Twórcy polskiej pedagogiki specjalnej:
Maria Grzegorzewska
Józefa Joteyko (1866 - 1928):
- urodziła się w Kijowie; rodzice w celu zapewnienia dzieciom edukacji przeprowadzili się do Warszawy
- do 18 r. ż rodzice organizowali jej edukacje w postaci nauczania domowego;
- 1888 - studia w Genewie (bakalaureat w zakresie nauk przyrodniczych- 89)
- ukończyła doktoratem z medycyny studia w Paryżu i Brukseli;
- 1898 - objęcie asystentury w Instytucie Fizjologicznym Solvaya przy Uniwersytecie w Brukseli;
- była wykładowcą psychologii doświadczalnej i wychowawczej; od 1902 r. pracowała jako fizjolog w Laboratorium energetycznym Solvaya;
- organizowała Międzynarodowe Seminaria Dyplomatyczne, które przekształcono w Międzynarodowy Fakultet Pedologii
- 1908 - 1914 kierowała pracami redakcji „Przeglądu psychologicznego”
- wraz z M. Grzegorzewską zorganizowała Polską Ligę Nauczania, której celem była gromadzenie materiałów dotyczących organizacji szkolnictwa;
- 1919 r. wróciła do Polski, została kierownikiem Katedry Psychologii Ogólnej i Pedagogicznej w Państwowym Instytucie Pedagogicznym w Wawie, była wykładowcą Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego;
- redagowała „Rocznik pedagogiczny” i „Encyklopedię wychowawczą”;
- 262 prace opublikowane i wiele rękopisów;
- wprowadziła psychologów do szkół;
- domagała się pogłębionej diagnostyki dziecka niepełnosprawnego intelektualnie (nie wyłącznie testów na inteligencję);
- zalecała stosowanie indywidualnych kart obserwacji dla każdego ucznia, które wspomagały poznanie ich możliwości i ograniczeń;
Janina Doroszewska (1900 - 1979)
- ukończyła studia filozoficzne na UW
- 1928 - stopień doktora filozofii
- równolegle ze studiami uczyła się w Szkole Pielęgniarskiej Czerwonego Krzyża (uprawnienia pielęgniarskie);
- (1940 - 1945) pracowała pod kierunkiem Matki Róży Czackiej jako kierownik wychowawczy Zakładu dla Niewidomych w Laskach;
- po wojnie nawiązała współpracę z M. Grzegorzewską i została pierwszą w Polsce wychowawczynią szpitalną w ramiach uruchomionego przez PIPS Działu Dzieci Przewlekle Chorych i Kalekich w jednym ze szpitali dziecięcych w Warszawie;
- 1963 r. - zastępca dyrektora PIPS (M. Grzegorzewskiej)
- nadzorowała w Centralnym Ośrodku Metodycznym dla Szkolnictwa Specjalnego PIPS sprawy związane ze szkolnictwem dzieci kalekich i przewlekle chorych;
- pracowała jako adiunkt w pierwszej w Polsce Katedrze Pedagogiki Specjalnej na UW. Katedrę utworzono w 1957 r.
- dokonała klasyfikacji poziomów wysiłkowych dzieci przewlekle chorych i kalekich.
- określiła stopień obciążenia tych dzieci, co pozwoliło na właściwe nauczanie tych dzieci w szkołach działających na terenie zakładów leczniczych.
- stworzyła podstawy wiedzy o psychopedagogicznych aspektach sytuacji dziecka przewlekle chorego;
- dzięki niej podjęto w Polsce na szeroką skalę nauczanie dzieci w zakładach leczniczych/.
Szkolnictwo specjalne w Polsce w latach 1918-1939
- problem opieki nad dzieckiem niepełnosprawnym w Polsce nie został rozwiązany do końca okresu międzywojennego.
- w 1939 r. istniały w Polsce 104 szkoły dla dzieci niepełnosprawnych umysłowo i fizycznie, do których uczęszczało 11 500 uczniów.
- Akty prawne gwarantujące dostęp do szkół specjalnych (Konstytucja RP, ustawa o opiece społecznej oraz ustawa szkolna 1932 r.) nie były wystarczającym bodźcem, aby zmienić sytuację osób niepełnosprawnych.
