Samorząd terytorialny, to jedna z najstraszych form samorządu. Zgodnie z art. 163 Konstytucji RP samorząd terytorialny "wykonuje zadania publiczne nie zastrzeżone przez Konstytucję lub ustawy dla organów innych władz publicznych".
Istotą samorządu terytorialnego stanowiącego przejaw zasady decentralizacji administracjiw państwie jest samodzielność zarządzania własnymi sprawami przez społeczność lokalną (gminy, powiatu, województwa). Co przy tym ważne, te jednostki samorządu terytorialnego posiadają osobowość prawną, przysługują im też prawo własności i inne prawa majątkowe.
Samorząd terytorialny jest zatem niezależny od administracji rządowej. Podlega jedynie interwencji władzy centralnej w ograniczonym zakresie : nadzór nad samorządem sprawuje premier i wojewodowie, a w zakresie spraw finansowych - regionalne izby obrachunkowe. Samorząd działa w granicach państwa i zgodnie z obowiązującym prawem.
Nasz Konstytucja określa samorząd jako : " wspólnotę ludzi istniejącą z mocy prawa i obejmującą ogół mieszkańców jednostki terytorialnej " (art. 16 ust.1).
Organy samorządu terytorialnego:
-wójt -starosta -marszałek
-burmistrz -zarząd
-prezydent
-zarząd
Terytorium państwa stonowi obecnie 16 województw, 373 powiaty oraz około 2 500 gmin. Samorządy gmin, powiatów i województw wykonują zadania publiczne we własnym imieniu i na własną odpowiedzialność. Zadania które służą zaspokajaniu potrzeb wspólnoty samorządowej, to zadania własne. Samorządy wykonują je samodzielnie. Samorządy terytorilane wykonują również zadania zlecone przez państwo. Samorządy wykonują je nie we własnym imieniu, lecz w imieniu administracji rządowej.
Zadania zlecone mogą mieć charakter obligatoryjny (przymusowy, obowiązkowy) i nakładane są na samorząd w drodze ustawy.
Zadania własne gminy obejmują w szczególności sprawy :
-zagospodarowania przestrzennego i ochrony środowiska,
-gminnych dróg i ulic. wodociągów i kanalizacji,
-lokalnego transportu zbiorowego,
-ochrony zdrowia, pomocy społecznej, oświaty i kultury,
-targowisk i hal targowych, zieleni, cmentarzy komunalnych,
-porządku publicznego i innych.
Zadania własne powiatu obejmują sprawy o charakterze ponadgminnym w zakresie:
-edukacji publicznej,
-ochrony zdrowia i pomocy społecznej, kultury,
-transportu i dróg publicznych,
-geodezji, kartografii i zagospodarowania przestrzennego,
-gospodarki wodnej, ochrony środowiska, rolnictwa i leśnictwa,
-porządku publicznego, przeciwdziałania bezrobociu, obronności i innych.
Zadania własne ( a po części zlecone ) województwa określone są jako tworzenie strategii rozwoju regionu i prowadzenie polityki jego rozwoju. Należą do nich w szczególności:
-pobudzanie rozwoju gospodarczego poprzez przyciąganie inwestycji,
-pozyskiwanie środków na rozwój regionalny ze źródeł rządowych i międzynarodowych,
-budowa, utrzymanie i remonty dróg wojewódzkich,
-tworzenie regionalnych programów zwalczania bezrobocia,
-tworzenie i finansowanie szkół wyższych,
-utrzymanie placówek kulturalnych, filharmonii, muzeów, teatrów, bibliotek wojewódzkich.
Realizacja zadań własnych i zleconych, jakie stoją przed poszczególnymi samorządowymi wspólnotami lokalnymi byłaby niemożliwa, gdyby nie istniejące struktury władz samorządowych. Władze samorządowe możemy podzielić na organy stanowiące i kontrolne- rady gminy i powiatu, sejmiki wojewódzkie- instytucje powoływane w drodze wyborów powszechnych, równych, bezpośrednich i tajnych oraz organy wykonawcze- zarząd gmin, powiatów i województw, instytucje powoływane przez organy stanowiące i kontrolne.
