EDUKACJA TEATRALNA, FILMOWA I RADIOWA NA LEKCJACH
J. POLSKIEGO W KL IV - VIII, A.MARZEC, S.RZĘSIKOWSKI (Kielce 1994)

(poniższy spis treści podaję, by było oczywiste, co zawiera książka)

Sztuka teatru w edukacji polonistycznej: (Stanisław Rzęsikowski)

I. Zagadnienia teoretyczne: 1.Istota teatru i zadania polonisty, 2.Związki teatru z literaturą, 3.Środki wyrazu artystycznego w sztuce teatralnej (tworzywa teatralne, znaki teatralne), 4.O różnych formach sztuki teatralnej (teatr dramatyczny, t.lalkowy, t.muzyczny, t.telewizyjny).

II. Zagadnienia dydaktyczne: 1.Współpraca polonisty z teatrem (kl. IV-VIII).

Edukacja filmowa: (Anna Marzec)

I. Zagadnienia teoretyczne: 1.Zdobywanie kultury filmowej, 2.Film-jego istota i charakter, 3.Język filmu, 4.Główni twórcy filmu, 5.Literatura a film. Związki-zależności-powinowactwa, Adaptacja-najtrwalszy związek literatury i filmu, 6.Świadomość gatunkowa a przybliżanie filmu.

II. Zagadnienia dydaktyczne: 1.Kierunki i zasady analizy filmu fabularnego, 2.Etapy filmowego wtajemniczenia, czyli o metodyce nauczania filmu: Kl.IV- W stronę baśni i fantastyki, Kl.V- Dziecięcy świat przygody i środowiska domowego, Kl.VI- Zainteresowanie bohaterem dziecięcym, Kl.VII -
W stronę walki o wolność, Kl.VIII- Problematyka ludzkich postaw.

Radio w nauczaniu j.polskiego: (Anna Marzec)

I. Zagadnienia teoretyczne radia jako sztuki: 1.Radio w szkole. Założenia programowe, 2.Radio
a literatura, 3.Słuchowisko w centrum zainteresowania: wokół def. słuchowiska, funkcje elementów tworzywa fonicznego, struktura słuchowiska, słuchowisko a wychowanie.

II. Zagadnienia dydaktyczne: 1.Istota pośrednictwa. 2.Zabiegi metodyczne, 3.Radio „wzmacniaczem” poezji, 4.Dalsze etapy radiowego wtajemniczenia, 5.Propozycje audycji słuchowisk radiowych,
6.O słuchowisku w klasie - na jednym przykładzie. „Legendy warszawskie” Artura Oppmana.

Zagadnienia dydaktyczne.

TEATR

WSPÓŁPRACA POLONISTY Z TEATREM.

Kształcenie teatralne w szkole podst. ma dwa zadania: - przygotowanie dzieci i młodzieży do odbioru przedstawień teatralnych, - wyzwolenie w uczniach możliwości kreacyjnych, umożliwiających im zabawę w teatr i tworzenie widowisk o charakterze teatralnym, a przez to rozwijanie własnej osobowości.

1.Zorganizowanie wycieczki dydaktycznej do teatru, bądź posługując się metodą eksponującą, wykorzystanie programu telewizyjnego, nagrań wideo lub przeźroczy z przedstawienia, fotosów, nagrań magnetofonowych i płytowych, ilustracji z albumów i czasopism, programów teatralnych, afiszy. 2.Uczniowie spontanicznie wypowiadają swoje wrażenia wyniesione z teatru.

3.Uporządkowane omówienie spektaklu: świata przedstawionego (osoby, zdarzenia, przestrzeń sceniczna, czas), sposobów porozumiewania się sceny z widownią (słowo, ruch, scenografia, światło, muzyka i inne środki), sensu całego widowiska (realnego lub przenośnego; określenie charakteru przedstawienia, np.komediowe, muzyczno-rozrywkowe, pouczające), walorów i niedostatków inscenizacji (np. skoncentrowanie się na grze aktorów, elementach scenografii).

Należy pamiętać o przeprowadzeniu ćwiczeń słownikowych poszerzających zasób słownictwa uczniów związanego z teatrem.

Metody ekspresyjne , stwarzające warunki do twórczości uczniowskiej, to próby opracowania scenariusza przedstawienia (np.baśni, fragm.opowiadania czy innego tekstu fabularnego), analiza recytacyjna tekstu poetyckiego lub innego (czytanie z podziałem na role przy zwróceni uwagi na intonację, czyli interpretację głosową utworu), pantomimiczne odegranie wybranej sceny, odtworzenie sytuacji i szereg innych gier dramatycznych.

Przygotowywanie inscenizacji lekcyjnych (nauczyciel=animator) - uczniowie przygotowują symboliczne kostiumy, rekwizyty, tło muzyczne, mogą wprowadzić elementy tańca; zajęcia w kole teatralnym (np.teatrzyk kukiełkowy, teatr aktorski dramatyczny) - uczniowie przygotowują scenariusze, projektują kształt plastyczny widowiska, wykonują dekoracje, kostiumy, rekwizyty, uczą się sztuki, współreżyserują przedstawienie, poznają w toku działania organizację teatru; konkurs rysunków przedstawiających sytuacje dramatyczne, propozycje dekoracji, kostiumów, plakaty teatralne lub konkurs na miniaturowy dramat (tekst z dialogiem lub składający się tylko z tzw.tekstu pobocznego - dla widowiska pantomimicznego). Wystawy o tematyce teatralnej, organizowanie wycieczek za kulisy teatru, spotkania z człowiekiem teatru.

Klasa IV

Z powodu przewagi utworów baśniowych w doborze programowej literatury w kl. IV za najbardziej pożądane uznaje się inscenizacje różnych baśni.

Opowiadanie H.Ch.Andersena „W teatrze” zaznajamia uczniów z urządzeniem i funkcjonowaniem teatru.