- ok. 90 tys. Dzieci nie miało dostępu do szkół, nie posiadało zawodu i nie było przygotowanych do samodzielnego życia.
- był to pomyślny czas pod względem: organizacji sieci szkół specjalnych, kształcenia nauczycieli do tych szkół, tworzenia teorii pedagogiki specjalnej.
Szkolnictwo specjalne w latach 1939- 1945
- w dramatycznym okresie okupacji hitlerowskiej nie starczało środków, ludzi i energii dla podejmowania spraw ludzi niepełnosprawnych.
- naziści głosili pogląd o konieczności ograniczenia ilości osób niepełnosprawnych ( przymusowa sterylizacja, uśmiercano osoby niepełnosprawne umysłowo, chore psychicznie, z zaburzeniami wzroku i słuchu, fizycznie słabe).
- w owym czasie działania na rzecz osób niepełnosprawnych sprowadzały się do opieki i ochrony życia tych osób. Wielu pedagogów specjalnych podejmowało się tajnego nauczania dzieci pełnosprawnych.
- szkoły specjalne zamykano lub niszczono. Szkolnictwo specjalne cierpiało na braki aprowizacyjne, brakowało pomocy dydaktycznych i nauczycieli
- Pacjenci szpitali psychiatrycznych w Choroszczy, św. Jana Bożego w Warszawie, szpitala „Kochanówka” koło Łodzi, „Dziekanki” koło Gniezna, szpitala w Kocborowie, Lublińcu i Owińskach zostali wymordowani.
- W latach 1939 - 44 w stolicy działało 12- 13 szkół specjalnych (według W. Gasika: 3 szkoły dla uczniów niepełnosprawnych intelektualnie, Instytut Głuchoniemych i Ociemniałych, Zakład dla Dzieci Niewidomych w Laskach Towarzystwa Opieki nad Ociemniałymi - mieścił się w nim szpital wojenny, później powstańczy; silny ośrodek konspiracji w trakcie wojny.
- O działalności innych placówek specjalnych na terenie Polski wiadomo niewiele. Pojedyncze szkoły specjalne lub zakłady dla dzieci moralnie zaniedbanych działały w: Krakowie, Lublinie, Piotrkowie Trybunalskim, Poznaniu.
- Cele rewalidacyjne lub resocjalizacyjne tych placówek ustępowały walce o fizyczne przetrwanie, ochronie przed demoralizacją, umacnianiu w uczniach postaw patriotycznych.
- Zakład dla Głuchych w Poznaniu zamieniono na szkołę dla głuchych dzieci niemieckich.
- W zakładzie w Owińskach mieściły się koszary i szkoła SS.
- W Lublińcu (wcześniej zakład dla dzieci głuchych) zorganizowano niemiecką szkołę średnią.
- W Studzieńcu k/ Warszawy zakład poprawczy zamieniono na więzienie dla nieletnich.
Szkolnictwo specjalne i pedagogika specjalna po II wojnie światowej:
- czasy powojenne to okres szczególnego zainteresowania badaniami nad niepełnosprawnością intelektualną.
Uwarunkowania:
- wzrost liczby chorób przewlekłych, jako przyczyn tej niepełnosprawności.
- rozwój nauk biologicznych (badanie etiologii upośledzeń), psychologicznych (badania nad metodą warunkowania instrumentalnego) i pedagogicznych (dążenie do poprawy jakości życia osób niepełnosprawnych poprzez poszukiwania właściwych metod postępowania dydaktycznego, wychowawczego, terapeutycznego).
Ustawodawstwo dotyczące Praw Dziecka i Niepełnosprawnych
Najistotniejsze dokumenty ONZ
1948 r. - Powszechna Deklaracja Praw Człowieka - wywiera istotny wpływ na kształtowanie nowoczesnych norm prawa międzynarodowego. Dokument określał:
- prawa i wolności osobiste,
- prawa i wolności polityczne,
- prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne.
1959 r. - Deklaracja Praw Dziecka - stanowi wzorzec potrzeb dziecka; jest katalogiem jego uprawnień w świecie ludzi dorosłych. Deklaracja to międzynarodowy dokument zalecający wszystkim państwom ustanowienie w ustawodawstwach krajowych praw dziecka i przestrzeganie tych praw.
