ZASADY PRAWA KARNEGO

1. Zasada odpowiedzialności karnej za czyn

Odpowiedzialność karna jest konsekwencją popełnienia przez człowieka czynu (działania lub zaniechania). Nie mogą być podstawą odpowiedzialności karnej; myśli, poglądy, zamiary człowieka, jego właściwości fizyczne lub psychiczne lub jego stan niebezpieczeństwa.
Odpowiedzialność karna może nastąpić, gdy czyjś pogląd uzewnętrzni się w czynie i gdy zamiar popełnienia przestępstwa jest realizowany.

2. Zasada winy

Sprawca czynu zabronionego ponosi odpowiedzialność karną tylko wtedy gdy z popełnienia czynu można mu zrobić zarzut. Warunkiem (winy) jest występowanie określonej więzi psychicznej między sprawcą a jego czynem ( przy przestępstwach umyślnych sprawca ma zamiar popełnienia czynu).
Zasada winy wyrażona jest w art. 1 § 3 KK ( nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego, jeżeli nie można mu przypisać winy w czasie czynu).
Czyn wypełniający znamiona określone w ustawie karnej nie jest przestępstwem, jeżeli nie został przez sprawcę zawiniony. Określa się go wówczas jako czyn zabroniony.
Czyn zabroniony- czyn obiektywnie naruszający prawo karne, ale niekoniecznie przestępny.

3. Zasada odpowiedzialności indywidualnej i osobistej

Ustawa z 28.10.2002r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary. Ustawa ta określa zasady odpowiedzialności za cyny zabronione pod groźbą kary takich podmiotów jak; osoby prawne i jednostki organizacyjne nie mające osobowości pranej, którym odrębne przepisy przyznają zdolność prawną z wyłączeniem Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego i ich związków.

Polskie prawo skarbowe zna tzw. Odpowiedzialność posiłkową, polegającą na ty, że grzywną wymierzoną sprawcy można obciążyć osobę fizyczną, osobę prawną lub jednostkę organizacyjną niemającą osobowości prawnej, której sprawy prowadził sprawca przestępstwa skarbowego.

Pozostałości odpowiedzialności zbiorowej- w postaci takich typów przestępstw jak udział w bójce lub pobiciu, z których wyniknął uszczerbek na zdrowiu lub śmierć człowieka

Zasada odpowiedzialności indywidualnej- KK formułuje przestępstwo jako własny czyn sprawcy. Obowiązuje tam zasada indywidualizacji odpowiedzialności karnej osób współdziałających w popełnieniu przestępstwa. KK zawiera zasadę indywidualizacji kary.

Odpowiedzialność karna powinna mieć charakter nie tylko indywidualny, ale i osobisty, tzn. nie może jej przyjąć na siebie inna osoba niż sprawca przestępstwa.

4. Zasada humanitaryzmu

Wymaganie by w centrum uwagi stał człowiek- jednostka ludzka jako najwyższa wartość, a wszelkie uregulowania i instytucje uwzględniały nadrzędny charakter tej wartości

Prawo karne powinno być humanitarne, ludzkie w tym znaczeniu, że wymagania przezeń stawiane powinny być na miarę możliwości ludzi, a stosowane kary i środki nie powinny być okrutne, nie powinny poniżać karanego ani wyrządzać mu zbędnych dolegliwości.

5. Zasada nullum crimen sine lege (nie ma przestępstwa bez ustawy)

Jest najważniejszą zasadą współczesnego prawa karnego, chroniącą jednostkę przed arbitralnym posługiwaniem się represją karną przez organy państwowe. Została sformułowana w art.8 Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z 1789r. Zasada ta jest składnikiem idei państwa prawa.

W prawie polskim zasada ta została sformułowana w art. 42 Konstytucji RP („odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto dopuścił się czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia”)

Zasada ta jest formułowana w postaci bardziej rozbudowanej jako nullum crimen, nulla poena sine lege poenali anteriori. Wynikają z niej pewne reguły;

a) prawo karne musi być prawem pisanym i zawartym w ustawie (nullum crimen sine lege scripta)
b) przepisy karne muszą opisywać przestępstwo w sposób maksymalnie dokładny (nullum crimen sine lege certa)
c) niedopuszczalne jest stosowanie analogi na niekorzyść oskarżonego
d) ustawa karna wprowadzająca odpowiedzialność karną lub ją zaostrzająca nie może działać wstecz (lex retro non agit)
e) kara za przestępstwo musi być określona i przewidziana we wcześniej wydanej ustawie (nulla poena sine lege)

Adresatem tych reguł jest zarówno sędzia jak i ustawodawca.

