DZIECKO SPECJALNEJ TROSKI

W PODSTAWOWEJ SZKOLE INTEGRACYJNEJ

– REGULACJE PRAWNE

SPIS TREŚCI

Wstęp

Rozdział I

Prawa dziecka niepełnosprawnego w świetle Konwencji o Prawach Dziecka i ustawodawstwa polskiego

1. Prawa dziecka niepełnosprawnego w Konwencji o Prawach Dziecka

2. Prawa dziecka niepełnosprawnego w Polsce - ustawa o systemie

oświaty

Rozdział II

Organizacja nauczania i wychowania integracyjnego

w Polsce

1. Organizacja kształcenia integracyjnego

2. Orzecznictwo do kształcenia specjalnego

3. Formy pomocy specjalnej udzielanej uczniom o specjalnych

potrzebach edukacyjnych w szkole integracyjnej

4. Ocenianie i klasyfikowanie uczniów niepełnosprawnych w szkole

integracyjnej

5. Szczegółowe zasady przeprowadzania sprawdzianu dla uczniów ze

specyficznymi trudnościami w nauce, kończących szkołę

podstawową.

Podsumowanie

Bibliografia

Wykaz aktów prawnych

„Każda istota ludzka jest na swój sposób utalentowana i inna, ale udziałem wszystkich jest to samo człowieczeństwo”

Alison Davis

„Prawo do życia – prawo do edukacji”

Wstęp

Wychowanie i nauczanie integracyjne stanowi formę edukacji dzieci niepełnosprawnych razem z dziećmi zdrowymi.

„Integracja, czyli włączanie polega na tworzeniu takiego rodzaju środowisk edukacyjnych, w których dzieci o zróżnicowanych możliwościach i tempie uczenia się znajdą właściwe warunki rozwoju.

Samo stwierdzenie „włączanie” oznacza, że mamy do czynienia po prostu z dziećmi

i wszystkie one mają prawo do uczenia się.”[1]

Włączanie ucznia dotkniętego niepełnosprawnością do procesu nauczania

i wychowania budzi nadzieję na wszechstronny, najpełniejszy rozwój dziecka, uczy społecznych zachowań, ułatwia adaptację w społeczeństwie dzieci zdrowych.

Integracja służy nie tylko dziecku niepełnosprawnemu, ale jest reakcją zwrotną: „Niepełnosprawne dzieci otrzymują od obecnych z nimi zdrowych dzieci wiele bodźców. To stwarza niepełnosprawnym możliwości poznawania zachowań

i sposobów postępowania dzieci zdrowych. (...) Dzieci zdrowe również zyskują na obecności dzieci niepełnosprawnych. Uczą się pomagania, nabywają wrażliwości, rozwijają wyobraźnię, są bardziej uważne w kontaktach z innymi.”[2]

System kształcenia integracyjnego budzi w rodzicach dzieci niepełnosprawnych nadzieję, że ich dziecko będzie mogło wzrastać, rozwijać się wśród zdrowych rówieśników, uczyć się wraz z nimi samodzielności, funkcjonowania w grupie społecznej. Problem ten jest o tyle ważny, że „większość rodziców postrzega swoje niepełnosprawne dziecko jako problem egzystencjalny i przeżywa z tego powodu ciężki szok. Występuje wówczas zwątpienie, uczucie bezsilności i często subiektywne poczucie winy powodujące powstanie nowego systemu wartości. Ta rodzina ma na nowo określić swój obraz i swoją strukturę. Jest to długotrwały i bolesny proces, który może powodować negatywne następstwa, czasem również rozbicie rodziny.”[3]

Brak akceptacji ze strony społeczeństwa może doprowadzić do odrzucenia przez rodzinę dziecka chorego, bądź też do nadmiernego chronienia dziecka przed negatywnym traktowaniem ze strony innych ludzi i do ucieczki w izolację.

Biorąc pod uwagę pierwszą z wymienionych sytuacji, nasuwa się pytanie, czy dziecko może się nauczyć akceptować siebie, jeśli jest odrzucane przez najbliższych. Czy odseparowanie go od zdrowych rówieśników da mu kiedykolwiek szansę nauczenia się prawidłowych ról społecznych? „Dziecko może jedynie wówczas zbudować realny obraz siebie, gdy najbliższe mu osoby, a więc zwykle rodzice i rodzeństwo, w pełni zaakceptują je takim, jakie jest”,[4] a także wtedy, gdy wszelkie zewnętrzne formy oddziaływania: rehabilitacja, edukacja, terapia, będą służyły jak najpełniejszemu włączaniu dziecka do systemu integracyjnego, gdyż tylko taka forma kształcenia

i wychowania umożliwi mu najwszechstronniejszy rozwój psychofizyczny.

Integracja staje się niewątpliwie zjawiskiem ważnym dla samych niepełnosprawnych

i ich rodzin. „Niepełnosprawni czują się mniej ułomni, kiedy przebywają z osobami sprawnymi. Poczucie kalectwa jest silniejsze wówczas, gdy są wśród niepełnosprawnych”.[5] Pozytywnie oddziałuje ona również na środowisko ludzi zdrowych: uczy akceptacji, poszanowania ludzkiej godności, odpowiedzialności za drugiego człowieka, służy tolerancji społecznej. „Pasjonujące jest obserwowanie, jak szybko rozwija się niepełnosprawne dziecko w stymulującym je otoczeniu, jak rozwija się wspólnota, a wszyscy jej uczestnicy wzajemnie wzbogacają się i jak tworzy się podstawa kontaktów społecznych w późniejszym życiu.”[6]

Rozdział I

Prawa dziecka niepełnosprawnego w świetle Konwencji o Prawach Dziecka i ustawodawstwa polskiego

1. Prawa dziecka niepełnosprawnego w Konwencji o Prawach Dziecka

Kierując się dążeniem do zapewnienia dzieciom właściwego miejsca w społeczności ludzkiej, Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych uchwaliło jednomyślnie

w dniu 20 listopada 1989 r. Konwencję o Prawach Dziecka. Akt ten, noszący miano „światowej konstytucji praw dziecka”, oparty został na następujących założeniach:

· „...dziecko jest samodzielnym podmiotem. Ze względu na swoją niedojrzałość psychiczną i fizyczną wymaga szczególnej opieki i ochrony prawnej;

