CELE WYCHOWANIA

1. Definicje celów wychowania.

Każdy kto wychowuje, kto chce to czynić, nie może uciec od problematyki celów. My jako studenci pedagogiki także powinniśmy sobie uświadomić, że wychowanie ma czemuś służyć, że ma ono jakiś cel. Dobre sformułowanie celów wychowania jest ściśle związane z określeniem natury człowieka, a więc z odpowiedzią na pytania: Kim jest człowiek? Jaka jest jego istota? Ku czemu zdąża? Skąd przychodzi?

- Praca w grupach.

Chcielibyśmy na początek Was zapytać jak rozumiecie cele wychowania.

(Dzielimy uczestników zajęć na grupy i prosimy, by napisali swoje skojarzenia nt. celów wychowania, czym są cele wychowania? jakie one powinny być? )

Czas pracy ok. 3-4 min.

- Prezentacja grup.

- Definicja celów wychowania wg M. Łobockiego.

(slajd 1)

Najogólniej mówiąc, cele wychowania jakie chce się zrealizować w procesie wychowania, to pewien stan, który jest osiągany w wyniku odpowiednich oddziaływań wychowawczych. Cele określają mniej lub bardziej ogólne zmiany jakie zostają osiągnięte poprzez zastosowanie określonych metod, środków i warunków. Zmiany te możemy zaobserwować w postaci poglądów, postaw, czy nawyków.

Zmiany te mogą być:

(Slajd 2)

• o charakterze poznawczo - instrumentalnym: wiążą się z poznawaniem świata, ludzi, wartości, a także z możliwością wywierania na nich wpływu;

• o charakterze motywacyjno - emocjonalnym, który polega na formowaniu, kształtowaniu stosunku wychowanka do świata, ludzi, jego przekonań i postaw, systemu wartości i celu życia.

2. Schemat powstawania celów wychowania oraz rodzajów wartości i norm funkcjonujących w wychowaniu.

Trzeba powiedzieć, że cele wychowania są w jakiś sposób zawarte w wartościach i normach społecznych. Nie wszystkie one jednak są automatycznie celami wychowania. Zdaniem Wolfganga Klafki wśród celów wyróżnia się też takie, które przyjęte są w sposób nieświadomy, (nieinstytucjonalne, nieformalne - realizowane w rodzinie, grupie rówieśniczej, wspólnocie), oraz takie które są świadomie realizowane (instytucjonalne, formalne- w szkole, w ośrodku wychowawczym).

Przedstawić to można następująco:

(slajd 3)

WARTOŚCI I NORMY SPOŁECZNE
Wartości i normy społeczne występujące poza wychowaniem					Wartości normy społeczne występujące w wychowaniu
Wartości i normy społeczne nieświadomie przyjęte w wychowaniu (nieformalne, nieinstytucjonalne)					Wartości i normy społeczne świadomie przyjęte w wychowaniu (formalne, instytucjonalne)
										= CELE WYCHOWANIA

Schemat „drogi” powstawania celów wychowania oraz rodzajów wartości i norm funkcjonujących w wychowaniu.

3. Klasyfikacja celów według A. Guryckiej.

(slajd 4)

1. Cele kreatywne - mają wywołać nowe postawy, przekonania lub zainteresowana np. wypracowanie u wychowanka punktualności.

Schemat funkcjonowania tych celów można przedstawić za pomocą wzoru: „0” „+”

2. Cele optymalizujące - które służą zwiększeniu, umocnieniu, poszerzeniu już istniejących (np. zwiększyć zaangażowanie, skupienie, wrażliwość), wzór:

„+” „++++”

3. Cele minimalizujące - które osłabiają, ograniczają np. nadmierną agresję, nadpobudliwość, wrażliwość według wzoru: „++++” „++”

4. Cele korekcyjne - mają za zadanie przekształcić, zmienić np. postawę przekonania, np. kłamca staje się człowiekiem prawdomównym; według wzoru: „— ” „+”

4. Uzasadnienie celów wychowania.

(slajd 5)

Istnieje wiele sposobów uzasadniania celów wychowania. Można wymienić następujące:

1. Zgodność celów wychowania z wartościami.

W teorii wychowania wielką wagę przywiązuje się do wartości moralnych np. altruizmu (troska o dobro drugiego człowieka), tolerancji (wyrozumiałość wobec ludzi o różnym wyznaniu religijnym, sposobie myślenia), wolności (rozumianej jako odpowiedzialność za swoje postępowanie).