Nullum crimen sine lege scripta

Prawo karne musi być prawem pisanym. Musi być zapisane w specyficznym akcie normatywnym jakim jest ustawa. Przepis karny może mieć niekiedy charakter blankietowy, tzn. może odsyłać do rozporządzeń i zarządzeń dla sprecyzowania pewnych znamion. Pogląd ten został zakwestionowany przez Trybunał Konstytucyjny, wg którego zasada ustawowego charakteru przepisów karnych ma charakter absolutny. TK stwierdził, że nie narusza zasady nullum crimen sine lege doprecyzowanie znamion przestępstwa w zgodzie z art. 92 ust. 1 Konstytucji RP

Nullum crimen sine lege certa

Jest to wynikający z zasay nullum crimen sine lege postulat określoności ustawowego opisu przestępstwa adresowany jest do ustawodawcy, który powinien tak sformułować przepis, by jego odbiorca mógł go zrozumieć i przestrzegać. Zasada określoności i przejrzystości zakazu może być naruszona przez niejasne sformułowanie przepisu. Nieokreśloność przestępstwa wynika z używania tzw. Znamion ościennych dopuszczających różne ich rozumienie.

Zakaz analogi

Stosowanie przepisów w drodze analogii jest w prawie karnym zabronione, w tym zakresie w jakim miałoby prowadzić do odpowiedzialności karnej osoby, której czyn nie wypełnia znamion żadnego z przestępstw opisanych w ustawie karnej. Zakaz analogii wynika z art. 1§1 KK.
Analogia legis- stosowanie analogii, odwołujące się do konkretnego przepisu
Analogia iuris- odwołanie się do całego systemu prawnego, do społecznej świadomości prawnej lub pewnej idei

Analogia stosowana jest niekiedy mimo zakazu pod hasłem interpretacji rozszerzającej (np. kradzież energii elektrycznej)

Zakaz analogii nie dotyczy analogii na korzyść sprawcy. Może ona więc bez naruszenia zasady nullum crimen sine lege być stosowana dla wykluczenia bądź złagodzenia odpowiedzialności karnej

Lex retro non agit

Zakaz wydawania ustaw o mocy wstecznej (tzw. Ustaw reaktywnych) umożliwiających skazanie za czyn popełniony przed wejściem w życie ustawy kryminalizującej taki czyn.

Przypadki naruszenia tej zasady w polskim prawie karnym;
• dekret o odpowiedzialności karnej za odstępstwo od narodowości polskiej w czasie wojny 1939- 1945
• dekret o odpowiedzialności karnej za klęskę wrześniową i faszyzację życia państwowego
• dekret o wymiarze kary dla faszystowsko- hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego

Przy wydawaniu ustaw istotne jest posługiwanie się vacatio legis tzn. ustalenie okresu między ogłoszeniem ustawy a wejściem jej w życie umożliwia to zapoznanie się obywateli z ustawą

Zasada lex retro non agit zabrania również stosowania wstecz ustaw zaostrzających odpowiedzialność karną. Nie ma natomiast zakazu nadawania mocy wstecznej ustawom łagodzącym odpowiedzialność karną lub znoszącym przestępczość czynu.

Nulla poena sine lege

Wymogi formy ustawowej, określoności, zakaz analogii i zakaz retroaktywności odnoszą się również do ustanawiania i stosowania kary za przestępstwo. Oznaczenie kary za dany typ przestępstwa w postaci tzw. Sankcji bezwzględnie oznaczonej uniemożliwia sędziemu wymierzenie kary sprawiedliwej, dostosowanej do wagi i okoliczności konkretnego czynu. Przyjęte jest określanie w ustawie rodzaju kary oraz jej dolnej i górnej granicy (sankcja względzie oznaczona). Naruszeniem zasady byłoby pozostawienie sędziemu całkowitej swobody w wyborze rodzaju i wysokości kary (sankcja nieoznaczona)

RODZAJE PRZESTĘPSTW

I. Podział ze względu na TRYB SCIGANIA przestępstw:

-tryb publiczno - skargowy

a) na wniosek - osoba pokrzywdzona wyraża na wszczęcie i prowadzenie postępowania

b) z urzędu - musi być złożone doniesienie o popełnionym przestępstwie , osoba składająca wniosek musi to udowodnić przed sądem

-tryb prywatno -skargowy pokrzywdzony - jest oskarżycielem prywatnym , który składa prywatny akt oskarżenia i popiera go przed sądem

II. Podział przestępstw ze względu na PODMIOT który ich dokonuje:

a) przestępstwo powszechne - każdy może być podmiotem przestępstwa powszechnego

b) przestępstwo indywidualne - dokonane przez ściśle określoną osobę , np. funkcjonariusz publ. , matka , żołnierz.

