Referat: Kultura.
Sztuka grecka okresu hellenistycznego.
Według oksfordzkiego leksykonu sztuki warsztat hellenistyczny to wielki okres rozwoju sztuki greckiej w latach 323 - 30 p.n.e.
Rozróżnia się trzy fazy tego cyklu:
wczesna obejmująca lata 323 - 250
środkowa obejmująca lata 250 - 160
późna za lata 160 - 30.
Różnorodność kierunków, szkół i prądów towarzyszących epoce hellenizmu, świadczy o fakcie, iż minął już czas jednolitości wielkiej sztuki.
Po podboju Aleksandra Wielkiego sztuka w Grecji rozprzestrzeniała się na wielkich obszarach Bliskiego Wschodu, obejmując swoimi wpływami także Azję Środkową i częściowo Indie. Był to proces niezwykle doniosły dla dalszego rozwoju artystycznego na całym świecie.
W hellenistycznych państwach w bezpośredniej styczności z kulturalną tradycją Wschodu, artystyczna twórczość Grecji zyskała nieznany dotąd rozmach i cechy charakterystyczne dla sztuki dworskiej np. przepych i luksus.
Sztuka hellenistyczna rozwijała się wskutek wprowadzenia do niej motywów społecznych i uznania wartości indywidualnych, dzięki wrażliwości na piękno krajobrazu i na skutek nowych zadań związanych z budowa miast, wreszcie poprzez ujęcie głównego tematu greckiej twórczości - tematu człowieka.
Wiązał się z tym rozkwit architektury i urbanistyki, sztuki plastycznej i rzemiosła artystycznego. Spadkobiercą i kontynuatorem sztuki hellenistycznej było wszak u schyłku I w p.n.e. cesarstwo rzymskie.
Kultura i sztuka okresu hellenistycznego jest znacznie bardziej skomplikowana niż klasycyzmie. Dawny, oparty na mitologii światopogląd, choć ostrożnie i stopniowo, zanikał. Tematy mitologiczne dzieł o znaczeniu kultowym przeobrażały się w obrazki rodzajowe. W czasach hellenizmu lokalnemu polis przeciwstawiają się wielkie różnoetniczne monarchie hellenistyczne, podporządkowane władzy despotycznej.
Swoją rolę odgrywa oderwanie twórczości artystycznej od jej dotychczasowego podłoża, od związanych z niewielką lokalną społecznością funkcji użytkowych i prestiżowych.
Sztuka przechodzi w służbę wielkich hellenistycznych dworów i dynastii lub rodzących się w owych czasach potęg handlowych.
Żyjący w V w. p.n.e. artyści, tworzyli w przekonaniu, iż wyrażają w swych dziełach całą istotę wszechświata, w IV w. zaś ograniczano się już tylko do odtwarzania jego dostrzegalnych fragmentów; ulegali nieznanym tajemniczym siłom i rezygnując z tradycyjnej greckiej jasności, oddawali się we władzę orientalnej mistyki.
Sztuka tego okresu wzbogaciła się pod jednym względem, wykształciła się mianowicie wiedza o twórczości artystycznej. Arystoteles będący ojcem estetyki za wytyczną w swej teorii uznał naśladownictwo za bazę działania. Według niego jedynie odtwarzanie rzeczywistości umożliwia rozpoznanie danego przedmiotu i pobudza człowieka do myślenia. Uważał także, że pewne odchylenia od reguły są konieczne, dla zachowania porządku.
Architektura:
W architekturze zaczęła dominować płaszczyzna praktyczno-reprezentacyjna wkraczająca w zakres urbanistyki.
W IV w. p.n.e. obok małych i bardzo małych budynków, dostosowanych do powszednich potrzeb Hellena i jego proporcji, wznoszono ogromne gmachy, przewyższające niemal najwspanialsze nawet budowle starożytnego Wschodu, jak np. latarnię morską w Aleksandrii.
Architektura, podobnie jak inne dziedziny twórczości, stawała przed coraz to bardziej skomplikowanymi zadaniami, jednocześnie zaś zanikały charakterystyczne cechy budownictwa V wieku.
W IV w. powstało wiele nowatorskich typów architektonicznych; obok budowli perypteralnych, uważanych za siedzibę bóstwa, wznoszono ogromne, nieporównywalnie pojemniejsze świątynie.
Tworzono także okrągłe świątynie, teatry, gimnazjony, gmachy instytucji wychowawczych, monumentalne ołtarze i bogato zdobione bramy miejskie. Wznoszono również zespoły pałacowe i kulturowe. Dzieła te świadczą o znacznym postępie w rozwoju architektury i zapowiadają dalszą przyszłość tej dziedziny, już w czasach rzymskich.