2. Podobieństwo celów wychowania do norm moralnych.

Ukierunkowują one odpowiednio postępowanie człowieka przekonanego o ich słuszności. Pod tym względem mają wiele wspólnego z wartościami. Różnią się jednak tym, że przypominają ściśle określone reguły, zasady postępowania moralnego, które obowiązują ludzi. W przeciwieństwie do wartości, są skonkretyzowanymi zaleceniami oraz zakazami np. nie zabijaj, nie kradnij, czcij ojca i matkę swoją. Mogą być też wyrażone jako zobowiązanie warunkowe np. „jeśli chcesz być uczciwym powinieneś zawsze oddawać długi”, „jeśli chcesz być szanowany, odnoś się z szacunkiem do innych”.

3. Zgodność celów wychowania z prawami naturalnymi.

Prawa naturalne to zbiór praw i obowiązków, które wynikają z natury człowieka obdarzonego rozumem i wolną wolą. Uzasadnione jest łączenie celów wychowania z moralnością człowieka, czyli jego wewnętrznym głosem - sumieniem, które mówi co jest dobre, a co złe.

5. Kontrowersje wokół celów wychowania.

Mówiąc o celach wychowania trzeba zaznaczyć, ze budzą one jednak pewne kontrowersje, niedomówienia.

- Praca w grupach.

(Rozdać dla każdej grupy odpowiednie materiały)

- Prezentacja grup.

Kontrowersje te wynikają najczęściej z takich oto przyczyn:

• Bliskość znaczeniowa wartości, norm i celów wychowania.

(Slajd 6)

Niektóre cele są wręcz utożsamiane z wartościami i normami moralnymi. W tym przypadku celami wychowania stają się owe wartości i normy, które zamierza się przyswoić wychowankom. Często się zdarza, że wartości i normy są tak bliskoznaczne z celami wychowania, że używa się ich zamiennie.

• Ogólnikowe formułowanie celów wychowania.

Problem ten odnosi się zwłaszcza do podstawowych celów, jakie przyświecają wychowaniu. Cele te dotyczą: np. „wszechstronnego rozwoju”, „dojrzałego w pełni człowieka”, „wysoce rozwiniętej osobowości”, „przygotowania człowieka do zaangażowania społecznego”, „twórczego wykonywania pracy zawodowej”, „aktywnego udziału w życiu kulturalnym”, „wychowania człowieka bogobojnego”.

Cele te są poprawne , ale gorzej jest z ich interpretacją. Pozwala ona niekiedy na dowolność, oraz jest zależna od opcji filozoficznych, światopoglądowych, czy religijnych. Cele te są mało praktyczne. Bardziej przydatne są cele wychowania, które dotyczą cech osobowości. Są nimi takie przymioty jak np. uczciwość, sumienność, pracowitość, odpowiedzialność, życzliwość, radzenie sobie z emocjami.

• Zbyt duża ilość celów wychowania.

Zbyt wielka ilość celów wychowania nie jest z pewnością korzystna gdyż wtedy każdy z nich można uznać za równie wartościowy. Stąd też pojawia się pewien niedosyt w praktycznym ich wykorzystaniu. Nauczyciele czy Wychowawcy, zapoznając się z wielorakimi celami wychowania, bowiem „zgubić się” w ich wielości. To znaczy, nie zawsze są w stanie trafnie odnaleźć cele, jakie powinno się uznać za najważniejsze, a jakie za drugorzędne, lub od jakich celów należałoby rozpocząć wychowanie.

Wielość celów wychowania może również sugerować nauczycielom i wychowawcom, iż chodzi tu o pracę wychowawczą ukierunkowaną na realizację wszystkich celów w jednakowym stopniu.

• Niedocenianie celów wychowania.