Przestępstwa indywidualne dzielą się na :

-właściwe - cecha szczególna danej osoby decyduje o tym czy jest to czyn karalny

czy nie

-niewłaściwe- cecha szczególna danej osoby decyduje o tym czy jest to przestępstwo typu kwalifikowanego czy uprzywilejowanego

III. Podział ze względu na WYSOKOŚĆ ZAGROŻENIA sankcją kary (art 7)

-zbrodnia - czyn zabroniony , zagrożony kara pozbawienia wolności na okres 3 lat , lub karą surowsza

-występek - czyn zabroniony , zagrożony kara grzywny , kara ograniczenia wolności , lub kara

pozbawienia wolności przekraczająca jeden miesiąc

CZYN ZABRONIONY

czyn obiektywnie naruszający prawo karne , nie koniecznie będący

przestępstwem

TYPY PRZESTEPSTW :

-typ podstawowy

-zawiera wszystkie cechy czyny danego rodzaju

-typ kwalifikowany - obok cech podstawowych zawiera jeszcze cechy które wpływają na zaostrzenie kary i zwiększenie stopnia społecznej szkodliwości

-typ uprzywilejowany - obok cech podstawowych zawiera jeszcze cechy które wpływają na zmniejszenie społecznej szkodliwości a tym samym na złagodzenie kary.

PRZESTĘPSTWO

czyn zabroniony , zagrożony groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie

jego popełnienia , zawiniony , którego społeczna szkodliwość jest wyższa niż znikoma

SPOŁECZNA SZKODLIWOŚĆ

wskaźnik zagrożenia jakie niesie za sobą popełnienie czyny zabronionego dla danego układu stosunków społecznych , określane przez ustawodawce poprzez:

-przypisanie danemu przestępstwu rodzaju i wymiaru kary - sad dokonuje indywidualizacji stopnia społecznej szkodliwości , rozpatrując konkretna sprawę opierając się o całokształt , biorąc pod uwagę elementy zawarte w art 115 par 2

-rodzaj i charakter naruszonego dobra

-rozmiar wyrządzonej szkody

-sposób i okoliczności popełnienia czyny

-motywacje sprawcy

-wagę naruszonych przez sprawce obowiązków

-rodzaj naruszonych reguł ostrożności

STOPNIE SPOŁECZNIE SZKODLIWE:

-znikomy
-znaczny
-nieznaczny

WINA

Zachodzi wtedy gdy z popełnionego czynu można zrobić sprawcy zarzut. W prawie karnym

materialnym wina jest adresowana do konkretnej osoby.

WINA UMYŚLNA

-

a) w zamiarze bezpośrednim - ma miejsce gdy sprawca chce popełnić przestępstwo, ma wolę i

świadomość popełnienia czynu zabronionego

b) w zamiarze ewentualnym - sprawca przewiduje możliwość popełnienia przestępstwa, godzi się na to. Wola sprawcy polega na tym , ze godzi się on na możliwość popełnienia przestępstwa

WINA NIEUMYŚLNA

-

a) lekkomyślność - sprawca naruszając reguły ostrożności przewiduje możliwość popełnienia czynu zabronionego, lecz przypuszcza, ze go uniknie. Pojawia się tu świadomość sprawcy, nie ma natomiast woli i zamiaru

b) niedbalstwo - sprawca możliwości popełnienia czynu zabronionego nie przewiduje , chociaż mógł przewidzieć. Sprawca nie wykorzystał swoich możliwości intelektualnych i dlatego nie zmienił swego nieostrożnego zachowania co doprowadziło do przestępstwa nieumyślnego

WINA KOMBINOWANA (MIESZANA)

część znamion przestępstwa objęta jest zamiarem sprawcy a druga cześć tylko wina nieumyślna. Przestępstwo popełnione z winy mieszanej - traktuje się w sumie jako przestępstwo umyślne.

FORMY POPEŁNIENIA PRZESTEPSTWA

I. Formy stadialne - są to kolejne etapy które składają się na popełnienie przestępstwa:

-zamiar popełnienia przestępstwa

-rodzi się w psychice sprawcy

-przygotowanie

a) przygotowanie w sensie ścisłym - podjecie czynności mających stworzyć warunki do dokonania czynu zabronionego przez zbieranie informacji , sporządzanie planu działania , uzyskiwanie środków. Opisane czynności aby mogły być uznane za przygotowanie muszą być podjęte w celu popełnienia czynu zabronionego.

b) wejście w porozumienie - może być to porozumienie dwóch lub więcej osób, polegające na uzgodnieniu zamiaru popełnienia konkretnego czynu - odstąpienie od przygotowania - sprawca musi dobrowolnie odstąpić od przygotowania przestępstwa wtedy nie ponosi odpowiedzialności karnej. Również nie poniesie odpowiedzialności w przypadku skutecznego czynnego żalu.