W świątyniach dawał się zauważyć wpływ architektury świeckiej, natomiast twórcy gmachów publicznych wykorzystywali w sposób swobodny kształty perypteralne.
Głównym elementem urbanistycznego postępu architektury hellenistycznej jest budowanie miast; zaczęto planować całe miasta, zespoły śródmiejskie tj. Milet, Priene, Aleksandria czy Pergamon, złożone z regularnych placów i otaczających je budowli jak otwarta hala kolumnowa - stoa, hala sądowa - bazylika, siedziba władz miejskich i in.
Wraz z rozwojem domu prywatnego zmienił się stosunek człowieka do przyrody, wraz z późniejszym rozwojem kultury miejskiej przyroda została odsunięta przez Hellenów na plan dalszy, została od niego odgrodzona, „natura straciła swą boskość”.
W Atenach wzniesione zostały nowe budowle dzięki hojności władców Pergamonu. W latach 174-163 p.n.e. trwała budowa świątyni korynckiej Zeusa Olimpijskiego, którą ukończono w latach 117 - 138 p.n.e.
Nad starymi ośrodkami przeważały jednak nowe stolice wielkich hellenistycznych monarchii - małoazjatycka stolica Attaliodów - Pegamonu. Miasto to posiadało dwie agory, między którymi na trzech terasach szczycił się swoją urodą gimnazjom. Nad wszystkim górowały jednak piętrzące się malowniczo budowle Akropolu wzniesione przez Eumenesa II. Nad górną agorą znów dominował ogromny taras z monumentalnym założeniem Ołtarza Zeusa i Ateny.
Znacznie gorsza jest nasza znajomość innych hellenistycznych metropolii, o których wspaniałości donoszą literackie przekazy.
Do cudów świata zalicza się wysoką na sto kilkadziesiąt metrów latarnię morską na wyspie Faros, mającej sztuczne połączenie ze stałym lądem. Gmach latarni stanowił część wejścia do portu w Aleksandrii.
Rzeźba i malarstwo:
W tym kierunku nastąpił znaczny wzrost zainteresowań analitycznych, który zrozumiały był w epoce gwałtownego rozszerzania się horyzontów i konfrontacji różnych środowisk. Szczegółowego, samoistnego znaczenia nabiera w sztuce temat i fabuła, a kolosalne znaczenie dla postępów ma ogromny wpływ literatury w zamiłowaniu do alegorii, satyrze i parodii, dramatyczności i liryce oraz idyllicznej sielance. Kształtują się nowe gatunki m.in. pejzaż.
Równolegle z wykształceniem się typu domu mieszkalnego w IV w. rozkwit przeżywała także sztuka rodzajowa. Rodzajowość była wynikiem całego rozwoju kultury greckiej, do którego w znacznej mierze przyczynił się Arystoteles. Przeciwstawiając się doktrynom wczesnej filozofii, żądał on od swoich uczniów, by studiowali życie, stosunki społeczne, obyczaje i charaktery.
Najznamienitszym przykładem sztuki rodzajowej były terakoty z Tangary czyli niewielkie, delikatne malowane gliniane posążki, które niezwykle upowszechnione wychodzi z tangarskiego warsztatu pracy. Artyści wykonujący te figurki naśladowali często rzeźbiarzy, zwłaszcza Praksytelesa. Dziełka te wykazują także cechy nieznane do tej chwili wielkiej sztuce, mianowicie są przedstawieniami kobiet i dziewcząt, które nie są ani boginiami, ani nimfami, lec zwykłymi śmiertelnikami o pokaźnym wdzięku i gracji. Postaci mitologiczne stanęły na szali wraz z figurkami rodzajowymi, wziętymi wprost z życia, np. erosów przedstawiano jako rozigrane dzieci, a ich promienne strzały jako niebezpieczne zabawki.
Odczuwamy zainteresowanie wszelką anormalnością i egzotyką, skłonności do eksperymentów formalnych, dlatego też w wielu przypadkach sztuka hellenistyczna jest sztuką nie tylko nową, ale i nowatorską, nadającą swoistego uniwersalizmu poprzez przystosowanie do potrzeby środowiska, w którym jest tworzona.
Rozszerza się zasób form i tematów, a dawne motywy religijne nabierają charakteru świeckiego i służą sugerowaniu nastroju, poetyckiej refleksji, dramatycznej ekspresji lub po prostu stają się dekoracją.
Punktem wyjścia rzeźby hellenistycznej jest późno-klasyczny patos kulminujący w dobie Aleksandra Wielkiego, reprezentujący szkołę pergameńską. W ramach tego warsztatu widzimy posągi „Galla umierającego” oraz „Galla zabijającego żonę”, które były dążeniem do oddania cech etnicznych celtyckich barbarzyńców.