· dziecko jako istota ludzka wymaga poszanowania jego tożsamości, godności

i prywatności;

· rodzina jest najlepszym środowiskiem wychowania dziecka;

· państwo ma wspierać rodzinę, a nie wyręczać ją w jej funkcjach.”[7]

Przy opracowywaniu Konwencji kierowano się czterema podstawowymi zasadami, tj:

· zasadą dobra dziecka, która oznacza, iż wszystkie działania powinny być podejmowane w najlepiej pojętym interesie dziecka,

· zasadą równości, zgodnie z którą wszystkie dzieci są równe, niezależnie od ich cech,

· zasadą poszanowania praw i odpowiedzialności obojga rodziców za rozwój

i wychowanie dziecka,

· zasadą pomocy państwa w zabezpieczaniu odpowiednich warunków socjalnych

i zdrowotnych rodziny.[8]

Konwencja Praw Dziecka została ratyfikowana przez Polskę w dniu 30 kwietnia

1991 r.

Z punktu widzenia realizacji powyższych zasad, niezwykle istotny jest art. 23 Konwencji, który reguluję prawa dzieci niepełnosprawnych. Postanowienia tego artykułu w pełni odzwierciedlają zasadę równości wszystkich dzieci, zasadę pomocy państwa, jak również zasadę dobra dziecka.

Zgodnie z ust. 1 wymienionego artykułu, państwa – strony konwencji uznały, iż wszystkie dzieci niepełnosprawne powinny mieć zapewnioną pełnię normalnego życia w warunkach gwarantującym im godność, umożliwiającym im osiągnięcie samodzielności oraz czynne uczestniczenie w życiu społeczeństwa. Jak wynika

z brzmienia tego przepisu, dziecko w żaden sposób nie może być dyskryminowane, ani tym bardziej odsuwane na margines społeczeństwa. Należy zapewnić mu takie warunki funkcjonowania w społeczeństwie, jakie przysługują dzieciom zdrowym.

W myśl ust. 2 omawianego przepisu, na państwa ratyfikujące Konwencję nałożony został obowiązek zapewnienia dzieciom niepełnosprawnym, a także ich opiekunom pomocy stosownej do stanu zdrowia dziecka i sytuacji materialnej osób za nie odpowiedzialnych. Pomoc taka powinna być udzielana na żądanie, w miarę posiadanych środków. Celem tego przepisu jest zapewnienie równego dostępu do wszelkich form pomocy dziecku niepełnosprawnemu bez względu na sytuację materialną jego opiekunów. Jednocześnie ust. 3 przewiduje, iż wspomniana pomoc powinna być świadczona nieodpłatnie, jeżeli jest to tylko możliwe. Pomoc ta rozumiana jest jako zapewnienie dzieciom niepełnosprawnym skutecznego dostępu do oświaty, wykształcenia, opieki zdrowotnej i rehabilitacji, przygotowania zawodowego i możliwości rekreacyjnych. Dzieci niepełnosprawne powinny mieć zapewniony dostęp do tych usług w sposób właściwy dla zapewnienia możliwie zupełnej integracji społecznej i ich rozwoju osobistego.

Wreszcie ust. 4 artykułu 23 Konwencji zobowiązuje państwa – strony do wzajemnej wymiany informacji i doświadczeń w zakresie profilaktyki zdrowotnej, leczenia, rehabilitacji i przygotowania zawodowego. Ze szczególną troską powinny być postrzegane w tej sytuacji potrzeby państw rozwijających się.

Jak wynika z art. 23 Konwencji, problem dzieci niepełnosprawnych znalazł wyraz

w prawodawstwie międzynarodowym. Posunięcie Narodów Zjednoczonych należy uznać za niezwykle przełomowe dla rozwoju integracji w państwach, które ratyfikowały konwencję.

2. Prawa dziecka niepełnosprawnego w Polsce - ustawa o systemie oświaty.

Państwo polskie ratyfikując postanowienia Konwencji Praw Dziecka, przyjęło na siebie wynikające z niej obowiązki dotyczące między innymi otoczenia szczególną troską dzieci niepełnosprawne. Jednym z wyrazów realizacji postanowień Konwencji są odpowiednie przepisy ustawy o systemie oświaty[9] umożliwiające tym dzieciom dostęp do edukacji na równi z dziećmi zdrowymi.

Zgodnie z art. 1 ustawy, system oświaty zapewnia między innymi:

· realizację prawa każdego obywatela polskiego do kształcenia oraz prawa dzieci

i młodzieży do wychowania i opieki,

· wspomaganie przez szkołę wychowawczej roli rodziny,

· dostosowanie treści, metod i organizacji nauczania do możliwości psychofizycznych uczniów, a także możliwości korzystania z pomocy psychologiczno – pedagogicznej i specjalnych form pracy dydaktycznej,

· możliwość pobierania nauki we wszystkich typach szkół przez dzieci i młodzież niepełnosprawną oraz niedostosowaną społecznie, zgodnie z indywidualnymi potrzebami rozwojowymi i edukacyjnymi oraz predyspozycjami,

· opiekę nad uczniami ze znacznymi lub sprzężonymi dysfunkcjami poprzez umożliwianie realizowania zindywidualizowanego procesu kształcenia, form

i programów nauczania oraz zajęć rewalidacyjnych,

· opiekę uczniom pozostającym w trudnej sytuacji materialnej i życiowej.

Jak wynika z przedstawionych powyżej postanowień ustawy o systemie oświaty, jednym z zasadniczych jej celów jest zapewnienie każdemu dziecku równego dostępu do wszystkich typów szkół.

Przedstawione powyżej regulacje określają prawa dzieci niepełnosprawnych do nauki

i edukacji. Jednocześnie Państwo, w celu przeciwdziałania odizolowania dzieci niepełnosprawnych przez ich opiekunów, objęło je obowiązkiem szkolnym. Zgodnie

z art. 15 ustawy o systemie oświaty nauka jest obowiązkowa od 7 do 18 roku życia

i obejmuje wszystkie dzieci. Z uwagi jednak na indywidualne cechy niektórych dzieci niepełnosprawnych, ustawodawca wprowadził pewne wyjątki dla tej grupy. Zgodnie

z art. 14 ustawy, w przypadku zakwalifikowania dziecka przed poradnię psychologiczno – pedagogiczną do kształcenia specjalnego, obowiązek szkolny może zostać odroczony do końca roku szkolnego w roku kalendarzowym, w którym dziecko kończy 10 lat. Celem tego przepisu jest stworzenia możliwości dziecku niepełnosprawnemu osiągnięcia odpowiedniego stopnia dojrzałości, pozwalającego na rozpoczęcie nauki w szkole.