Kiedy wychowanie traktujemy nie tyle jako bezpośrednią interwencję w rozwój wychowanków, ile raczej jako wspomaganie ich rozwoju, minimalizuje się przyświecające takiemu wychowaniu cele, lub usiłuje się całkowicie zrezygnować z celów formalnych (instytucjonalnych - wpracowanych w ośrodkach wychowawczych, szkołach itp.)

Postępuje się tak np. w antypedagogice, która zakłada, że dziecko wie najlepiej co jest dla niego dobre, czyli podważa wychowanie zgodne z przewidywanymi celami.

Antypedagogika mówi, że wychowawca ma jedynie dyskretnie czuwać, wspomagać ogólny rozwój wychowanka. To samo życie, okoliczności mówią wychowankowi, co dla niego jest najlepsze.

6. Cele wychowania w ujęciu W. Brezinki.

(Slajd 7)

W. Brezinka proponuje cele wychowania z uwzględnieniem niektórych jego aspektów, mianowicie:

1. Aspekt rozwojowy (biologiczny):

To wspomaganie dzieci i młodzieży w ich rozwoju fizycznym i psychicznym. Trzeba zadbać o dobre samopoczucie i zdrowie psychiczne wychowanka. Głównym zadaniem jest ochrona wychowanka przed wpływami, które mogą zakłócić jego rozwój.

2. Aspekt społeczny:

To coś więcej niż tylko przystosowanie wychowanka do warunków i sytuacji, w których przyjdzie mu żyć. Oczekuje się, że wychowanek będzie naśladował wzory postępowania swoich wychowawców, a przez to będzie pogłębiał z nimi swoją więź, dzięki czemu odnajdzie się w społeczeństwie.

3. Aspekt kulturowy:

Wychowanie w tym aspekcie to umożliwianie wychowankom przyswajanie duchowego i materialnego dorobku ludzkości, czyli kultury. Ważne jest, aby w wychowanku wzbudzić ciekawość i zainteresowanie kulturą, aby on sam chciał ją poznawać.

4. Aspekt religijny:

Aspekt ten zwraca uwagę na to, że człowiek potrzebuje wsparcia nie tylko ze strony natury, społeczeństwa i kultury, ale także ze strony religii. Pomaga ona odpowiedzieć na różne życiowe problemy, pomagając w ich zrozumienie i przeżyciu. Wychowanie w aspekcie religijnym jest wprowadzeniem dzieci i młodzieży w życie wartościowe, które zapewnia poczucie bezpieczeństwa i znalezienie sensu życia.

7. Źródła celów wychowania

W pracy dydaktycznej uczestniczymy w przekazie materiału, który utrwalony jest w pewnych pojęciach. Podobnie i w pracy wychowawczej uczestniczymy w przekazie wartości. Te przekazy wzajemnie się ze sobą łączą, ale w przypadku dydaktyki bardziej akcentujemy przekaz wiedzy, a w pedagogice skupiamy się na przekazie wartości. Mówiąc analogicznie możemy wskazać, że tak jak w procesie nauczania organizujemy cały proces, układamy programowo treści do przekazania, tak w pedagogice, a zwłaszcza w teorii wychowania dochodzimy do pewnego uporządkowania przekazu wartości. Trzeba więc przyjrzeć się swoistej w tej kwestii terminologii.

• Aksjologia wychowania: to dział filozofii ukierunkowany na wartości, ale także zajmujący się analizą źródeł wartości w wychowaniu, ustaleniem ich hierarchii, analizą treściową oraz uzasadnieniem.

• Teleologia wychowania: określa zasady stanowienia ideałów i celów wychowania, bada ich współzależności i warunki zastosowania ich w praktyce.

• Ideał wychowawczy: to zestaw harmonijnie zintegrowanych ze sobą celów, dający w sumie opis dojrzałej osobowości człowieka. Jest zbiorem celów jak również ich źródłem. Jest ujmowany jako nieosiągalna doskonałość, bądź też jako konkretny system wartości, który jest weryfikowany. (W literaturze dotyczącej celów wychowania spotykamy takie pojęcia jak: wzór osobowy, bohater, idol, święty).

• Wzór osobowy: to konkretyzacja ideału wychowania, to opis konkretnego człowieka, jego osobowości, postępowania i dokonań.