W kl.IV uczniowie powinni zaznajomić się bliżej z co najmniej kilkunastoma wyrazami odnoszącymi się do sztuki teatru: scena, kulisy, widownia, kurtyna, inscenizacja, reżyser, aktor, dekorator,dekoracja, kostiumy, grać rolę, poruszać się po scenie, gestykulować, teatr lalkowy, kukiełka, pacynka, maska, teatr telewizyjny, muzyka teatralna. Nie wymagane jest definiowanie, lecz przybliżanie podstawowej treści ww pojęć. Nie używamy również terminów tworzywa i znaki teatralne, jedynie mówimy o tym, co oprócz słowa zostało wykorzystane w przedstawieniu, na co zwracają uwagę widzowie oglądając przedstawienie, w jaki sposób gra aktor na scenie. → Taka tematyka może być podjęta wówczas, gdy klasa obejrzała jakieś przedstawienie i wszyscy uczniowie mogą się wypowiadać na jego temat!

Rzęsikowski opisuje 2 inscenizacje baśni Andersena „Królowa Śniegu”: w teatrze żywego planu
i w teatrze telewizyjnym.

• wydzielamy postaci rzeczywiste i fantastyczne, zwracając uwagę na to, jak została zaznaczona na scenie przynależność niektórych bohaterów do świata fantazji,

• wskazujemy i określamy miejsca akcji w świecie realnym i fantastycznym - co je odróżnia w teatrze?

• wrażenia uczniów dotyczące postaci ( zajmujemy się opisem kostiumu, charakteryzacji, gry aktorskiej- ruch, gesty, sposób mówienia, porównujemy odmienne sposoby grania roli),

• wykazujemy różnicę między opowiadaniem o czymś a ukazywaniem bezpośrednim tego, co się dzieje (działanie bohaterów) - teatr jako działanie postaci bezpośrednio,

• praca domowa: np. 1.Opisz najlepiej zapamiętaną scenę z przedstawienia, 2.Podaj przykłady 2-3 środków teatralnych z tego przedstawienia, 3.Zaprojektuj dekorację do dowolnej sceny lub kostium dla aktora - opisowo albo w formie rysunku.

Klasa V

W tej klasie program stawia w zasadzie identyczne zadania jak w poprzedniej (zaznajamianie uczniów z przedstawieniami żywego planu, lalkowym, telewizyjnym itd.). Nowością jest tu natomiast zaakcentowanie wielotworzywowego charakteru sztuki teatru, z wyszczególnieniem takich tworzyw, jak: słowo, aktor, ruch sceniczny, scenografia, dźwięk. Program nauczania sugeruje także porównywanie tworzyw teatralnych, filmowych i innych. Skłania to do analizy takich dzieł, które istnieją w postaci różnych adaptacji.

Wzbogacanie słownictwa o pojęcia: sufler, inspicjent, statysta, obsada aktorska, charakteryzator, ruch sceniczny, przestrzeń sceniczna, rekwizyt antrakt, repertuar teatralny, główna rola, scenariusz teatralny, studio - scena, reżyser telewizyjny, reżyser dźwięku, reżyser światła, dokrętka filmowa, zmontować obraz, próby kamerowe, emisja programu, marionetka.

W kl.V pojawia się tematyka związana z literaturą starożytną - to będzie wyznaczało kierunek
i charakter poszukiwań teatralnych.

Klasa VI

Terminy, które mogą się pojawić w języku ucznia tej klasy: ekipa realizatorów, obsada aktorska, mimika, pauzy mimiczne, barwa głosu, modulacja głosu, donośność głosu, siła i wyrazistość głosu, tempo mówienia, kwestia, wypowiadać kwestię, dubler, odtwarzać postać, wczuć się w rolę, główna rola, epizodyczna rola, stworzyć postać prawdziwą, odtwórca postaci, gwiazdy sceniczne, solowe popisy, praca z aktorami, debiut, prapremiera, program teatralny, żelazny repertuar, kierownik artystyczny teatru, gong.

Szczególną uwagę zwracamy na grę aktorską i pracę reżysera z aktorami w teatrze.

Klasa VII

Dokonuje się syntezy wiedzy o dramacie. Na tym poziomie nauczania nie przewiduje się już odbioru przez uczniów przedstawień teatru lalkowego, a zaleca się kontakty z teatrem żywego planu zawodowym i amatorskim, oraz oglądanie teatru telewizyjnego.

Słownictwo: teatr sztuką sztuk,dzielo sztuki teatralnej, spektakl, teatr dramatyczny, teatr muzyczny, opera, operetka, musical, teatr pantomimy, rola widza teatralnego, wychowanie teatralne, miłośnik teatru, związek między sceną a widownią, luźny scenariusz, improwizacja aktorska, gra fizjonomią, wrażenia sceniczne, przejmująca pauza, przejmująca cisza, efekty akustyczne.

Klasa VIII

Szczególną uwagę zwraca się na specyfikę teatru telewizji, łączącego cechy teatru i filmu.

Zestaw słownictwa (do wykorzystania częściowo na lekcjach, a w pełnym zakresie
w zajęciach koła teatralnego): technika teatru, środki teatralne, znaki sztuczne w teatrze, czas sceniczny, intonacja, mowa gestów, ciało aktora jako narzędzie i tworzywo, peruka, zadebiutować na scenie, wejście aktorskie, deski sceniczne (metaforycznie), rampa, teatr faktu, dramat śpiewany, libretto, librecista, sceny rodzajowe, uwertura, formy wokalne, recytatyw, aria, sopran, baryton, bas, sceny chóralne, teatr twarzy...(i inne, typu „podniecenie widowni” - ale dokonałam małej selekcji - A.R. )

Rzęsikowski pisze: „Jest bardzo ważne, aby po obejrzeniu przedstawienia w teatrze lub telewizji jeszcze tego samego dnia lub następnego sporządzić notatkę na własny użytek, póki się przeżywa inscenizację i wszystko dobrze pamięta. (...) W notatce trzeba uchwycić szczególną funkcję niektórych tworzyw i znaków teatralnych (środków wyrazu artystycznego w teatrze): W jakich sytuacjach były użyte? Co mogły oznaczać? Jaka interpretacja tych środków nasuwała się widzowi? Czym w teatrze zastąpiono niektóre partie tekstu literackiego? (sprawa przekazu intersemiotycznego); Kto z aktorów szczególnie się wyróżnił?

Oprócz tego trzeba utrwalić na piśmie swoje ogólne odczucia i refleksje: Jaki charakter miało przedstawienie? Do czego sprowadzał się jego ogólny sens? Co w spektaklu było udane, a co raziło widza? Jaka panowała atmosfera na sali teatralnej? Z jakimi uczuciami wychodził widz z teatru? (...) Uczniów trzeba także zachęcić do sporządzania notatek z przedstawień (wystarczy, gdy uczeń odnotuje, jakie role grali niektórzy z aktorów, jak zachowywali się na scenie, jak byli ubrani, opisze wygląd dekoracji itp.).