Dzieci niepełnosprawne zakwalifikowane do kształcenia na podstawie orzeczenia publicznych poradni psychologiczno – pedagogicznych mają prawo do spełniania obowiązku szkolnego w formach umożliwiających realizację zaleceń wynikających z orzeczenia, tj.: w szkołach ogólnodostępnych, szkołach lub oddziałach integracyjnych, szkołach lub oddziałach specjalnych, specjalnych ośrodkach szkolno – wychowawczych lub w formie nauczania indywidualnego (art. 71b ust. 1 i 1a). Dodatkowo, w myśl art. 16 ust. 8 ustawy, na wniosek rodziców, dyrektor publicznej szkoły podstawowej lub gimnazjum, w obwodzie których dziecko mieszka, lub dyrektor szkoły ponadgimnazjalnej, do której dziecko uczęszcza, może zezwolić na spełnianie przez dziecko obowiązku szkolnego lub obowiązku nauki poza szkołą oraz określa warunki jego spełniania.

Ponadto, zgodnie z art. 16 ust. 7 ustawy, za spełnianie obowiązku szkolnego uważa się również udział dzieci i młodzieży upośledzonych w stopniu głębokim w zajęciach rewalidacyjno – wychowawczych, organizowanych zgodnie z przepisami zawartymi w Rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej.[10]

Wyrazem zapewnienia przez Państwo pomocy w dostępie dzieci niepełnosprawnych do nauki i edukacji jest nałożenie na organy samorządu terytorialnego obowiązku zapewnienia dzieciom posiadającym orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego, odpowiedniej formy kształcenia. W przypadku, gdy na terenie powiatu, w którym mieszka dziecko nie ma odpowiedniej placówki, dziecko takie kierowane jest do najbliższego powiatu prowadzącego taką placówkę, przy czym starosta tego powiatu nie ma prawa odmowy przyjęcia dziecka do placówki (art. 71b ust. 5 – 5b ustawy). Obowiązkiem gminy jest zapewnienie uczniom niepełnosprawnym bezpłatnego transportu do najbliższej placówki (art. 2 ust. 3 3a ustawy).

Dodatkowo, w myśl art. 71b ust. 2b ustawy, szkoła może podjąć działania interwencyjne mające na celu wspomaganie rozwoju dziecka dotkniętego niepełnosprawnością, które jeszcze nie uczęszcza do szkoły. Oddziaływania te polegają na pomocy w zapewnieniu specjalistycznej opieki lekarskiej, logopedycznej, organizowaniu zajęć rehabilitacyjnych, pomocy w zakupie przyrządów technicznych, tj.: sprzętu do rehabilitacji, medycznego, wózka inwalidzkiego itp. Duże znaczenie ma tutaj także pedagogizacja rodziców w celu właściwej opieki i pracy wychowawczo – dydaktycznej z dzieckiem. Tylko wczesne wspomaganie rozwoju dziecka może przyczynić się do zminimalizowania, a nawet pokonania niepełnosprawności. „Wczesna interwencja jest więc szansą dla niepełnosprawnego dziecka, aby pozostając w swoim naturalnym środowisku we właściwym czasie ćwiczyć swoje umiejętności, wyrównywać opóźnienia rozwojowe dzięki odpowiedniej terapii i przygotowywać się do normalnego życia.”[11]

Na straży wykonywania wszelkich praw wynikających z ustawy o systemie oświaty,

a także nad przestrzeganiem praw dziecka wynikających z Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz z Konwencji o Prawach Dziecka czuwa w Polsce Rzecznik Praw Dziecka.[12]

Rozdział II

Organizacja nauczania i wychowania integracyjnego w Polsce

1. Organizacja kształcenia integracyjnego.

Szkoła ogólnodostępna, w której uczą się dzieci niepełnosprawne, nosi nazwę „Szkoły Podstawowej Integracyjnej lub „Szkoły Podstawowej z Oddziałami Integracyjnymi”. Podstawowym dokumentem szkoły, określającym jej cele i zadania jest statut szkoły. Statut szkoły integracyjnej określa w szczególności:

· sposób wykonywania zadań szkoły, z uwzględnieniem optymalnych warunków rozwoju ucznia, zasad bezpieczeństwa oraz zasad promocji i ochrony zdrowia,

· szczegółowe zasady wewnątrzszkolnego systemu oceniania uczniów,

· organizację zajęć dodatkowych dla uczniów, z uwzględnieniem w szczególności ich potrzeb rozwojowych,

· formy opieki i pomocy uczniom, którym przyczyn rozwojowych, rodzinnych lub losowych potrzebna jest pomoc i wsparcie, w tym również pomoc materialna,

· organizację współdziałania z poradniami psychologiczno – pedagogicznymi oraz innymi instytucjami świadczącymi poradnictwo i specjalistyczną pomoc dzieciom i rodzicom,

· organizację i formy współdziałania szkoły z rodzicami (prawnymi opiekunami)

w zakresie nauczania, wychowania i profilaktyki.[13]

Liczba uczniów w oddziale integracyjnym nie może przekraczać 20 osób, w tym od 3 do 5 uczniów niepełnosprawnych.