Ideały wychowania i wzory osobowe pełnią następujące funkcje:

• Funkcja osobotwórcza: ideał wychowania wspomaga wychowanka i wychowawcę w budowaniu osobowości.

• Funkcja społeczno-kulturowa: propagowanie, promocja treści, które budują ideał wychowawczy, szerzenie wartości akceptowanych w danej społeczności i funkcjonujących w niej wzorów osobowych.

• Funkcja sensotwórcza: sprowadza ideał wychowawczy i wzór osobowy do roli swoistej mapy znaczeń najbardziej istotnych w definiowaniu własnej tożsamości.

• Funkcja integrująco-koordynująca: ideał wychowania i wzory osobowe integrują, jednoczą różnorakie wartości tworząc taką płaszczyznę porozumienia między ludźmi, którzy te wartości aprobują i ustalają pewne działania podejmowane dla ich urzeczywistnienia, realizacji.

Istnieje wiele stanowisk w sprawie źródeł celów wychowania. Gaston Mialaret wymienia następujące:

• Dzieje oświaty i pedagogiki;

• Nauki podstawowe, czyli biologia, psychologia i socjologia;

• Analizy pedagogiki naukowej.

Według Romany Miller cele wychowania zależą od ideologii społeczeństwa, gdyż wychowanie wyrasta z życia społecznego, oraz służy jego rozwojowi.

Współczesne jednak analizy coraz częściej wskazują, że ideologia społeczeństwa nie jest źródłem celów wychowania.

Działalność wychowawcza dotyczy przyszłości, ale czerpie z przeszłości inspiracje o charakterze religijnym, czy filozoficznym. Przy formułowaniu celów wychowania można odwołać się do słów mędrców, żywotów świętych, do twórców wielkich systemów religijnych, ideologicznych, czy filozoficznych.

Wszystkie rodzaje celów wychowania istnieją w konkretnych warunkach historycznych i społecznych, są formułowane przez konkretne osoby, więc w obliczu nowych okoliczności mogą być przetwarzane.

Ważnym kryterium w dobieraniu celów jest także rozumienia kim jest człowiek, czyli koncepcja człowieka. Na przestrzeni wieków ukształtowały się różne koncepcje np. człowiek jako maszyna, człowiek myśliciel, człowiek twórca, człowiek pracownik, człowiek dziecko Boże.

O tym jakie ideały powinny być ważne dla naszych wychowanków musimy zadecydować sami. Pedagogika może nam jedynie w tym pomóc.

BIBLIOGRAFIA

1. Encyklopedia Pedagogiczna XXI, tom I, Warszawa 2003.

2. E. Kubiak-Szymborska, D. Zając, Wokół podstawowych zagadnień teorii wychowania, Bydgoszcz 2002.

3. M. Łobocki, Teoria wychowania w zarysie, Kraków 2003.

4. M. Nowak, Teorie i koncepcje wychowania, Warszawa 2008.

5. M. Nowak, Podstawy pedagogiki otwartej, Lublin 1999.

Por. M. Nowak, Teorie i koncepcje wychowania, Warszawa 2008, s. 327.

Zob. Encyklopedia Pedagogiczna XXI, tom I, Warszawa 2003, s. 459.

Por. M. Łobocki, Teoria wychowania w zarysie, Kraków 2003, s. 124.

Wartość to coś cennego, godnego pożądania i wyboru. Normy społeczne to wypowiedzi powinnościowe np. trzeba, należy się, musi się, itp. Cele zaś to świadomie zaplanowany rezultat oddziaływań wychowawczych.

Por. M. Nowak, Podstawy pedagogiki otwartej, Lublin 1999, s. 398.

Por. . M. Łobocki, dz.cyt. s. 125.

Por. Tamże, s. 127.

Por. Tamże, s. 127-132.

Por. Tamże, s. 132-134.

Por. M. Nowak, Teorie i koncepcje…dz. cyt., s. 346.

Por. Tamże, s. 519.

Por. Tamże, s. 570.

Por. E. Kubiak-Szymborska, D. Zając, Wokół podstawowych zagadnień teorii wychowania, Bydgoszcz 2002, s. 120-132.

Por. M. Nowak, Teorie i koncepcje…dz. cyt., s. 364-365.

7

---