(...) Kontakt ze sztuką teatralną ma dodatni wpływ wychowawczy, łagodzi obyczaje, wycisza hałaśliwe, aroganckie zachowania, stwarza przesłanki do refleksji, budzi emocjonalną stronę osobowości”. ;-))

FILM

KIERUNKI I ZASADY ANALIZY FILMU FABULARNEGO.

Umiejętność odczytywania filmu w aspekcie psychologicznym, socjologicznym, antropologicznym, historycznym. Trafny wybór filmu, troska o poszerzenie i pogłębienie jego odbioru w płaszczyźnie emocjonalnej, intelektualnej i estetycznej - wybieramy filmy, które zasługują na miano dzieł sztuki (obok funkcji poznawczej funkcja estetyczna), filmy nowatorskie (stanowiące początek czegoś, co decyduje
o ewolucji gatunku czy sztuki filmowej), filmy znaczące artystycznie czy wychowawczo.

ETAPY FILMOWEGO WTAJEMNICZENIA CZYLI O METODYCE NAUCZANIA FILMU.

Interpretacja filmu jest zbliżona do interpretacji dzieła literackiego, polonista zatem jest kompetentny do ujawniania tego, co ukryte, wykłada sens i tłumaczy znaki filmowe, sytuując je w pożądanym kontekście. Polonista - zaznajomiony z metodologią badania dzieła literackiego - może przy interpretacji filmu obrać następujące etapy postępowania:

= stopniowe oswajanie z dziełem przez umieszczenie go wśród poznanych wcześniej,

= sytuowanie w kontekście (znajdowanie odpowiednich układów odniesienia) nadającym wyrazisty lub głębszy sens dziełu,

= drążenie w głąb, czyli od powierzchownych i mylących dosłowności do znaczeń ukrytych, istotnych tylko dla interpretowanego dzieła.

W szkolnej dydaktyce będzie to interpretacja opowiadania, w myśl zasady, że film jest narracją. Zakłada się synkretyzm metod analitycznych - współwystępowanie wielu metod umożliwia wielostronne spojrzenie na utwór filmowy. Rodzaj i struktura filmu muszą determinować wybór metod i technik postępowania analitycznego - raz będzie to ujęcie socjologiczne, innym razem psychologiczne, antropologiczne, biograficzne, genetyczne czy strukturalne. A.Marzec wspomina tu o metodzie archetypiczno-mitograficznej („poprzez objaśnienie symboli, toposów, mitów, zwyczajów i obrzędów widz wchodzi w świat filmu, który jest nie tyle zagadką fotografii, ile zagadką umysłu, dostrzega
i rozumie uwarunkowania postaw bohaterów”).

Analizę i interpretację może, a czasem powinno poprzedzić wprowadzenie do filmu, którego zadaniem jest ukierunkowanie uwagi uczniów na: rolę muzyki, znaczenie scenografii, rekwizytów, piękno zdjęć, atmosferę, aktorstwo, a także na cechy szczególne, takie jak: gatunek, styl, konwencja. Wprowadzenie nie może zawierać streszczenia fabuły, sformułowanych za ucznia problemów, czy podanej w sposób arbitralny oceny.

Klasa IV W stronę baśni i fantastyki.

Wybieramy baśnie filmowe, aktorskie i animowane (wprowadzamy uczniów w świat, gdzie wszystko jest możliwe: nie ma ograniczeń ani czasowych, ani przestrzennych, a cuda i czary istnieją na tych samych zasadach, co wydarzenia rzeczywiste. Dzieci, oglądając baśnie, w wyobraźni przezwyciężają swoje naturalne ograniczenia biologiczne i intelektualne, stają się panami świata, utwierdzają swoją wartość. W baśni następuje identyfikacja z bohaterami. jest też wyraźne oddzielenie dobra od zła.)

Propozycje filmowe: np. Zakochany kundel, reż Walt Disney / Akademia Pana Kleksa, reż K.Gradowski / Awantura o Basię, reż.M.Kaniewska / Król Maciuś I, reż. W.Jakubowska.

Terminy i pojęcia: baśń, baśń literacka, baśń filmowa, obraz filmowy, film animowany, film aktorski, kukiełkowy, przygodowy, film fabularny, serial, odcinek; zdarzenia, postacie, motywy, motyw zaczarowania i odczarowania; elementy realistyczne i fantastyczne; kostium, charakteryzacja, film (wyświetlić, grać, występować, kręcić, nagrywać), reżyser, aktor, ruch, kolor.

Analizowany przykład: „Dawid i Sandy”(reż W.Zięba, Z. Stanisławski, 1987), czyli obcowanie
z rzeczywistością baśniową (baśń współczesna, uroda plastyczna filmu, baśń filmowa a poszerzanie słownictwa, b.filmowa a kształtowanie postaw).

Klasa V Dziecięcy świat przygody i środowiska domowego.

Propozycje filmowe: np. W pustyni i w puszczy, reż.W.Ślesicki, / Chłopcy z Placu Broni, reż.Z.Fabri, / Historia żółtej ciżemki, reż.S.Chęciński, / Cudowne dziecko, reż.W.Dziki.

Terminy i pojęcia: obraz, dźwięk, przestrzeń, światło, kontrast, scenariusz, scenarzysta, scenopis, świat przedstawiony, muzyka, dekorator, dekoracja, kostiumy, rekwizyty, ekipa, plan filmowy, plan ogólny, plan pełny, detal, panorama, plener, studio, montaż, atelier filmowe, operator, kierownik produkcji, aktor filmowy a teatralny, reżyser filmu fabularnego, scenograf, kostiumolog, kompozytor, kolor, światło, taśma celuloidowa ;), dynamiczna akcja, ruchliwość kamery, widowiskowy charakter filmu.

Kino familijne - pozwala dzieciom na identyfikację z przygodami rówieśników, stwarza okazję emocjonalnych związków z małymi bohaterami oraz ich wielkimi dramatami. Dorosłym natomiast daje szansę poznania dziecięcego i młodzieńczego świata, bujnej wyobraźni, bogactwa marzeń, siły przeżyć
i krótkiego, chociaż dojmującego smutku zawodów, rozczarowań, porażek i niezrozumienia ze strony starszych.