Do rady gminy jako organu stanowiącego i kontrolnego należą wszystkie sprawy pozostające w zakresie działania gminy, chyba że ustawa stanowi inaczej.
W szczególności do wyłącznej właściwości rady gminy należy:
-uchwalenie statutu gminy, wybór i odwołanie zarządu, przyjmowanie sprawozdań z jego działalności,
-powoływanie skarbnika gminy oraz sekretarza gminy,
-uchwalenie budżetu gminy, przyjmowanie sprawozdań z jego wykonania i udzielenie absolutorium zarządowi,
-uchwalenie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego i programów gospodarczych,
-podejmowanie uchwał w sprawie podatków i opłat, a także w sprawach majątku gminy,
-przyjmowanie zadań z zakresu administracji rządowej itp.
Gminy mogą powoływać tzw. jednostki pomocnicze w postaci samorządu sołeckiego, dzielnicowego i osiedlowego. Jednostki te jednak nie posiadają osobowości prawnej, a ich kompetencje ustala rada gminy.
Liczba radnych w gminach i miastach zależna jest od liczby mieszkańców. Według znowelizowanych w 2002r. ustaw o samorządzie terytorialnym i ordynacji wyborczej liczba radnych wynosi:
-w gminach do 20 tys. mieszkańców- 15,
-w gminach powyżej 20 tys. mieszkńców- 5-8 w jednym okręgu,
-w miastach do 200 tys. mieszkańców- 25,
-w miastach powyżej 200 tys. mieszkańców- nie więcej niż 45,
-w powiatach- do 29,
-w Warszawie (odrębna ustawa)- 60
Organy wykonawcze samorządu terytorialnego to: zarząd gminy, powiatu i województwa, wybierane przez radę lub sejmik województwa. Na ich czele stoją :
-w gminie- wójt, burmistrz lub prezydent miasta,
-w powiecie- starosta,
-w województwie zaś- marszałek województwa.
Działalność obywatelska na szczeblu lokalnym jest "szkołą demokracji". Może ona przybierać różne formy, a wyraża się m.in. w:
-prawie do wyłaniania władz lokalnych i rozstrzygania kwestii lokalnych w drodze referendum;
-prawie do informacji o decyzjach i planowanych działaniach władz samorządowych;
-prawie do wyrażania opinii w trakcie konsultacji, których wymagają niektóre ustawy.
Kontrola władz lokalnych przez obywateli realizowana jest poprzez:
-inicjatywę przeprowadzenia referendum w sprawie odwołania rady gminy,
-udział mieszkańców w sesji rady gminy,
-udział osób spoza rady w pracach jej komisji,
-bezpośredni kontakt z radnymi, składanie wniosków i petycji,
-założenie skargi na działalność określonego urzędnika lub organu gminy,
-zaskarżenie do Naczelnego Sądu Administracyjnego uchwał i decyzji organów gminy.
Cechy samorządu:
-istenie wyodrębnionej wspólnoty samorządowej,
-prawo do wyłaniania reprezentacji działającej w jej imieniu,
-możliwość zaspokajania części potrzeb członków wspólnoty samorządowej,
-dysponowanie pewną niezależną od nikogo (z wyjątkiem samych członków wspólnoty) władzą. Wykonywanie tej władzy podlega jednak nadzorowi organów administracji państwowej.
Samorząd terytorialny nie jest jedynym rodzajem samorządu. Obok niego istnieją bowiem i funkcjonują samorządy zawodowe, gospodarcze czy religijne. Specyficznym rodzajem samorządu są też: na wyższych uczelniach samorząd akademicki, a w szkołach- samorząd uczniowski.