W celu zapewnienia uczniom niepełnosprawnym optymalnych warunków rozwoju

i pomocy w realizowaniu zadań edukacyjnych, w szkołach integracyjnych zatrudnia się, jako współorganizatorów procesu nauczania i wychowania, nauczycieli ze specjalnym przygotowaniem pedagogicznym.[14]

2. Orzecznictwo do kształcenia specjalnego.

Do szkoły integracyjnej przyjmowane są, na wniosek rodziców (prawnych opiekunów), dzieci posiadające pisemne orzeczenie wydane przez publiczne poradnie psychologiczno – pedagogiczne lub inne specjalistyczne poradnie.[15]

O potrzebie kształcenia specjalnego dzieci z dysfunkcjami rozwojowymi, a także

o potrzebie indywidualnego nauczania uczniów, których stan zdrowia utrudnia uczęszczanie do szkoły, decydują zespoły orzekające działające w publicznych poradniach psychologiczno – pedagogicznych lub innych publicznych poradniach specjalistycznych, wydając orzeczenia. (§1 i 2 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 12 lutego 2001 r. w sprawie orzekania o potrzebie kształcenia specjalnego lub indywidualnego nauczania dzieci i młodzieży oraz szczegółowych zasad kierowania do kształcenia specjalnego lub indywidualnego nauczania, Dz. U. nr 13, poz. 114).

W skład zespołu orzekającego, zgodnie z § 3 ust. 1 rozporządzenia, wchodzą:

1) dyrektor poradni lub upoważniona przez niego osoba – jako przewodniczący zespołu,

2) psycholog – opracowujący diagnozę psychologiczną,

3) pedagog – opracowujący diagnozę pedagogiczną,

4) lekarz – opracowujący diagnozę lekarską,

5) inni specjaliści, w tym spoza poradni, jeżeli ich udział w pracach zespołu jest niezbędny – opracowujący diagnozę w zakresie posiadanej specjalności.

Poradnie psychologiczno – pedagogiczne wydają orzeczenia na wniosek rodziców lub prawnych opiekunów dziecka. Do wniosku załączyć należy niezbędną dokumentację zawierającą, oprócz danych osobowych dziecka, wyniki obserwacji i badań psychologicznych, pedagogicznych i lekarskich (§ 5 rozporządzenia). Zgodnie z § 5 ust. 8, zespół orzekający poradni może zwrócić się z prośbą do nauczyciela prowadzącego, wychowawcy o opinię na temat funkcjonowania ucznia w szkole, w celu zdobycia pełnych informacji o dziecku.

Od orzeczenia wydanego przez zespół orzekający rodzicom, prawnym opiekunom przysługuje, zgodnie z § 10 rozporządzenia, prawo do odwołania się. Odwołanie należy wnieść do kuratora oświaty za pośrednictwem zespołu, który wydał orzeczenie w terminie 14 dni od dnia jego doręczenia.

Orzeczenie, oprócz informacji dotyczących zaburzeń rozwojowych dziecka, zawiera wskazówki w zakresie metod i form pracy z uczniem oraz zalecenia objęcia ucznia zajęciami dodatkowymi, służącymi wyrównywaniu deficytów, usprawnianiu, wspomaganiu rozwoju (§ 7 rozporządzenia).

3. Formy pomocy specjalnej udzielanej uczniom o specjalnych potrzebach edukacyjnych w szkole integracyjnej.

Pomoc specjalna udzielana dzieciom niepełnosprawnym w szkole integracyjnej rozumiana jest jako ogół tych sytuacji wychowawczo – dydaktycznych, w których stosuje się specjalne czynności i środki mające na celu ułatwienie tym dzieciom nauki, poprawę ich sprawności psychofizycznej i sytuacji społecznej.[16]

Organizacja pomocy specjalnej w szkole powszechnej powinna być podporządkowana pewnym zasadom ogólnym, których przestrzeganie zapewni realizację podjętych zadań. Do najistotniejszych zasad , które powinny być stosowane w szkole należy zaliczyć:

· zasadę wczesnej i wszechstronnej diagnozy odchyleń od normy rozwoju dziecka,

· zasadę udzielania pomocy specjalnej dzieciom niepełnosprawnym,

· zasadę akceptowania dzieci niepełnosprawnych,

· zasadę kształtowania pozytywnych stosunków koleżeńskich między dziećmi niepełnosprawnymi i pełnosprawnymi,

· zasadę wspomagania wychowawczego rodziców dzieci niepełnosprawnych.[17]

W placówce integracyjnej uczniom o specjalnych potrzebach edukacyjnych, za zgodą ich rodziców, prawnych opiekunów, organizowane są następujące formy pomocy psychologiczno – pedagogicznej:

· zajęcia dydaktyczno – wyrównawcze,

· zajęcia specjalistyczne:

ü korekcyjno – kompensacyjne – organizowane dla uczniów, u których stwierdzono specyficzne trudności w uczeniu się, uniemożliwiające uzyskanie osiągnięć wynikających z podstawy programowej dla danego etapu edukacyjengo; zajęcia prowadzone są przez nauczycieli posiadających przygotowanie w zakresie terapii pedagogicznej; liczba uczestników zajęć powinna wynosić od 2 do 5 uczniów,

ü logopedyczne – organizowane dla uczniów z zaburzeniami mowy, które powodują zakłócenia komunikacji językowej oraz utrudniają naukę; zajęcia prowadzą nauczyciele posiadający przygotowanie w zakresie logopedii lub logopedii szkolnej; liczba uczestników zajęć powinna wynosić od 2 do 4 uczniów,

ü socjoterapeutyczne oraz inne zajęcia o charakterze terpeutycznym – organizowane dla uczniów z dysfunkcjami i zaburzeniami utrudniającymi funkcjonowanie społeczne; zajęcia prowadzą nauczyciele posiadający przygotowanie w zakresie pracy o charakterze terapeutycznym lub socjoterapii; liczba uczestników zajęć powinna wynosić od 3 do 10 uczniów,

· klasy wyrównawcze, za wyjątkiem szkół specjalnych,

· klasy terapeutyczne, za wyjątkiem szkół specjalnych,

· zajęcia psychoedukacyjne dla uczniów,

· zajęcia psychoedukacyjne dla rodziców,

· porady dla uczniów,

· porady, konsultacje i warsztaty dla rodziców nauczycieli.[18]

Wspomaganie rodziców dzieci niepełnosprawnych, w ramach porad, konsultacji

i warsztatów, polega na:

· bieżącym przekazywaniu informacji dotyczących postępów w rozwoju dziecka,

a także pojawiających się trudnościach w nauce oraz o zaburzeniach zachowania, udzieleniu fachowych wskazówek dotyczących pomocy specjalnej, metod pracy z dzieckiem w domu,

· współpracy z rodzicami w organizowaniu procesu dydaktycznego dla ucznia – wspólne układanie planu terapeutycznego, obserwacji przez rodziców zajęć lekcyjnych,

· kształtowaniu właściwych postaw wobec dziecka, służących jego pełnej akceptacji,

· udzielaniu rodzicom porad, pomocy w załatwianiu spraw dotyczących usprawniania dziecka, poprawy jego stanu zdrowia, sporządzaniu opinii o dziecku na prośbę rodziców na potrzeby lekarza specjalisty,

· włączaniu rodziców do współdziałania ze szkołą, specjalistyczną poradnią, aktywizowaniu do udziału wraz z dzieckiem w szkolnych uroczystościach, wycieczkach, imprezach klasowych.