1975 r. - Rezolucja w sprawie zapobiegania inwalidztwu i rehabilitacji inwalidów - wprowadzała zasadę szybkiego rozpoznawania i zapobiegania inwalidztwu, tworzenia sieci służb społecznych wspomagających osoby niepełnosprawne, koniecznej opieki, nauki, szkolenia, prowadzenia zawodowego, zatrudnienia oraz świadczeń zabezpieczenia społecznego dla osób z niepełnosprawnością.
Deklaracja Praw Dziecka:
1. Prawa zawarte w Deklaracji dotyczą wszystkich dzieci bez względu na rasę, kolor skóry, płci, języka, wyznania, poglądów, narodowości, majątku, urodzenia i innych powodów.
2. Dziecko wymaga należytej ochrony pod względem zdrowia, normalnego rozwoju fizycznego, umysłowego, moralnego, duchownego, społecznego.
3. Każde dziecko (również nieślubne) ma prawo do nazwiska i obywatelstwa.
4. Każde dziecko ma prawo do korzystania z właściwej opieki społecznej (wyżywienie, mieszkanie, opieka lekarska, zabawa).
5. Szczególnej opieki wymagają dzieci niepełnosprawne. Potrzebują one właściwych warunków do wychowania i rozwoju oraz przygotowania do życia społecznego.
Rozwój szkolnictwa specjalnego w Polsce w latach 1945- 1973.
Lata 1945- 1950
- Polska niezwykle dynamicznie odnawiało szkolnictwo specjalne po II wojnie światowej. Już pod koniec roku szkolnego 44/45 istniały 22 szkoły specjalne dla 1500 wychowanków (Warszawa, Kraków, Lublin, Łódź, Radom, Pruszków, Bydgoszcz). Reaktywowano szkoły, które istniały przed wojną, ale również powoływano nowe.
-W 1945 r. przy Ministerstwie Oświaty reaktywowano Referat Szkolnictwa Specjalnego (wizytator Henryk Ryll).
- Podczas pierwszego ogólnopolskiego Zjazdu Oświatowego H. Ryll wyraził postulaty dotyczące szkolnictwa specjalnego:
1. Zorganizowanie ośmioklasowej szkoły dla uczniów niewidomych.
2. Wprowadzenie obowiązku szkolnego dla dzieci niepełnosprawnych intelektualnie.
3. Kształcenie kadr dla szkolnictwa specjalnego.
4. Podjęcie niezbędnych inwestycji dla tego szkolnictwa.
5. Zorganizowanie systemu kształcenia zawodowego dla osób niepełnosprawnych.
6. Zorganizowanie specjalnych zakładów dla dzieci kalekich i chorych.
- 1945 r. Ministerstwo Oświaty wydało Instrukcję w sprawie organizacji roku szkolnego 45/46 w szkolnictwie specjalnym - był to dokument, który:
- regulował zasady organizacji szkół specjalnych i wznawiania ich działalności po wojnie (czas i zakres pracy nauczycieli, programy i metody nauczania)
- określał kwalifikacje zawodowe nauczycieli szkół specjalnych,
- określał zasady selekcji dzieci niepełnosprawnych intelektualnie.
- 1946 r. powstała Centralna Sekcja Szkolnictwa Specjalnego w Warszawie. Członkami sekcji byli: Maria Grzegorzewska, Leokadia Frydrychowska, Wacław Tułodziecki, Henryk Ryll, Antoni Jedraszko.
Postulaty Centralnej Sekcji Szkolnictwa Specjalnego
- doskonalenie jakości pracy pedagogów specjalnych
- poprawa zabezpieczenia socjalnego pedagogów specjalnych
- opracowywanie programów dla szkół specjalnych
- zabiegania o wprowadzenie ustawowej konieczności kształcenia osób niepełnosprawnych intelektualnie
- prowadzenie działalności informacyjnej na rzecz szkolnictwa specjalnego
Podsumowanie lat 1945 - 1950
- notowano wyraźny wzrost liczby uczniów szkół specjalnych. Najwięcej dzieci uczyło się w Katowicach, Łodzi, Warszawie, Gdańsku. Najmniej w województwach: koszalińskim, kieleckim i białostockim.
- W szkołach dzieci nie tylko uczyły się, ale tez dożywiano je, otaczano opieką dzieci zagrożone deprawacją poprzez wydłużanie czasu pracy szkoły o zajęcia świetlicowe, koła zainteresowań, koła sportowe.