Bliska późno-klasycznej patetyczności jest słynna „Nike z Samotraki” pełna autentycznego, romantycznego pędu i uniesienia. Być może rzeźba ta była fundowana przez Rodyjczyków w II w. p.n.e., upamiętniająca ich zwycięstwo nad Antiochem III.
Neoattycki klasycyzm promieniował z Aten od 2 połowy II w. p.n.e., a była to sztuka uczona i elektryczna, szukająca inspiracji nawet w VI w. p.n.e. Działalność attyckiego rzeźbiarza, syna Nestora, Apollinisa zaowocowała „Torsem belwederskim” oraz „Pięściarzem”.
Zlaicyzowany oraz często powracający temat nagiej Afrodyty „Afrodyty z Kyrene” oraz „Wenus z Milo” to także dzieła okresu hellenistycznego.
Finezja modelowania dochodzi w tych czasach do szczytu. Obróbka techniczna umożliwia osiągnięcie większej wierności w odtworzeniu wdzięku. Nowe tendencje w plastyce greckiej doprowadziły do generalnego przekształcenia pojęć. Podczas gdy w V w. posągi obdarowywano pełnią witalności, przenikającą ich części, to w rzeźbie hellenistycznej koncentracja opiera się np. na twarzy, spojrzeniu.
Do omówionej rzeźby należy dołączyć także sztukę portretową. Stworzono rzeźby w oparciu o głęboką znajomość prawdziwej natury człowieka. Zachowało się wiele portretów z IV w., Grecy bowiem wychodzili z założenia, iż powszechnie szanowani i mądrzy mężowie zasługują na to, aby uwiecznili ich rzeźbiarze. Spotykamy więc w tej dziedzinie wklęsłonosego Sokratesa z nieuczesaną brodą, pełnego godności Platona, Eurypidesa o głęboko zapadniętych oczach, z wyrazem cierpienia na wargach i jeszcze wielu innych, bezimiennych Greków.
Malowidła z IV w. p.n.e. zachowały się w znacznie gorszym stanie niż posągi. Malarstwo hellenistyczne nabierało coraz więcej wagi: może nawet przerastało znaczeniem rzeźbę. Malarstwo wazowe, zadowalające się jedynie dwiema lub trzema barwami i ukazujące konkretność przedmiotów za pomocą jedynie ostro narysowanych konturów, przestało w tym okresie wystarczać artystom. Dzieła malarzy hellenistycznych jak wiemy z różnorakich podań ceniono wysoko, choć nam trudno wyrobić sobie o nich należyte zdanie, ponieważ prace te zaginęły.
Malarstwo ścienne oparte było przede wszystkim na technice temperowej, a sztalugowe na enkaustycznej. Obrazy ścienne zdobiły zazwyczaj wnętrza bogatych domów. Plastyka ścienna oparta była przede wszystkim na technice temperowej, a sztalugowa na enkaustycznej. Obrazy ścienne zdobiły zazwyczaj wnętrza bogatych domów
Tło malowideł IV wieku jest zazwyczaj zaznaczone ogólnikowo kilkoma sylwetkami drzew, gór lub motywów architektonicznych. Znajdujące się na pierwszym planie postaci wyglądają jak posągi. Akcja toczy się jakby w zwolnionym tempie, najczęściej pozbawiona gwałtownej dynamiki ruchów. Urzekająca oryginalność tej epoki artystycznej polega na szlachetnym dostojeństwie postaci ukazanych w kontakcie z siłami nadprzyrodzonymi, wyzwolonych z wszelkich ludzkich więzów.
Reasumując epoka hellenistyczna, jak żadna dotychczas, dawała artystom bogate możliwości upiększania życia codziennego. Pod względem ilościowym produkcja artystyczna przedstawiała się nad wyraz okazale. W żadnej epoce nie było tylu architektów, malarzy i rzeźbiarzy. Panował powszechny dobrobyt, a królowie poczytywali sobie za obowiązek otaczanie się ludźmi, umiejącymi przyozdobić ich stolice i pałace. Również bogaci kupcy i właściciele wzorowali się na koronowanych mecenasach. Sztuka w większości była laicka, choć nadal budowano świątynie i ozdabiano je licznymi posągami.
Sztuka grecka rozprzestrzeniła się w IV w. p.n.e. szeroko poza granice kraju. Wiele zabytków znalezionych w grobowcach scytyjskich na południu ZSRR przepojonych jest duchem greckim i świadczy o niezwykłych mistrzostwie twórców, zapierającym dech w piersi niejednego świadka.
3