Najskuteczniejszą formą pomocy specjalnej, umożliwiającą uczniom niepełnosprawnym maksymalną integrację społeczną jest indywidualizowanie pracy dydaktyczno – wychowawczej. Przez zindywidualizowany proces nauczania należy

w tym znaczeniu rozumieć „... taką pracę nauczyciela, która umożliwi tym uczniom zdobycie wiedzy i umiejętności na miarę ich możliwości i pozwoli na uzyskanie promocji do klasy wyższej”.[19]

Nauczyciel przedmiotowy i pedagog specjalista, w organizacji zajęć edukacyjnych

w klasie integracyjnej, muszą uwzględniać indywidualne zainteresowania i uzdolnienia ucznia, to jest: obniżyć próg wymagań dzieciom, którym nauka sprawia trudności, zapewniając jednocześnie wysoki poziom nauczania uczniom zdolnym.

W pracy z dziećmi niepełnosprawnymi nauczyciele powinni:

· stosować zasadę stopniowania trudności,

· włączać dzieci do prac grupowych tak, aby każde dziecko miało w niej swój wkład,

· aktywizować dziecko do jak najpełniejszego udziału w lekcji,

· zapewnić pomoc uczniom niepełnosprawnym w zakresie umożliwiającym im przeżycie sukcesu,

· stosować zasadę nagradzania w celu wzmocnienia pozytywnego, wzbudzania aktywności i motywacji do nauki,

· w ocenie uwzględnić wkład dziecka w pracę stosownie do jego możliwości psychofizycznych,

· zapewnić miłą przyjazną atmosferę na zajęciach. „Klimat emocjonalny, jaki towarzyszy uczeniu, jest bardzo istotny – dziecko szczęśliwe łatwiej się uczy – jest to podstawowa idea integracji”.

W pracy z uczniem niepełnosprawnym nauczyciel powinien nastawić się „na to – co dziecko może osiągnąć, a nie czego nie może.”

4. Ocenianie i klasyfikowanie uczniów niepełnosprawnych w szkole integracyjnej

Ocenianie osiągnięć edukacyjnych każdego ucznia polega, zgodnie z § 2 ust. 1, Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania egzaminów i sprawdzianów w szkołach publicznych[20], na rozpoznawaniu przez nauczycieli poziomu i postępów w opanowaniu przez ucznia wiadomości

i umiejętności w stosunku do wymagań edukacyjnych wynikających z podstawy programowej i realizowanych w szkole programów nauczania, uwzględniających tę podstawę, oraz formułowaniu oceny. Zgodnie z § 2 ust. 2 rozporządzenia, ocenianie wewnątrzszkolne ma na celu:

· informowanie ucznia o poziomie jego osiągnięć edukacyjnych i czynionych postępach,

· pomoc uczniowi w samodzielnym planowaniu jego rozwoju,

· motywowanie ucznia do dalszej pracy,

· dostarczenie rodzicom lub opiekunom i nauczycielom informacji o postępach, trudnościach w nauce oraz specjalnych uzdolnieniach,

· umożliwienie nauczycielom doskonalenia organizacji i metod pracy dydaktyczno – wychowawczej.

W odniesieniu do uczniów niepełnosprawnych, wymienione wyżej cele należy

w odpowiedni sposób zmodyfikować. Do najważniejszych zadań nauczycieli oceniających ucznia niepełnosprawnego należy:

· udzielanie pomocy dziecku w celu jak najpełniejszego rozwoju jego psychofizycznych możliwości,

· motywowanie ucznia do dalszej pracy (nagradzanie najmniejszych sukcesów, stosowanie zasady stopniowania trudności w celu umożliwienia mu uzyskania pozytywnej oceny),

· systematyczne informowanie rodziców o postępach w nauce i pojawiających się trudnościach w celu ustalenia wspólnych oddziaływań na ucznia.

Zgodnie z § 3 ust. 2 rozporządzenia, szczegółowe zasady oceniania wewnątrzszkolnego określa statut szkoły z uwzględnieniem przepisów rozporządzenia.

Na początku roku szkolnego nauczyciele mają obowiązek poinformować uczniów oraz ich rodziców o wymaganiach edukacyjnych wynikających z realizowanego przez siebie programu nauczania oraz o sposobach sprawdzania poziomu wiadomości ucznia (­§ 4 ust. 1 i 2).

O wymaganiach edukacyjnych i ocenianiu dzieci niepełnosprawnych informuje rodziców pedagog specjalny – wychowawca klasy. [21]

Na podstawie zaleceń zawartych w orzeczeniu poradni psychologiczno – pedagogicznej lub innej specjalistycznej poradni, nauczyciel jest zobowiązany „dostosować wymagania edukacyjne do indywidualnych potrzeb ucznia, u którego stwierdzono trudności w uczeniu się, w tym specyficzne trudności, uniemożliwiające sprostanie tym wymaganiom.” (§ 6 ust. 1).

Za dobór treści programowych i metod pracy z uczniami niepełnosprawnymi

w ramach klas integracyjnych odpowiadają nauczyciele – pedagodzy specjalni. Oni też ustalają wymagania edukacyjne dla każdego dziecka z grupy integracyjnej, stosownie do jego możliwości i potrzeb.[22]

Ocenę z poszczególnych przedmiotów nauczania dla ucznia niepełnosprawnego ustala nauczyciel prowadzący po zasięgnięciu opinii nauczyciela współorganizującego kształcenie integracyjne (§ 10 ust. 3).

Ustalając ocenę z przedmiotów artystycznych i wychowania fizycznego, należy uwzględnić wkład pracy dziecka, jego zaangażowanie, uczestnictwo w zajęciach

(§ 6 ust. 2 rozporządzenia).