- wiele szkół podejmowało dodatkowa prace terapeutyczną w postaci: ćw. zmysłów, zajęć logopedycznych, gimnastyki leczniczej oraz zajęć korekcyjno - wyrównawczych.
Lata 1951- 1956 - okres stalinowski
Lata 60- te odcisnęły się bardzo niekorzystnymi zmianami na stanie pedagogiki specjalnej:
- 1951 r. niekorzystnie zreformowano system selekcji dzieci do szkół specjalnych - z procesu diagnostycznego wyeliminowano psychologia, decyzję o umieszczeniu dziecka w placówce podejmował lekarz, grono pedagogiczne szkoły masowej oraz dyrekcja placówki specjalnej. Z czasem powołano również powiatowe komisje selekcyjne, które decyzje podejmowały na podstawie dokumentów, bez kontaktu z dzieckiem.
- 1951 - Sekcja Szkolnictwa Specjalnego została wykluczona ze Związku Nauczycielstwa Polskiego. Pedagodzy specjalni przestali funkcjonować w strukturach zorganizowanych. Od działalności w sekcji odsunięto M. Grzegorzewską.
- dzieci niepełnosprawne zaczęły być traktowane jako „wstydliwy problem” zjawisko przejściowe wynikające z zaniedbań społeczno - ekonomicznych i kulturalnych poprzednich okresów (W. Gasik, 1990).
- 1951 r. Państwowy Instytut Pedagogiki Specjalnej został zdegradowany do rangi Studium Pedagogiki Specjalnej z zadaniem wyłącznie kształcenia i doskonalenia nauczycieli (kandydatów było niewielu, więc kształcono wszystkich, którzy chcieli studiować).
- negowano dorobek naukowy pracowników PIPS. Zakazano stosowania metody ośrodków pracy w szkołach specjalnych. Ministerstwo Oświaty narzucało placówkom specjalnym metody pracy, które nie sprawdzały się w ich rzeczywistości.
- był to czas całkowitego zastoju w pracach na rzecz uczniów niepełnosprawnych i ich rodzin.
Podsumowanie lat 1951- 56
- był to okres stagnacji teorii i praktyki pedagogiki specjalnej.
- zbiurokratyzowano zarządzanie oświatą specjalną oraz metody selekcji uczniów.
- sparaliżowano ruch nauczycielski oraz zahamowano rozwój badań naukowych
- negowano dorobek przedwojennej pedagogiki specjalnej.
Lata 1956 - 1973
- 1958 r. Obrady Komisji Oświaty i Nauki - całe posiedzenie zostało poświęcone sprawom szkolnictwa osób z niepełno sprawnościami. Podstawą dyskusji był referat Ottona Lipkowskiego (dyrektora Departamentu Zakładów Wychowawczych i Szkolnictwa Specjalnego). Obraz szkolnictwa specjalnego rysował się bardzo pesymistycznie:
- do szkół specjalnych uczęszczało zaledwie 30% dzieci do nich zakwalifikowanych,
- bardzo trudna sytuacja odnosiła się do stanu opieki nad dzieckiem moralnie zaniedbanym (nieletni w wieku poniżej 13 lat stanowili 1/3 ogólnej liczby przestępców)
- po wojnie nie wybudowano ani jednego budynku na rzecz szkolnictwa specjalnego.
Wnioski z obrad zostały przedstawione Prezesowi Rady Ministrów oraz Ministrowi Oświaty. Między innymi postulowano wprowadzenie ustawy dot. Nauczania, wychowania i przygotowania zawodowego dzieci niewidomych, głuchych, upośledzonych umysłowo, moralnie zaniedbanych, chorych i kalekich.
- 1961 r. Ustawa o rozwoju oświaty - potwierdziła powszechne prawo do nauki i oświaty; kształcenie dzieci niepełnosprawnych fizycznie lub umysłowo oraz moralnie zaniedbanych miało odbywać się w specjalnych przedszkolach, szkołach i oddziałach przy szkołach podstawowych lub ośrodkach szkolno - wychowawczych. Dzieci niepełnosprawne intelektualnie mogły uczyć się w ramach klas specjalnych zorganizowanych przy szkołach masowych.