Analizowany przykład: „Cudowne dziecko”, reż.W.Dziki.

Klasa VI Zainteresowanie bohaterem dziecięcym.

Propozycje filmowe: np. Szaleństwa panny Ewy, reż.K.Tarnas, / Piraci, reż.R.Polański, / Motyle, reż.J.Nasfeter, / Test pilota Pirxa, reż.M.Piestrak, / W samo południe, reż.F.Zinneman.

Terminy i pojęcia: scenariusz, scenopis, adaptacja, film fabularny, ekran, kamera filmowa, rekwizyt, ujęcie filmowe, kadr, film pełnometrażowy, plany filmowe, obsada aktorska, scenografia, słowo
w filmie:dialog, monolog, komentarz; realizatorzy filmu, wykonawcy ról, czołówka, montaż filmowy jako metoda organizacji świata przedstawionego, przestrzeń filmowa, widowiskowość, ilustracja muzyczna.

Analizowany przykład: „Grzechy dzieciństwa” (reż.K.Nowak) jako adaptacja filmowa.

▪ Przystosowanie do przedstawienia utworu na ekranie często prowadzi do skrótów, eliminacji wątków pobocznych i postaci drugoplanowych, modernizacji i aktualizacji, zmian konstrukcyjnych.

▪ W szkole należy analizować adaptacje różnego typu i na różnym poziomie.

▪ Jeżeli uczeń był uprzednio czytelnikiem adaptowanego utworu, to ma prawo wystąpić jako krytyk, oceniając zalety filmu lub uproszczenia.

Klasa VII W stronę walki o wolność.

Propozycje: np. Krzyżacy, reż.A.Ford, / Akcja pod Arsenałem, reż.J.Łomnicki, / Szatan z siódmej klasy, reż.M.Kaniewska, / Bitwa o Anglię, reż.G.Hamilton, / Powrót do przyszłości, reż.R.Zemeckis.

Terminy i pojęcia: film batalistyczny, obrazy batalistyczne, sceny bitewne, punkt widzenia kamery, plany ogólne, zdjęcia zwolnione, efekty pirotechniczne, panoramiczny ekran, kolor, dynamizm obrazu,
X Muza, gwiazda filmowa, współtwórcy filmu: scenarzysta, reżyser, operator, scenograf, aktor, kompozytor; adaptacja filmowa, scenariusz a scenopis, ruchy kamery, plan amerykański, sceneria, muzyka, światło, przestrzeń, operowanie perspektywą i zbliżeniem.

Analizowany przykład:„Hubal”(reż.B.Poręba),czyli odmienna propozycja przedstawienia wojny w filmie.

Klasa VIII Problematyka ludzkich postaw.

Propozycje filmowe: Faraon, reż.J.Kawalerowicz, / Zezowate szczęście, reż.A.Munk, / Kronika wypadków miłosnych, reż.A.Wajda, / Kingsajz, reż.J.Machulski, / Papierowy ptak, reż.S.Idziak.

Terminy i pojęcia: sekwencja, symbolika filmowa, metafora w filmie, film poetycki, supergigant historyczny, komedia filmowa, film sztuką wielotworzywową (obraz, słowo, muzyka), rodzaje planów i ich funkcja (półzbliżenie, zbliżenie, detal, plan amerykański, plan pełny, plan ogólny, plan daleki), montaż dramaturgiczny i fikcja, punkt widzenia kamery, kompozycja filmowa, recenzja filmowa.

Analizowane przykłady: Adaptacja jest filmem. Rzecz o „Faraonie” Jerzego Kawalerowicza.

„Kronika wypadków miłosnych”, czyli polskie love story.

RADIO

ISTOTA POŚREDNICTWA.

Trzeba uczyć rozumnego słuchania dzieła radiowego i odgadywania znaczeń konwencji fonicznych. Nauczyciel musi być pośrednikiem, ma pomóc w słuchaniu nie tylko fantazjującym, ale analitycznym, bardziej skoncentrowanym i refleksyjnym.

ZABIEGI METODYCZNE.

Celem zróżnicowanych zabiegów metodycznych powinno być zjednanie i zachęcenie, a następnie przyzwyczajenie do odbioru słuchowiska radiowego w domu. Wybieramy najpierw utwory, których treść jest znana, koncentrujemy się na nowej, zaskakującej postaci dźwiękowej tego, co wcześniej było tekstem czytanym. Kształtowaniu postawy słuchacza mogą służyć poznane wcześniej baśnie, takie jak: „Pastusze szaty”, „Szklana góra” czy „Z przygód krasnala Hałabały”.

RADIO „WZMACNIACZEM” POEZJI.

Poezję powinno się czytać i powinno się jej słuchać. Poezja radiowa to poezja muzykalna, polifoniczna, pisana słowem i dźwiękiem albo tak adaptowana, żeby pobudzać wrażliwość słuchacza przez budowę odpowiednich struktur czasowych i przestrzennych, przez dramaturgię i wszystkie dostępne środki akustyczne.

DALSZE ETAPY RADIOWEGO WTAJEMNICZENIA.

Przyjmując za cel rozwijanie „wyobraźni ucha” i przyzwyczajanie do koncentracji uwagi w czasie słuchania radia, można traktować słuchowisko również jako utwór autonomiczny, bez odwołań do pierwowzoru literackiego.

Postać radiowa, z uwagi na walory głosowe i szczególną intymność staje się centralnym punktem zainteresowania, stwarzając poczucie bezpośredniego udziału w przeżyciach bohaterów.

O funkcji muzyki w dziele radiowym przekonuje słuchowisko „Dla Elizy”.

Do świadomości słuchacza musi dotrzeć, że radio korzysta obficie z literatury, dramatopisarstwa, muzyki i techniki.

PROPOZYCJE AUDYCJI I SŁUCHOWISK RADIOWYCH.