Klasyfikowanie śródroczne i końcowe polega na podsumowaniu osiągnięć edukacyjnych ucznia z obowiązkowych przedmiotów nauczania i ustaleniu ocen klasyfikacyjnych według skali określonej w statucie szkoły oraz oceny z zachowania (§ 9 ust. 1 rozporządzenia).

Pedagodzy specjalni są zobowiązani do sporządzenia oceny opisowej osiągnięć edukacyjnych uczniów specjalnej troski za I i II semestr w danym roku szkolnym. Ocena opisowa zostaje załączona do arkusza ocen ucznia.

Jeżeli w wyniku klasyfikacji śródrocznej stwierdzono, że uczeń nie spełnia wymagań edukacyjnych zawartych w podstawie programowej, szkoła powinna stworzyć warunki umożliwiające wyrównanie braków (§ 13 rozporządzenia).

Każdy uczeń, po zakończeniu danej klasy otrzymuje świadectwo z ocenami końcoworocznymi z poszczególnych przedmiotów nauczania. Dodatkowo, dla uczniów niepełnosprawnych, pedagog – specjalista sporządza ocenę opisową, która stanowi załącznik do dokumentacji ucznia.[23]

Na świadectwie ucznia z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim

i zakwalifikowanego do kształcenia specjalnego umieszcza się, na pierwszej stronie, przed określeniem miejscowości i daty wystawienia świadectwa, adnotację: „uczeń realizował program klasy specjalnej”.[24]

Jeżeli uczeń realizował zmodyfikowany program dostosowany do indywidualnych możliwości, na świadectwie promocyjnym umieszcza się adnotację: „uczeń realizował zmodyfikowany program zgodnie z orzeczeniem poradni psychologiczno – pedagogicznej.”[25]

Uczniowie z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym nie otrzymują świadectw szkolnych promocyjnych. Uczniom tym wydaje się zaświadczenia potwierdzające uzyskanie lub nie uzyskanie promocji do klasy programowo wyższej.[26]

5. Szczegółowe zasady przeprowadzania sprawdzianu dla uczniów ze specyficznymi trudnościami w nauce, kończących szkołę podstawową.

W ostatnim roku nauki w szkole podstawowej uczniowie przystępują do sprawdzianu mierzącego poziom opanowania umiejętności określonych w standardach wymagań

(§ 27 ust 1 rozporządzenia MEN z dnia 21 marca 2001 r. w sprawie warunków

i sposobu oceniania...[27]). Sprawdzian ma charakter powszechny i obowiązkowy, co oznacza, iż przystępuje do niego każdy szóstoklasista. Sprawdzian przeprowadzany jest w kwietniu, a czas jego trwania standardowo wynosi 60 minut. W wyjątkowych sytuacjach losowych lub w przypadku złego stanu zdrowia, uczeń może być zwolniony z obowiązku przystąpienia do sprawdzianu. Zgodnie z § 32 ust. 6 Rozporządzenia, uprawnienie do zwolnienia ucznia przysługuje dyrektorowi komisji okręgowej na wniosek dyrektora szkoły.

Uczniowie niepełnosprawni mają prawo przystąpić do sprawdzianu w warunkach i formie dostosowanych do ich dysfunkcji, na podstawie opinii publicznej poradni psychologiczno – pedagogicznej. Orzeczenie bądź opinia zawierające wskazania dotyczące warunków pisania sprawdzianu w zmienionej formie, muszą być wydane, zgodnie z § 32 ust. 1 Rozporządzenia, nie później niż do końca września roku szkolnego, w którym odbywa się sprawdzian.

Specjalne warunki egzaminacyjne dla uczniów dla uczniów dotkniętych niepełnosprawnością i uczniów z trudnościami w uczeniu się.

· Uczniowie upośledzeni umysłowo w stopniu lekkim oraz uczniowie

z dysfunkcjami sprzężonymi mają prawo przystąpić do sprawdzianu

w odpowiednio zmienionej formie. Mogą zatem skorzystać z następujących udogodnień:

1) wydłużenie czasu trwania sprawdzianu do 90 minut,

2) pomoc nauczyciela wspierającego przy odczytywaniu poleceń i zapisywaniu odpowiedzi, jeżeli w opinii poradni psychologiczno – pedagogicznej zalecono taką formę,

3) możliwość przystąpienia do sprawdzianu w dodatkowym terminie, jednak nie później, niż do 20 sierpnia roku szkolnego, w którym odbywał się sprawdzian,

Dla uczniów przystępujących do sprawdzianu w formie dostosowanej do ich możliwości, tj. dla uczniów lekko upośledzonych umysłowo oraz ze sprzężonymi dysfunkcjami, przygotowuje się zróżnicowane arkusz egzaminacyjne.

· Dzieci ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się (z dysleksją rozwojową) piszą sprawdzian standardowy, ale korzystają z udogodnień organizacyjnych, takich jak:

1) wydłużenie czasu trwania sprawdzianu do 90 minut,

2) pisanie sprawdzianu w oddzielnej sali, w której wszyscy uczniowie korzystają wydłużonego czasu,

3) głośne odczytanie przez członka zespołu nadzorującego treści informacji

z pierwszej strony zestawu oraz tekstów i treści zadań,

4) możliwość pisania odpowiedzi drukowanymi literami,

5) zastosowanie zmodyfikowanych kryteriów punktowania rozwiązania zadań otwartych, np. u ucznia z dysleksją rozwojową nie uwzględnia się w ocenie pracy pisemnej błędów ortograficznych.[28]

Ze wszystkich wymienionych wyżej udogodnień mogą korzystać wyłącznie uczniowie posiadający opinie publicznych poradni psychologiczno – pedagogicznych. Uczeń dyslektyczny oraz jego rodzice (prawni opiekunowie) decydują o możliwości skorzystania z proponowanych zmian organizacyjnych przebiegu sprawdzianu.[29]

Uczniowie z dysfunkcjami mogą skorzystać z pełnego dostosowania warunków egzaminacyjnych i innych udogodnień oraz z wydłużonego czasu zdawania

w wydzielonej sali bądź skorzystać tylko częściowo, tzn. pisać sprawdzian

w dostosowanej formie, ale bez wydłużonego czasu, tj. 60 minut.[30]