Charakterystyczną cechą systemu oświaty dla uczniów niepełnosprawnych w latach 60-tych była jego różnorodność. Dla ośmiu podstawowych kategorii dzieci niezdolnych do nauki w systemie masowym (niewidomych, głuchych, niedowidzących, niedosłyszących, umysłowo upośledzonych, niedostosowanych społecznie, przewlekle chorych i kalekich) organizowano:
- przedszkola specjalne
- szkoły podstawowe i zawodowe specjalne
- zakłady i ośrodki szkolno- wychowawcze specjalne
- klasy specjalne przy szkołach podstawowych masowych
- szkoły i filie w szpitalach
- indywidualne nauczanie w domu
- kursy szkolenia zawodowego
Starano się dostosowywać naukę do poziomu umysłowego dzieci biorąc pod uwagę głębokość upośledzenia oraz występujące sprzężenia.
Podstawą dla tego modelu była ośmioletnia szkoła podstawowa specjalna często połączona z internatem, przedszkolem, szkołą zawodową.
Celem kształcenia w wymienionych placówkach był wszechstronny rozwój i rewalidacja społeczna uczniów oraz wychowanie ich na świadomych i twórczych obywateli w stopniu dla nich dostępnym.
- 1962 r. umożliwiono prowadzenie nauczania indywidualnego w domu upośledzonego dziecka.
- 1963 r. z inicjatywy Ewy i Romana Garlickich uruchomiono pierwszą w Polsce „szkołę życia” - placówkę kształcącą dzieci głębiej niepełnosprawne intelektualnie.
Podjęte zmiany miały wpływ na podwyższenie wskaźników procentowych obrazujących zaspokojenie potrzeb w zakresie edukacji specjalnej.
- 1962 r. na nowo uregulowano zasady selekcji uczniów do szkół specjalnych Rozporządzeniem Ministra Oświaty w sprawie trybu uznawania dzieci za niezdolne do nauki w szkołach normalnych.
W przypadku dzieci chorych i kalekich, głęboko upośledzonych umysłowo, niewidomych i niedowidzących orzekali lekarze odpowiednich zakładów służby zdrowia.
Wobec dzieci głuchych, upośledzonych umysłowo i moralnie zaniedbanych decyzje podejmowały komisje selekcyjne powołane przez Ministerstwo Oświaty.
- Do 1971 r. wybudowano 76 nowych obiektów z przeznaczeniem na: szkoły podstawowe specjalne, zakłady wychowawcze ze szkołami podstawowymi, zakłady ze szkołami zawodowymi. Poprawiło to sytuacje lokalową, ale nie zaspokoiło wszystkich potrzeb. W najtrudniejszych warunkach pracowano z dziećmi niepełnosprawnymi intelektualnie.
- szkoły specjalne pracowały na programach szkół masowych z niewielkimi modyfikacjami, które miały przystosować je do możliwości psychofizycznych dzieci. Oddzielne programy opracowano na potrzeby kształcenia dzieci niepełnosprawnych intelektualnie i niesłyszących.
- 1956 r. do szkół powróciła metoda ośrodków pracy, stając się na długo podstawową metodą nauczania w niższych klasach szkół dla dzieci niepełnosprawnych intelektualnie, niesłyszących i niewidzących. W wyższych klasach stosowano nauczanie przedmiotowe, próbując dostosować do potrzeb szkolnych techniki Freinet`a, metody instrumentalne.
- podręczniki do nauczania dzieci głuchych, niepełnosprawnych intelektualnie zostały wydane dopiero w 1970 - 1973. Do tego czasu pracowano bez podręczników w oparciu o metodę ośrodków pracy.
- 1962 r. - ogłoszenie przez resort oświaty pierwszego zarządzenia dotyczącego integracji szkolnej (Dz. Urz. Ministerstwa Oświaty, 1962, nr 7) - młodzież z wadą słuchu, wzroku, narządów ruchu i innymi schorzeniami miała mieć dostęp do kształcenia zawodowego (prekursorem edukacji integracyjnej był Aleksander Hulek).
- 1973 - 1976 - ogłoszenie uzupełniających wytycznych przez resort oświaty w sprawie kształcenia integracyjnego - kształcenie i wychowanie dziecka niepełnosprawnego powinno odbywać się w grupie pełnosprawnych rówieśników.