W klasach 4-5 przeważają baśnie i legendy starannie przygotowane przez radio. Słuchanie legend
i baśni posłuży ćwiczeniom ortofonicznym, kształcącym poprawną dykcję, wyrazistość mowy, modulację głosu, wzbogaci czynny słownik ucznia, stanie się podstawą ćwiczeń kompozycyjnych wypowiedzi ustnej i pisemnej. Od słuchania należy przechodzić do działań twórczych, takich jak próby przygotowania nagrań audycji lub fragmentu słuchowiska. W kl.6-8 zwraca się uwagę na szerokie wykorzystanie audycji biograficznych poświęconych wybitnym twórcom literatury, muzyki, malarstwa oraz słuchowisk będących adaptacjami znanych utworów literackich. Ćwiczy się bardziej zaawansowane próby przekładu krótkiego tekstu prozy na słuchowisko (projektowanie, nagrywanie, utrwalanie słownictwa). „Mądre” słuchanie powinno przechodzić przez etap działań twórczych uczniów, przez ćwiczenia słownikowe, redakcyjne
i odpowiednie formy wypowiedzi (opowiadanie z użyciem dialogu, dialog, charakterystyka postaci, opis przeżyć wewnętrznych).

Audycje i słuchowiska (przykłady):

Kl.IV - Muzyka pana Chopina (słuchowisko poetycko-muzyczne), reż. Stanisław Grotowski,

- Gra w wyobraźnię (audycja poetycka o wierszach J.Brzechwy), reż. Elżbieta Hartwig.

Kl.V - Prawdziwi przyjaciele ( montaż literacki), reż. E.Hatrwig.

- Legendy warszawskie (słuchowisko), reż. E.Hartwig.

Kl.VI - Poeta, poezja i my (audycja), reż. Ewa Nowacka.

- Danka (słuchowisko wg książki I.Jurgielewiczowej Inna).

Kl.VII - Marsz, marsz Dąbrowski (audycja), reż. Maria Halina Dyszlewska.

- Epika, liryka, dramat (montaż literacki).

Kl.VIII - List do ludożerców (audycja), reż. E.Hartwig.

- Ty jesteś jak zdrowie... (audycja poetycka).

Terminy i pojęcia w klasach IV - VIII:

Mikrofon, studio, audycja, montaż poetycki, reportaż, portret literacki, słuchowisko radiowe, teatr wyobraźni, realizator akustyczny, oprawa muzyczna, przerywnik muzyczny, elementy tworzywa fonicznego, akustyczna przestrzeń, wielość planów, aktor radiowy, rola, głos ludzki, timbre głosu, barwa głosu, dialog, monolog, opowiadanie, fabuła, narrator, komentarz narratora, zdarzenie, adaptacja, fikcja, reżyser słuchowiska, asystent, inspicjent, wyobraźnia, słuch, słyszalność świata, przeżycie dźwiękowe, ulotność sztuki radiowej.

Analizowany przykład: Legendy warszawskie Artura Oppmana.

Zagadnienia teoretyczne.

TEATR

1. ISTOTA TEATRU I ZADANIA POLONISTY.

Sztuka teatralna od samych początków spełniała funkcje religijne, społeczne, ludyczne, terapeutyczne, dostarczając zbiorowości ludzkiej wspólnych przeżyć, wywołując doznania typu katharsis, czyli wewnętrznego oczyszczania, wyzwalając siłę psychiczną w odbiorcach i twórcach widowiska, kształtując opinie i poglądy oraz nastroje.

Def.: „Teatr jest takim szczególnym rodzajem sztuki widowiskowej, która tworzy przed publicznością (na zasadzie obustronnie akceptowanej przez widzów i aktorów konwencji) umowną rzeczywistość, opartą przede wszystkim na działaniu aktorów wcielających się w przewidziane scenariuszem - co jest szerszym niż „tekst dramaturgiczny” pojęciem - role (nie zawsze są to postacie, czasem symbole, pojęcia itp.)”. - A.Hausbrandt.

Współcześnie sztuka teatru rozpatrywana jest jako akt komunikacji, w którym wyróżnia się: nadawcę - odbiorcę - komunikat.

Teatr od dawna spełniał funkcje dydaktyczne. Obecnie podstawowym zadaniem jest zainteresowanie dzieci oraz młodzieży rożnymi rodzajami teatru i zapewnienie kontaktu z dobrym teatrem. Obok tego sugeruje się czynny udział młodzieży w tworzeniu widowisk teatralnych.

2. ZWIĄZKI TEATRU Z LITERATURĄ.

Literatura i teatr od samego początku były ściśle ze sobą związane głównie za sprawą dramaturgii, tworzonej z myślą o scenie. Dramat ma cechy partytury teatralnej. Reżyser będący inscenizatorem ma prawo do miana twórcy, stając się interpretatorem dramatu na scenie. Każda premiera dramatu na scenie powinna być próbą nowej jego interpretacji za pomocą scenicznych środków wyrazu. Nie tylko dramat - w zasadzie każdy tekst może stać się podstawą inscenizacji. Literatura dostarcza teatrowi podstawowego tworzywa - „scenariuszy”.

3 stanowiska teoretyczne związane z wzajemnymi relacjami literatury i teatru:

1. literacka teoria dramatu - uważa dramat wyłącznie za dzieło literackie, które może być badane jedynie metodami literaturoznawczymi.

2. teoria teatralna - zakłada, że dramat pełnię swojego istnienia osiąga dopiero na scenie, a tekst literacki to jego wcześniejsze, niedoskonałe stadium.

3. teoria przekładu - przyjmuje ona istnienie dramatu w dwóch niezależnych od siebie formach artystycznych, więc jako dzieła literackiego i jako inscenizacji, przynależnej do sztuki teatru.

Uczniowie powinni poznawać cechy rodzajowe dramatu (bezpośredni sposób prezentowania świata przez działanie, bez obecności w utworze kategorii nadrzędnego podmiotu), właściwości wybranych gatunków dramatu (tragedia, komedia, dramat poważny, groteska dramatyczna, dramat romantyczny), sposób kreowania postaci (charakteryzowanie ich przez działanie, właściwości języka, uwagi zawarte
w didaskaliach), funkcję tekstu głównego (odmiany dialogów, np. konwersacyjny, dyskusyjny, sytuacyjny, dialog pozorny, znaczenie i funkcje monologów) i pobocznego oraz kompozycję i strukturę artystyczną całego dzieła (poszczególne fazy akcji dramatu klasycznego, dominacja określonych kategorii estetycznych itd.). Trzeba również rozpatrywać dramat na płaszczyźnie pozaliterackiej, w formie widowiska scenicznego. Jako naczelną zasadę w dydaktyce szkolnej trzeba przyjąć tę, aby nie mówić
o dramacie bez teatru. Za idealne rozwiązanie uważane jest takie, gdy młodzież po literackiej analizie tekstu dramaturgicznego ogląda w teatrze żywym lub telewizyjnym inscenizację tego dzieła. Wtedy można osobno analizować przedstawienie, posługując się elementami teatrologii, a następnie dokonywać porównań z dramatem i wyciągać wnioski dotyczące przekładu intersemiotycznego.