Uczniowie z dysfunkcjami piszący sprawdzian w dostosowanej formie zaznaczają odpowiedzi bezpośrednio pod każdym zadaniem. Do karty odpowiedzi zaznaczenia przenosi egzaminator zewnętrzny.[31]

Podsumowanie

Uchwalenie Konwencji o Prawach Dziecka w 1989 r. , a także ratyfikacja jej postanowień przez zainteresowane państwa przyczyniło się do zmiany w postrzeganiu dziecka, jako odrębnej jednostki mającej swoje własne prawa, a przede wszystkim prawo do „poszanowania tożsamości, godności i prywatności”[32], a także prawo

do pełnego uczestnictwa w edukacji w szkołach masowych. Postanawiając, że zasadniczym dobrem każdego dziecka jest pełne i jak najwcześniejsze uczestnictwo

w życiu społecznym, troska o jego godność, podmiotowy sposób traktowania każdego dziecka, również dotkniętego niepełnosprawnością – Konwencja stała się podstawą do rozwoju myśli integracyjnej. Kierując się ideą Marii Grzegorzewskiej: „Każdy ma prawo do szczęścia i swego miejsca w społeczeństwie”, polscy prekursorzy integracji przecierali szlaki zakładając pierwsze placówki: przedszkola i szkoły podstawowe,

w których na równych zasadach mogły podejmować naukę dzieci zdrowe

i niepełnosprawne.

Włączanie dzieci specjalnej troski do szkół masowych dało im szansę równego startu, otworzyło drogę do wyjścia z izolacji społecznej.

Organizacja procesu nauczania i wychowania integracyjnego, a więc stworzenie oddziałów integracyjnych, zatrudnienie nauczycieli – pedagogów specjalnych odpowiedzialnych za konstruowanie programów edukacyjnych dla uczniów niepełnosprawnych, organizujących proces nauczania oraz sprawujących szczególną opiekę nad dziećmi umożliwiło im pełne uczestnictwo w systemie edukacyjnym

i w życiu społecznym szkoły.

Otoczenie dziecka specjalistyczną opieką psychologa, pedagoga, logopedy, rehabilitanta, terapeuty – to dodatkowe wsparcie, jakie otrzymuje w szkole integracyjnej. Wsparcie o bardzo dużej ważności, gdyż ukierunkowane na wspomaganie rozwoju dziecka, wyrównywanie i kompensowanie deficytów rozwojowych.

Indywidualne traktowanie każdego ucznia poprzez naukę w kilkunastoosobowych zespołach klasowych, stworzenie dziecku optymalnych warunków rozwoju poprzez dostosowanie wymagań edukacyjnych do jego psychofizycznych możliwości, modyfikacja programów z poszczególnych przedmiotów nauczania tak, aby każdy uczeń otrzymał odpowiednią dla siebie „porcję’ wiedzy, nagradzanie nawet najmniejszych sukcesów dziecka, to niewątpliwie zalety integracji.

Praca wychowawcza w klasie integracyjnej, opierająca się przede wszystkim na dokładnym poznaniu każdego ucznia i zintegrowaniu zespołu klasowego, skierowana jest na nauczenie dzieci tolerancji, wzajemnej pomocy. Oddziaływania wychowawcze w sposób naturalny prowadzą do akceptacji dzieci niepełnosprawnych przez uczniów zdrowych.

Szkoła integracyjna poprzez częste kontakty z rodzicami, wymianę informacji

o postępach dziecka, włączanie ich do organizacji różnych form spędzania czasu wolnego daje szansę na wytworzenie pozytywnego obrazu dziecka, prowadzi do jego pełnej akceptacji. W opinii rodziców szkoła integracyjna daje „możliwość lepszego przygotowania do życia w społeczności ludzi zdrowych”[33]. Ponadto rodzice uważają, że w klasie integracyjnej dziecko szybciej rozwija się intelektualnie, uczy się samodzielności, społecznych zachowań, łatwo nawiązuje kontakty z rówieśnikami, swobodnie uczestniczy w zabawach i zajęciach grupowych.

Włączanie ucznia niepełnosprawnego do pracy na lekcji daje mu poczucie bycia potrzebnym, służy akceptacji samego siebie, redukuje poczucie inności. Tutaj każdy ma swój wkład w pracę zespołu i każdy jest oceniany stosownie do wysiłku, jaki włożył w pracę, z uwzględnieniem ograniczeń wynikających ze stanu zdrowia.

Sporządzanie i przechowywanie ocen opisowych w ciągu całego etapu edukacyjnego w szkole podstawowej daje pełną informacje o poczynionych postępach w rozwoju ucznia.

Poleskie prawo oświatowe, opierając się na postanowieniach Konwencji o Prawach dziecka, otworzyło drogę przemiany od przedmiotowego traktowania dziecka do spojrzenia na nie jako na podmiot – żywą istotę ludzką mającą, jak wszyscy ludzie, prawo do życia w rodzinie, w miłości, prawo do poszanowania godności osobistej. Warto w tym miejscu nadmienić, że twórcą pierwszych polskich praw dziecka był Janusz Korczak. Oto co pisał na ten temat w 1918 roku w książce „Jak kochać dziecko”: „... pierwszym niespornym jest prawo dziecka do wypowiadania swych myśli, czynnego udziału w naszych o nich rozważaniach i wyrokach. Gdy dorośniemy do szacunku i ufności, gdy samo zaufa i powie, co jest jego prawem – mniej będzie zagadek i błędów.”

Główną ideą działalności Korczaka było przeświadczenie, że „dziecko jest pełnym człowiekiem, ma prawo do szacunku i do bycia tym kim jest”. Prawo dziecka do szczęśliwego dzieciństwa – do życia w miłości i poczuciu bezpieczeństwa, aby mogło stać się prawdziwe wymagało przemiany świata, zmiany ideologii państw. To dlatego 20 listopada 1989 r. Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych uchwaliło „dziecięcą konstytucję”, a państwo polskie kierując się myślą korczakowską było jej inicjatorem i przystąpiło do niej jako jedno z pierwszych państw na świecie. To Konwencja o Prawach Dziecka uwzględniająca prawa dziecka niepełnosprawnego była źródłem inspirującym do stworzenia regulacji prawnych wprowadzających w życie ideę integracji.