- czynny żal - nie podlega karze za usiłowanie , kto dobrowolnie odstąpił lub zapobiegł skutkowi stanowiącemu znamię czynu zabronionego. Czynny żal musi być dobrowolny, jeżeli jest wymuszony przez okoliczności lub działanie innych osób wówczas sprawca nie korzysta z bezkarności - usiłowanie udolne - sprawca ma świadomość i wole popełnienia przestępstwa, działa z winy umyślnej w obu postaciach zamiaru bezpośredniego, zmierza do dokonania , które jednak nie następuje.

Ponosi odpowiedzialność karna jak za dokonanie - usiłowanie nieudolne - sprawca nie ma świadomości co do tego ze nie istnieje odpowiedni przedmiot na którym ma być dokonane przestępstwo lub jest w błędzie co do środka którym ma być dokonane przestępstwo. Sprawca ponosi odpowiedzialność jak za dokonanie , sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, lub odstąpić od jej wymierzenia.

FORMY ZJAWISKOWE POPEŁNIENIA PRZESTĘPSTWA

1. sprawstwo- osoba sama dokonuje przestępstwa na wszystkich jego etapach

2. współsprawstwo - działanie co najmniej dwóch osób , osoby te muszą sobie zakomunikować wole popełnienia przestępstwa i zawrzeć porozumienie (pisemne lub ustne). Działanie musi być wspólne

3. sprawstwo kierownicze - od woli osoby kierującej zależy to czy dane działanie zostanie wszczęte , prowadzone i zakończone. Taka osoba ma wpływ na działanie innych osób którymi się posługuje

4. podżeganie - nakłanianie innej osoby do popełnienia czynu zabronionego. Podżegacz musi działać w zamiarze bezpośrednim , musi chcieć nakłonić podżeganego

5. pomocnictwo - ułatwia dokonanie przestępstwa innej osobie . może mieć charakter fizyczny (narzędzia , przewóz) lub psychiczny (udzielanie rady, informacji) Sprawa musi działać w sposób umyślny jak i ewentualny. Pomocnictwo musi nastąpić przed albo w trakcie dokonania czynu zabronionego

6. prowokacja - polega na nakłanianiu innej osoby do dokonania czynu zabronionego w celu

skierowania przeciwko niej postępowania karnego

WIEK SPRAWCY

wg polskiego prawa karnego podmiotem przestępstwa może być tylko osoba fizyczna która w chwili popełnienia czynu ukończyła lat 17 (art 10 par 1 KK) Czynów popełnionych przez osoby nieletnie , a wiec takie które nie ukończyło 17 lat nie nazywa się przestępstwami. Nieletni nie podlegają odpowiedzialności karnej , są stosowane wobec nich środki przewidziane w ustawie z 1982r o postępowaniu w sprawie nieletnich. Od zasady , ze granica odpowiedzialności jest ukończenie lat 17 , przewidziano dwa wyjątki:

1. Odpowiedzialność karna może poniesc nieletni , który ukończył lat 15. Katalog przestępstw których popełnienie uzasadnia skorzystanie z tej możliwości przewiduje art 10 par2 KK

2. Potraktowanie dorosłego sprawcy w wieku od 17 do 18 lat jak nieletniego , przewiduje art 10 par 4 KK. Dot to tylko sprawcy występku

• OKOLICZNOŚCI WYŁĄCZAJĄCE ODPOWIEDZIALNOŚĆ KARNĄ

Okoliczności wyłączające odpowiedzialność karną (przestępność czynu) możemy podzielić na:

• wyłączające bezprawność- tzw. kontratypy

• wyłączające winę

 

Niekiedy do okoliczności wyłączających przestępność czynu zaliczamy te, które powodują, iż stopień społecznej szkodliwości czynu jest znikomy.

Do okoliczności wyłączających nie zaliczamy tzw. czynnego żalu, np. art. 15 §1, 252 §4kk.

Kontratypy- nazwa przyjęta za jednym z najwybitniejszych znawców prawa karnego Władysława Waltera. Są to okoliczności (kodeksowe lub pozakodeksowe), które powodują, że czyn zabroniony, a więc zachowanie człowieka o znamionach określonych w ustawie, przestaje być bezprawny, a zatem jest nieprzestępny.