3. ŚRODKI WYRAZU ARTYSTYCZNEGO W TEATRZE.

►Tworzywa teatralne: Teatr należy do sztuk złożonych, czyli wielotworzywowych. Przedstawienie teatralne zbudowane jest z wielu tworzyw o znaczeniu podstawowym. Są to: przestrzeń, czas, ruch, aktor, słowo, dźwięki nie będące słowem, światło, publiczność teatralna i inne.

►Znaki teatralne: jest to sposób wykorzystania tworzyw teatralnych na scenie w celu przekazania określonych znaczeń. W teatrze funkcjonują wyłącznie znaki sztuczne, czyli celowo wytwarzane przez wykonawców przedstawienia.

• znaki o charakterze przepływowym (trwają krótko): np. gest,

• znaki stabilne (nie zmieniające się w dłuższych odcinkach czasu), np. kostiumy, dekoracja.

Rodzaje znaków:

1. znaki wytwarzane przez aktora jako tekst wypowiadany: słowo, intonacja, śpiew,

2. znaki wytwarzane przez aktora, będące ekspresją jego ciała: mimika, gest, ruch sceniczny,

3. znaki wytwarzane przez aktora, dotyczące jego wyglądu: charakteryzacja, fryzura, kostium,

4. znaki skierowane do aktora i przez niego percypowane, a dotyczące wyglądu miejsca scenicznego: rekwizyt, dekoracja (częściowo), oświetlenie (częściowo),

5. znaki towarzyszące aktorowi jako tło jego gry: muzyka, efekty dźwiękowe, dekoracja (częściowo), oświetlenie (częściowo).

→Autor szczegółowo omawia poszczególne tworzywa i znaki.

4. O RÓŻNYCH FORMACH SZTUKI TEATRALNEJ.

Zazwyczaj gdy mówimy o teatrze, mamy na myśli żywy teatr aktorski, będący sztuką dialogu, mający swoją stałą siedzibę, ustaloną renomę i grono odbiorców. ►Teatr dramatyczny, zgodnie ze swoją nazwą, nastawiony jest przede wszystkim na inscenizowanie dramaturgii. Oprócz zawodowego teatru żywego planu działają również teatry dramatyczne amatorskie. Żywym teatrem amatorskim jest teatr szkolny.

►Teatr lalkowy.

Wywodzi się jeszcze ze starożytnych obrzędów religijnych, a pierwowzorami lalki teatralnej była rzeźba kultowa. T.lalkowy ma proweniencję ludową i przez długi czas uważany był za niższy gatunek sztuki, zaspokajający gusty jarmarcznej publiczności. Za prawdziwą sztukę uznany został dopiero w XX wieku. Np. krakowska „Groteska”. Różne rodzaje tego teatru zależą od kształtu lalki i jej funkcji. Są więc:

♠ pacynki, czyli lalki nakładane na ręce, typu rękawiczkowego,

♠ kukiełki, czyli lalki typu szopkowego, na kiju; ♠ lalki jawajskie, poruszane za pomocą kilku prętów, przytwierdzonych do głowy, rąk i nóg, (animacja z dołu),

♠ marionetki, czyli lalki animowane z góry za pomocą sznurków, niekiedy zmechanizowane.

Niektóre teatry mieszają w widowisku plan lalkowy z żywym planem aktorskim, wykorzystując przy tym wspaniałe maski. Lalka jest głównym środkiem wyrazu.

►Teatr muzyczny.

Przede wszystkim należy uczniów zapoznać z najważniejszym gatunkiem teatru muzycznego, jakim jest opera. Największą wartość w operze ma muzyka i za twórcę opery uważa się kompozytora, natomiast autor libretta niesprawiedliwie często pozostaje w cieniu.

►Teatr telewizji.

T.telewizyjny stoi na pograniczu aktorskiego żywego planu i filmu, ma cech obydwóch sztuk.

FILM

1. ZDOBYWANIE KULTURY FILMOWEJ.

Proces edukacyjny może się rozpocząć od kontaktu z filmem, ujawnienia wrażeń emocjonalnych
i estetycznych przez odczytanie warstwy poznawczej i funkcji wybranej formy do włączenia
w wychowanie. Dokonywane analizy będą służyć ukazywaniu swoistości tworzywa, będą zatrzymywać uwagę na istotnych środkach wyrazu i określać ich funkcję. Trzeba tak dobierać filmy, by pomagały
w krystalizowaniu się systemu wartości.

2. FILM - JEGO ISTOTA I CHARAKTER.

Film u początków swojego rozwoju został nazwany X Muzą, sztuką jakby łączącą wszystkie pozostałe. Na ostateczny kształt filmu wpływ ma montaż, czyli metoda organizacji całego materiału, który został wcześniej zawarty w scenariuszu, scenopisie i listach montażowych. Film jest przede wszystkim wizualny. Obraz + ruch = film.

3. JĘZYK FILMU.

Z lingwistycznego punktu widzenia język filmu to system reguł, wedle których formułowany jest przekaz filmowy, a z punktu widzenia technicznego - zespół możliwości technicznych, z których korzysta realizator w sposób zróżnicowany normami gatunku, przyjętej konwencji, osobistymi upodobaniami i preferencjami. Estetyczny punkt widzenia, przyjmowany przez odbiorcę, to rezultat technicznych chwytów filmowych będących środkami wyrazu. To one stają się źródłem specyficznej dla filmu ekspresji. Film operuje obrazem wizualno-dźwiękowym, podobnie jak język mówiony - słowem. Korzystając ze środków i sposobów właściwych innym rodzajom sztuki, takim jak: plastyka (obrazy, układy linii i barw), sztuka teatralna (dialogi), muzyka (motywy muzyczne, pieśni i dźwięki), film używa ich jednocześnie, stapiając w jedną całość. Cechą specyficzną jest możliwość odtwarzania ruchu.