Bibliografia

1. J. Bogucka: „Integracja czy włączanie” , materiały na seminarium zorganizowane przez Wyższą Szkołę Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej i Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno – Pedagogicznej MEN, Warszawa – wrzesień 1997 r.

2. J. Bogucka, M. Kościelska: „Wychowanie i nauczanie integracyjne – nowe dowiadczenia”, Warszawa 1996 r.

3. „Uczmy się żyć razem – niepełnosprawne dzieci w przedszkolu” , praca zbiorowa pod redakcją Giseli Hundertmarck, Warszawa 1993.

4. „Dziecko i jego prawa”, praca zbiorowa pod red. Elżbiety Czyż, Warszawa 1992.

5. Aleksandra Maciarz: „Uczniowie niepełnosprawni w szkole powszechnej” – poradnik dla nayczycieli, WSiP. Warszawa 1992.

6. Wewnątrzszkolny System Oceniania w Szkole Podstawowej nr 236 w Warszawie.

7. Procedury i instrukcje przygotowania i przeprowadzania sprawdzianu/egzaminu gimnazjalnego.

8. Aneks do informatora o sprawdzianie dla uczniów ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się kończących szkołę podstawową w 2002 r.

Wykaz aktów prawnych

1. Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty, tekst jednolity: Dz. U. z 1996 r., Nr 67, poz. 329 z późn. zmianami.

2. Ustawa z dnia 6 stycznia 2000 r. o Rzeczniku Praw Dziecka, Dz. U. nr 6, poz. 69

3. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 stycznia 1997 r. w sprawie zasad organizowania zajęć rewalidacyjno – wychowawczych dla dzieci i młodzieży upośledzonych w stopniu głębokim, Dz. U. Nr 14 poz. 76.

4. Rozporządzenie Ministra edukacji Narodowej z dnia 21 maja 2001 r. w sprawie ramowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół, Dz. U. nr 61, poz. 624, § 2 ust. 1.

5. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 15 stycznia 2001 r. w sprawie udzielania i organizacji pomocy psychologiczno – pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (Dz. U. nr 13, poz. 110).

6. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 marca 2001 r. w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania egzaminów i sprawdzianów w szkołach publicznych, Dz. U. nr 29, poz. 323.

7. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 24 stycznia 2000 r. w sprawie zasad wydawania oraz wzorów świadectw, dyplomów państwowych i innych druków szkolnych, sposobu dokonywania ich sprostowań i wydawania duplikatów, a także zasad legalizacji dokumentów przeznaczonych do obrotu prawnego z zagranicą oraz zasad odpłatności za wykonywanie tych czynności, Dz. U. nr 6, poz. 73.

[1] J. Bogucka: „Integracja czy włączanie” , materiały na seminarium zorganizowane przez Wyższą Szkołę Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej i Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno – Pedagogicznej MEN, Warszawa – wrzesień 1997 r.

[2] „Uczmy się żyć razem – niepełnosprawne dzieci w przedszkolu” , praca zbiorowa pod redakcją Giseli Hundertmarck, Warszawa 1993, s. 24.

[3] Tamże, s. 14-15.

[4] Tamże, s. 17-18.

[5] Tamże, s. 3

[6] Tamże, s. 8.

[7] „Dziecko i jego prawa”, praca zbiorowa pod red. Elżbiety Czyż, Warszawa 1992, s. 14-15.

[8] Por. tamże, s. 15

[9] Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty, tekst jednolity: Dz. U. z 1996 r., Nr 67, poz. 329 z późn. zmianami.

[10] Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 stycznia 1997 r. w sprawie zasad organizowania zajęć rewalidacyjno – wychowawczych dla dzieci i młodzieży upośledzonych w stopniu głębokim, Dz. U. Nr 14 poz. 76.

[11] „Uczmy się żyć razem”, op. cit., s. 18

[12] Ustawa z dnia 6 stycznia 2000 r. o Rzeczniku Praw Dziecka, Dz. U. nr 6, poz. 69

[13] Rozporządzenie Ministra edukacji Narodowej z dnia 21 maja 2001 r. w sprawie ramowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół, Dz. U. nr 61, poz. 624, § 2 ust. 1.

[14] Tamże, § 13.

[15] Tamże, § 6

[16] Aleksandra Maciarz: „Uczniowie niepełnosprawni w szkole powszechnej” – poradnik dla nayczycieli, WSiP. Warszawa 1992, s. 16.

[17] Patrz: tamże, s. 23.

[18] Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 15 stycznia 2001 r. w sprawie udzielania i organizacji pomocy psychologiczno – pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (Dz. U. nr 13, poz. 110).

[19] A. Maciarz: op. cit., s. 21

[20] Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 marca 2001 r. w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania egzaminów i sprawdzianów w szkołach publicznych, Dz. U. nr 29, poz. 323.

[21] Wewnątrzszkolny System Oceniania w Szkole Podstawowej nr 236 w Warszawie.

[22] Patrz: tamże.

[23] Por. § 3 ust. 1 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 24 stycznia 2000 r. w sprawie zasad wydawania oraz wzorów świadectw, dyplomów państwowych i innych druków szkolnych, sposobu dokonywania ich sprostowań i wydawania duplikatów, a także zasad legalizacji dokumentów przeznaczonych do obrotu prawnego z zagranicą oraz zasad odpłatności za wykonywanie tych czynności, Dz. U. nr 6, poz. 73.

[24] Pkt 7 załącznika nr 1 do rozporządzenia wymienionego w przypisie 24.

[25] Patrz: przypis 22.

[26] Patrz: przypis 14, § 3 ust. 2.

[27] Patrz: przypis 21

[28] Procedury i instrukcje przygotowania i przeprowadzania sprawdzianu/egzaminu gimnazjalnego, s. 12.

[29] Aneks do informatora o sprawdzianie dla uczniów ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się kończących szkołę podstawową w 2002 r., s. 16

[30] Patrz: przypis 29, s. 13, pkt 4.

[31] Tamże, s. 13, pkt 6.

[32] „Dziecko i jego prawa” op cit s. 14

[33] J. Bogucka, M. Kościelska: op. cit., s. 107.