzieńczych reakcji do dojrzałości w myśleniu i działaniu;

- związek między moralnością a postawą patriotyczną;

- wartości prymarne to braterstwo i służba innym;

- związki między atmosferą domu rodzinnego, szkoły, organizacji harcerskiej a późniejszą postawą patriotyczną;

- tolerancja wobec inności, ale i wspólnota ideałów;

- opowieść dowodzi, jak istotne w wychowaniu jest pytanie o istotę człowieka, którego egzystencji nie sposób odłączyć od refleksji etycznej;

- najpierw jest człowiek - od jego formacji zależy to, jakim będzie uczniem, harcerzem, synem, patriotą, Polakiem.

b) Gawęda jako wywód retora:

- autor korzysta z całego repertuaru środków właściwych tekstowi literackiemu;

- stosowanie wyrażeń synonimicznych;

- komentarze - formowanie postaw poprzez oddziaływanie na etyczną ocenę prezentowanych zdarzeń;

- komentarze konkludujące przybierające postać wniosku wynikającego z zaprezentowanych zdarzeń;

- komentarze wzmacniające;

- cytaty - przekonanie czytelnika o prawdziwości relacji;

- powtórzenia - służą nie tylko pouczeniu czytającego i ułatwianiu mu odbioru, ale sugerują istnienie płaszczyzny porozumienia między wszystkimi instancjami nadawczymi świata przedstawionego;

- dygresje;

- interpretatio - ukazanie jednej myśli w dwu lub więcej dopełniających się wariantach;

- paralelizm;

- sentencje;

- pytania retoryczne; zapowiedzi przemilczenia; zawieszenie głosu;

- antycypacje;

- zwroty do czytelnika, przywołania w narracji uczonych, pisarzy, działaczy społecznych;

- zmiany czasu narracji, emocjonalna stylistyka (wykrzyknienia, równoważniki zdań.

c) Sceny bohaterskiego umierania:

- każdy z trójki przyjaciół bezpośrednio przed śmiercią daje świadectwo swego męstwa, odwagi, odpowiedzialności;

- gdy zbliża się czas śmierci, to za każdym razem towarzyszy mu duchowy ład i wewnętrzny spokój;

- w scenach śmierci znaki ethosu rycerskiego i duchowego ładu łączą się z religijną wizją rzeczywistości;

- ich śmierć podlega uświęceniu;

- sceny bohaterskiej śmierci są patetyczne - związek patosu ze wzniosłością służy eksplikowaniu sensów etycznych.

Ku perspektywie Sacrum:

- dla moralności Sacrum „jest przede wszystkim tym, co (kto) jest zdolne do ocalenia narażonej na zło dobrej woli człowieka”;

- Sacrum nie jest ograniczone wyłącznie do wartości religijnych;

- Opowieści z Narni, Most do Terabithii;

a) Sfera nie tylko religijna:

- tu jest krótkie streszczenie Mostu... - za dużo do przepisywania...;

- mit, religia, i twórcza wyobraźnia dzieci powołały do życia krainę, której niezwykłość podkreślają nie tylko rozgrywające się w jej obszarze zdarzenia, ale zmieniająca się w trakcie opowieści stylistyka tekstu.

b) Wprowadzanie w biblijny i symboliczny sposób myślenia (Opowieści...):

- Lewis poprzez obrazy, fabułę przybliża to, co jest abstrakcyjne;

- na karatach tejże książki wiele jest znaków zaczerpniętych z ewangelicznych opisów Chrystusa;

- opowieści Lewisa pokazują, iż aby człowiek mógł pojąć chrześcijańskie objawienie, niezbędne były wierzenia ludów pierwotnych (ciekawe, co na to Romano... - przyp. mój)

- Wielki Lew - Jezus;

- troska podmiotu mówiącego o właściwy odbiór opowiadanej historii;

- w sposobie narracji zawarty jest wymóg szukania sensu przedstawionych zdarzeń poza treścią opowieści.

---