Środki wyrazowe: kadr (najmniejsza jednostka statyczna filmu, nazywana czasem fotografią; kompozycja kadru - odpowiednie i najbardziej trafne rozmieszczenie bohaterów, dekoracji, rekwizytów

i fragmentów krajobrazu, mające za zadanie pokazać, co dla przebiegu akcji lub nastroju sceny jest ważne, a co drugoplanowe), plan filmowy (odległość kamery od głównego obiektu filmowego w danym ujęciu) :

a)plan ogólny - przynosi pełny obraz akcji, daje widok ogólny, w którym postać ludzka jest drobna, wtopiona w otoczenie. Widz obejmuje wzrokiem teren, który w trakcie akcji będzie pokazywany fragmentarycznie, otrzymuje topografię miejsca i stosunki przestrzenne.

b)plan pełny - pokazuje część dekoracji i całe postacie aktorów, precyzując najważniejsze dla akcji dane wyjęte z planu ogólnego. Służy przeniesieniu akcentu z tła na bohatera - polega na zbliżeniu aktora
i pokazaniu go w otoczeniu.

c)plan amerykański - także przenosi punkt ciężkości z tła na człowieka, którego postać jest pokazywana do kolan.

d)półzbliżenie - plan prezentujący aktora do pasa i mieszczący nie więcej niż dwie, trzy osoby.

e)zbliżenie - widoczna jest tylko twarz lub inna część postaci aktora, czasem ukazywane są z bliska fragmenty dekoracji (ważny przedmiot).

f)duże zbliżenie, czyli detal, np. zbliżenie oczu;

punkt widzenia kamery (celowe położenie kamery względem fotografowanego obiektu, np. punkt widzenia z góry, z dołu itd.), montaż (polega na umiejętnym, celowym, ciekawym i zrozumiałym łączeniu poszczególnych zdjęć filmowych; jest nazywany gramatyką filmu), dźwięk (zadania muzyki:

-funkcja imitatorska- naśladowanie naturalnych efektów akustycznych,

-f.komentatorska- komentarz do warstwy wizualnej filmu,

-f.wywoławcza - wiązanie muzyki z określonymi treściami wizualnymi,

-f.kontrastująca - przeciwstawienie muzyki obrazom, wydobywanie jaskrawych sprzeczności
i konfliktów w celu zaostrzenia percepcji,

-f.dynamiczna - stosowanie odpowiedników dźwiękowych obrazu, podkreślających rytm;

inne rozróżnienie: (Jerzy Płażewski)

→ ilustracja muzyczna - jej źródło nie znajduje się w miejscu akcji; mówi się o niej „muzyka znikąd”.

→ elementy muzyczne, których źródło (widoczne lub zakryte) znajduje się w miejscu akcji, np. dźwięki fortepianu, na którym gra bohater;

aktor, scenografia (organizacja przestrzeni zgodnie z wymogami treści filmu; scenograf = dekorator), oświetlenie.

4. GŁÓWNI TWÓRCY FILMU.

Scenarzysta - to literat uprawiający małe formy pisarskie, takie jak opowiadanie czy nowela filmowa, to autor tekstów oryginalnych lub adaptator dzieł literackich. Ma dać reżyserowi pomysł, określić kierunek akcji, konstrukcję dramaturgiczną, rysunek psychologiczny postaci, tekst dialogów i didaskalia.

Reżyser - główny twórca, ponoszący artystyczną odpowiedzialność za film.

Operator - autor zdjęć, odpowiada za efekty plastyczne filmu. To on decyduje, co będzie widać na ekranie i w jakiej formie plastycznej.

5. LITERATURA A FILM. ZWIĄZKI - ZALEŻNOŚCI - POWINOWACTWA.

Film jest podobny do literatury - zwykło się mawiać o nim jako o powieści XX wieku. Od powieści przejął szereg składników, takich jak: fabuła, wątek, bohaterowie, zdarzenia, kompozycja oparta na związkach przyczynowo-skutkowych. Mimo podobieństw rezultat artystyczny obu sztuk jest różny, o czym decyduje odmienność tworzywa. I chociaż film opowiada podobnie jak literatura, to przecież opowiada obrazami, czyli cechuje go ciągłość wizualna. Literatura dysponuje słowem, film zaś ruchomymi obrazami fonofotograficznymi.

Adaptacja-najtrwalszy związek literatury i filmu.

Takie filmy, jak Krzyżacy, W pustyni i w puszczy, Placówka będą utrwalać lekturę pierwotną, czyli odbieranie fabuły za pomocą obrazu i ruchu.

= Adaptacje - transkrypcje: np. Awantura o Basię - dbałość o wyrażenie ducha i stylu pisarza.

= Adaptacje będące „nieposzanowaniem” pierwowzoru, np. Popiół i diament, Faraon, Matka Joanna od Aniołów.

Różnica między literaturą a filmem będącym adaptacją: to odbiór poprzez cudze odczytanie dzieła,
a więc odczytanie przez reżysera lub zespół realizatorów, odmienność tworzywa i częściowa jedynie przekładalność słowa na obraz.

Świadomość gatunkowa a przybliżanie filmu.

Rozpoznawanie gatunkowe filmu jest dla widza wskazówką, jak ma reagować na formę, na sposób przedstawiania świata. Ale też - czego może się po danym filmie spodziewać.

Autorka omawia: baśń filmową, science fiction, western (schemat: egzotyczna sceneria, silna indywidualność gł.bohatera, który pokona wszelkie przeciwności i pozostanie wierny sobie), dramat filmowy (pokazuje człowieka w różnych sytuacjach i zachowaniach i w ten sposób odsłania jego siłę moralną i jego słabość, jego wielkość i małość; wyróżnia się: dramat psychologiczny i dramat społeczny; ma nie tyle dostarczać wiedzy, ile formułować pytania zmuszające do zastanowienia), melodramat (ukazuje życie uczuciowe jednostki, marzenia o wielkiej i czystej miłości, tęsknoty za uczuciem szlachetnym, a także jasne rozgraniczenie dobra i zła), film poetycki (to taki, który przekazuje przeżycia, marzenia bohaterów, refleksje, skojarzenia. W tym celu operuje symbolami, metaforami, więc nie należy szukać w nim tylko fabuły. Specyficzny nastrój tworzą: pejzaże, kolor, muzyka, dźwięki naturalne, ruchliwość kamery), film kryminalny (wyraziście zarysowana, spoista i dynamiczna akcja, najczęściej bohaterem jest człowiek prowadzący śledztwo, a zasadniczą kwestią jest rozwiązanie zagadki owego dochodzenia).