Przykłady:

1. X zabija człowieka z chęci zysku. Czyn X należy zakwalifikować z art. 148 §1kk i jeśli X jest pełnoletni i poczytalny powinien ponieść odpowiedzialność karną.

2. X zabija człowieka, ponieważ ten pierwszy go zaatakował dybiąc na jego życie. X popełnia czyn zabroniony o znamionach art. 148 §1kk, ale nie popełnia przestępstwa, ponieważ działał w granicach obrony koniecznej (art. 25 §1kk)

Kontratypy kodeksowe:

1. Obrona konieczna- art. 25 §1kk.

2. Stan wyższej konieczności- art. 26 §1kk.

3. Ryzyko nowatorstwa (eksperymentu)- art. 27

4. Dozwolona krytyka- art. 213 §2

5. Ostateczna potrzeba- art. 319 §1

Kontratypy pozakodeksowe (pozaustawowe):

1. Działanie w granicach uprawnień i obowiązków, np. zatrzymanie obywatela na podstawie art. 244 kpk.

2. Prawo karcenia nieletnich.

3. Ryzyko związane z grami sportowymi.

4. Zgoda dysponenta dobrem prawnym (zgoda pokrzywdzonego).

5. Czynności lecznicze.

6. Dozwolona samopomoc.

7. Zwyczaj.

Jeśli chodzi o kontratypy zgody pokrzywdzonego i czynności lecznicze to w ostatnim okresie pojawiły się koncepcje, jak najbardziej słuszne, negujące konieczność formowania tych kontratypów.

Okoliczności wyłączające winę:

1. Nieletność (art. 10 §1kk).

2. Niepoczytalność (art. 31kk).

3. Błąd określony w art. 29kk.

4. Błąd określony w art. 30kk.

5. Tzw. atypowa sytuacja motywacyjna (art. 26 §2kk)

Niekiedy do okoliczności wyłączających winę zalicza się również art. 28kk (przez autorów reprezentujących psychologiczną koncepcje winy).

Art. 25 §1

Warunki podjęcia działań obronnych- musi wystąpić zamach (działanie lub zaniechanie) na jakiekolwiek dobro chronione prawem. Zamach musi być bezpośredni, co oznacza, że czynności sprawcy muszą wejść w fazę usiłowania, a więc bezpośredniego zamierzenia do dokonania. Czynności przygotowawcze, chociażby były karalne nie mogą zostać uznane za zamach bezpośredni. Zamach jest bezpośredni wtedy, gdy wszelka zwłoka z podjęciem działań obronnych.

Zamach musi być bezprawny, a wiec jego źródłem musi być człowiek nieposiadający tytułu prawnego do swojego zachowania naruszającego dobro innej osoby.

Przekroczenie granic obrony koniecznej (art. 25 §2) - może nastąpić w postaci ekscesów.

• Eksces intensywny- polega na niedostosowaniu obrony do niebezpieczeństwa zamachu.

• Eksces ekstensywny- niewspółmierność obrony do czasu ataku.

Zbieg przepisów ustawy i zbieg przestępstw

Art. 11 §1- jeden czy może być tylko jednym przestępstwem.

W sytuacji, w której sprawca jednym czynem narusza kilka przepisów mamy do czynienia ze zbiegiem przepisów ustawy.

Kiedy kilkoma czynami narusza się kilka przepisów mamy do czynienia ze zbiegiem przestępstw.

Pozorny (pomijalny) zbieg przepisów ustawy.

Klauzule derogacyjne- redukujemy liczbę przestępstw do jednego, oddającego w największym stopniu charakter czynu.

Zasada (klauzula) specjalności (lex specialis derogat legi generali)- przepis specjalny wyłącza stosowanie przepisu ogólnego (jeżeli kobieta naruszyła 148 i 149 to odpowiada tylko ze 149)

Zasada subsydiarności (lex primarie derogat legi subsidiarie)- przepis pierwotny wyłącza stosowanie przepisu uzupełniającego.

Zasada konsumpcji (lex consumens derogat legi comsumptae)- przepis konsumujący wyłącza stosowanie przepisu konsumowanego.

Rzeczywisty zbieg przepisów ustawy:

197, 200, 201 (gwałt + czyn lubieżny + kazirodztwo)

Art. 11 §2- rzeczywisty, kumulatywny zbieg przepisów ustawy.

Art. 11 §3- kara za 11 §2 (kara z jednego przepisu, środki karne z każdego artykułu, którego znamiona zostały wyczerpane).

---