1985 - obowiązkiem szkoły było organizowanie dla uczniów o specyficznych potrzebach edukacyjnych: klas wyrównawczych, klas specjalnych, zespołów korekcyjno - kompensacyjnych oraz nauczania indywidualnego. Nauczycielowi przysługiwało dodatkowe wynagrodzenie za pracę z uczniem niepełnosprawnym.
- po 1989 zaczęły powstawać pierwsze integracyjne grupy przedszkolne i szkoły integracyjne (Warszawa, Kraków)
Kształcenie kadr i badania naukowe w pedagogice specjalnej
- 1956 r, PIPS - owi przywrócono dawną rangę i nazwę, utrzymując dwuletni cykl kształcenia. Kandydatami na studentów były osoby z coraz lepszym przygotowaniem pedagogicznym (absolwenci studiów pedagogicznych)
- 1970 r. PIPS stał się samodzielną placówką naukowo - dydaktyczną z trzyletnim tokiem kształcenia. Istniały dwa wydziały: rewalidacji (oligofrenopedagogika, surdopedagogika) i resocjalizacji (resocjalizacja nieletnich i profilaktyka społeczna).
- 1973 r. PIPS rozpoczął kształcenie pedagogów na jednolitych studiach magisterskich.
- 1976 r. PIPS przekształcono w Wyższą Szkołę Pedagogiki Specjalnej.
- 2000 r. WSPS przekształcono w Akademię Pedagogiki Specjalnej im. M. Grzegorzewskiej.
- 1958 r. PIPS przestał mieć monopol na kształcenie pedagogów specjalnych, gdyż powstała pierwsza Katedra Pedagogiki Specjalnej na Wydziale Pedagogicznym UW. Jej kierownikiem była prof. M. Grzegorzewska. Kształcenie pedagogów specjalnych podjęto w Uniwersytetach: Gdańskim, Śląskim, Jagiellońskim, M. Skłodowskiej - Curie w Lublinie, Wrocławskim, A. Mickiewicza w Poznaniu oraz w kilku szkołach pedagogicznych. Wszystkie kierunku pedagogiki specjalnej występowały jedynie w PIPS.
Istotne prace naukowe powstałe w tym okresie
M. Grzegorzewska (1957), Pedagogika specjalna
A. Hulek (1967), Teoria i praktyka rehabilitacji
C. Czapow, J. Jedlewski (1971), Pedagogika resocjalizacyjna
Dla rozwoju tyflopedagogiki istotnymi autorami prac naukowych byli: Z. Sękowska, J. Dziedzic, W. Dolański, S. Żemis, H. Ruszczyc, T. Majewski.
Dla rozwoju surdopedagogiki: W. Tułodziecki, K. Kirejczyk.
Dla rozwoju oligofrenopedagogiki: S. Dziedzic, T. Gałkowski, K. Kirejczyk, I. Wald, D. Stomma, H. Olechnowicz, K. Mrugalska.
Teorię niedostosowania społecznego tworzyli: N. Han-Ilgiewicz, S. Jedlewski, Cz. Czapów, O. Lipkowski, H. Spionek, J. Konopnicki.
Zakres problematyki wychowawczo - terapeutycznej opisywała J. Doroszewska.
Bibliografia:
Dzieje szkolnictwa i pedagogiki specjalnej, red. S. Mauersberg, Warszawa, PWN, 1990.
Pedagogika specjalna w Polsce. Wybrane zagadnienia z przeszłości i współczesności oraz tendencje rozwoju, red. U. Eckert, K. Poznański, Warszawa, Wyd. WSPS, 1992
Historyczne dyskursy nad pedagogiką specjalną - w ujęciu pedagogicznym, red. J. J. Błeszyński, D. Baczała, J. Binnebesel, Łódź, Wyd. WSEZ, 2008
Wybrane zagadnienia z pedagogiki specjalnej, Zawiślak A., Kraków, Impuls, 2009
Egzamin - zagadnienia
Dlaczego problematyka osób niepełnosprawnych zaistniała w Europie w XIX i XX wieku?
Kim byli wybitni polscy twórcy pedagogiki specjalnej? Czym wsławili się w tej dziedzinie?
Wymień i scharakteryzuj etapy rozwoju pedagogiki specjalnej w Polsce.