RADIO

1. RADIO W SZKOLE. ZAŁOŻENIA PROGRAMOWE.

Nauczyciel musi sam zbliżyć się do kultury radia przez poznanie jego historii, najlepszych dokonań, związków z literaturą, swoistego języka radiowego i funkcji wybranych jego elementów. Wiedza propedeutyczna o tworzywie radia, planach akustycznych, kompozycji i montażu, radiofonizacji
i adaptacji tekstu, gatunkach sztuki radiowej, takich jak: słuchowisko, esej i etiuda - ma pojawiać się jako narzędzie poznania i klucz interpretacyjny utworu radiowego. Ilość i zakres wiedzy teoretycznej ma służyć z jednej strony pogłębionej percepcji wysłuchanej audycji, z drugiej - przygotować do samodzielnego wartościowania i selekcjonowania przez ucznia audycji radiowych.

2. RADIO A LITERATURA.

Udana adaptacja radiowa jest w stanie pokazać dzieło w nowej, oryginalnej perspektywie. Zawsze jednak zmienia sposób percepcji. Literatura determinuje spostrzeżeniowy typ percepcji, radio zaś - typ wyobrażeniowy.

3. SŁUCHOWISKO W CENTRUM ZAINTERESOWANIA.

Radio zaadaptowało szereg literackich form artystycznych, tworząc reportaż radiowy, opowiadanie radiowe, powieść radiową w odcinkach, ale też wypracowało własną formę, jaką jest słuchowisko pisane z myślą o wykonaniu w języku radia. Sztuka radiowa oddziałuje jednocześnie na uczucie, intelekt
i wyobraźnię, wyzwalając w słuchaczu impulsy twórcze.

Def.: słuchowisko to artystyczne dzieło radiowe, którego tworzywem są wyłącznie elementy foniczne (głos, mówione słowo, cisza, muzyka, odgłosy natury, głosy ptaków i zwierząt, odgłosy uruchamianych przedmiotów, wieloplanowa akustyczna przestrzeń); w strukturze swej dzieło takie podporządkowane jest poetyce literackiej, a jego dominantę stanowi niewidzialność. Akcja słuchowiska nie realizuje się na scenie pomimo udziału aktorów, akcja ta konstytuuje się jako imaginatywna rzeczywistość w twórczej wyobraźni słuchacza.

FUNKCJE ELEMENTÓW TWORZYWA FONICZNEGO.

Głos człowieka (barwa głosu, jego timbre, jest zamierzonym środkiem artystycznym, dzięki któremu powstaje obraz człowieka o określonej płci, wieku, pochodzeniu społecznym, bądź innych cechach charakterologicznych), język (z tonu i zabarwienia głosu odczytujemy znaczenie wypowiadanych przez postać wyrazów i zdań), cisza (może być użyta jako tło, jako personifikacja grozy, jako kurtyna, czyli zmiana miejsca akcji. Cisza może być dosłowna lub wyrażona dźwiękowo przez tykanie zegara, głuchy odgłos kroków, szelest liści itp.), dźwięki muzyki (melodia może występować jako sygnał albo charakterystyka postaci czy pewnej zbiorowości, może tworzyć tło, klimat lub spełniać funkcję przerywnika. Bywa też głównym wyrazem, gdy bohaterem słuchowiska jest np.kompozytor), szmery
i odgłosy natury (spełniają np. funkcję dramatyczną, komiczną czy liryczną; poprzez skojarzenia
i doświadczenia wzrokowe słuchacza ewokują wyobrażenia miejsca i sytuacji) , głosy ptaków i zwierząt (wywołują określone uczucia, chociaż często są skonwencjonalizowane i wykorzystywane na zasadzie umowności, np.umieraniu towarzyszy na przykład wycie psa), huk, hałas, szczęk uruchomionych przedmiotów martwych zestrojone ze słowem (spełniają funkcję estetyczną, a także zaznaczają miejsce akcji), perspektywa przestrzenna (uzyskiwana jest dzięki rozłożeniu dźwięków na różnych planach: plan pierwszy jest niczym zbliżenie w filmie, plan drugi, utrzymany w oddaleniu, tworzy tło lub klimat zdarzeń. Czasami bywa wprowadzony plan trzeci, tzw.tricki, czyli głosy z filtrem, dzięki czemu słyszy się głos z odbiornika radiowego, rozmowę telefoniczną itp. Dzięki efektom akustycznym, takim jak np. pogłos, słuchacz ma wrażenie przestrzeni zamkniętej. Zbliżenia i oddalenia są po to, by dawać słuchaczowi wyobrażenie i odczucie przestrzeni).

STRUKTURA SŁUCHOWISKA.

1.Struktura dramatyczna - istotnym elementem są dialogi postaci; cechy: rozpoczynanie akcji dramatycznej od razu (słuchacz znajduje się od razu in medias res), wprowadzanie krótkich scen, szybkiego tempa i często zmieniających się akcji.

2. S.dramatyczno-epicka - oprócz dialogów osób zawiera wypowiedzi przeznaczone bezpośrednio dla słuchaczy. Są to wypowiedzi narratora tłumaczącego lub komentującego przebieg akcji, jej okoliczności lub sytuację bohatera.

3.S.dramatyczno-liryczna - splot wiersza i prozy; dialogi przeplatają się z mówionymi, a czasem śpiewanymi tekstami poetyckimi. Występuje w postaciach: ballady radiowej, dramatyczno-epickiego monologu narratora przetykanego wstawkami dialogowymi, monodramu, monologu lub dwugłosu wewnętrznego.

Odkrycie konwencji ma zasadnicze znaczenie w prawidłowej interpretacji. Inne dla wymowy utworu konsekwencje płyną z autentyzmu i realizmu, mającego za zadanie odzwierciedlenie konkretnej rzeczywistości świata, a inne z tendencji, która jest antytezą tej pierwszej, tj. fantastyki i kreacjonizmu.

1

1

---