Pedagogika specjalna jako nauka i jej subdyscypliny

Pedagogika specjalna w systemie nauk - Czym jest?

W. Dykcik (1997): „Pedagogika specjalna jest nauką szczegółową pedagogiki, a jej przedmiotem jest opieka, terapia, kształcenie i wychowywanie osób z odchyleniami od normy, najczęściej jednostek mniej sprawnych lub niepełnosprawnych, bez względu na rodzaj, stopień i złożoność objawów oraz przyczyn zaistniałych anomalii, zaburzeń, trudności lub ograniczeń.”

A. Zawiślak (2009): „Pedagogika specjalna jest nauką pedagogiczną zajmującą się szeroko pojętą działalnością wychowawczą w odniesieniu do dzieci, młodzieży i osób dorosłych posiadających specjalne potrzeby edukacyjne, których zaspokajanie uzasadnione jest równymi prawami tych osób do edukacji i rehabilitacji.”

K. Kirejczyk (1981): „ Pedagogika specjalna wyodrębniona z pedagogiki ogólnej jest nauką o wychowaniu i nauczaniu osób ujemnie lub dodatnio odchylonych od normy w tym stopniu, iż wymagają one specjalnego postępowania, w celu zapewnienia im optymalnego, dostępnego dla nich fizycznego, psychicznego i społecznego rozwoju.”

Pedagogika specjalna - cechy charakterystyczne

Pedagogika specjalna (inaczej defektologia, pedagogika rewalidacyjna, deksiopedagogika, ortopedagogika, pedagogika lecznicza, terapia pedagogiczna, pedagogika integracyjna, pedagogika rehabilitacyjna, psychopedagogika specjalna) jest:

• Nauką humanistyczną (dąży do rozwoju i doskonalenia człowieka bez względu na jego ograniczenia)

• Nauką stosowaną o teoretyczno - praktycznym wymiarze (gromadzi wiedzę i rzetelnie ją opisuje, uogólnia i formuuje wnioski dotyczące wychowania specjalnego, stale weryfikuje zasób pojęciowy, dostarcza praktykom wskazówek w zakresie nauczania i wychowania specjalnego)

• Dziedziną o nastawieniu pragmatycznym, silnie związaną z rzeczywistością edukacyjną

• Dziedziną interdyscyplinarną (czerpie z dorobku wielu dziedzin naukowych)

• Nauką korzystającą z bardzo zróżnicowanej metodologii badawczej (najczęściej stosowanymi metodami badawczymi są: obserwacja, wywiad, metoda indywidualnych przypadków, monografia pedagogiczna, pomiar, eksperyment pedagogiczny).

Pedagogika specjalna w systemie nauk

Relacje pedagogiki specjalnej - nauki pograniczne

Nauki ukierunkowane na osoby pełnosprawne

• Pedagogika

• Psychologia

• Socjologia

• Biologia

• Medycyna

Nauki pomocnicze

Nauki normatywne

• Etyka

• Logika

• Estetyka

• Prawo

Nauki deskryptywne

• Patopsychologia

• Patobiologia

• Patologia społeczna

• Cybernetyka

• Psycholingwistyka

• Bionika

• Teoria informacji

• Semiotyka

Pedagogika specjalna w systemie nauk - podmiot pedagogiki specjalnej

Podmiotem pedagogiki specjalnej są osoby, które znajdują się powyżej lub poniżej normy określanej jako:

• Powszechność, masowość, pospolitość, częstość występowania

• Zgodność z przyjętymi wzorami, nastawieniami, konwencjami, oczekiwaniami czy przepisami (W. Dykcik, 1997)

Są to osoby:

• Ze wszystkimi rodzajami niepełnosprawności (w sferze somatycznej, fizycznej, psychicznej i społecznej), które spowodowane są przez czynniki (dziedziczne, wrodzone, nabyte)

• Osoby wybitnie zdolne i uzdolnione

• We wszystkich przedziałach wiekowych (od urodzenia - a nawet przed urodzeniem - aż do późnej starości)

• Z różnych środowisk i sytuacji życiowych (osoby przebywające w domach rodzinnych, instytucjach integracyjnych, segregacyjnych oraz ogólnodostępnych).

Organiczne (somatyczne, fizyczne)

- uszkodzenia sensoryczne wzroku i słuchu

- uszkodzenia układu kostnego lub mięśniowego

- niedowłady kończyn

- uszkodzenia mózgu lub ośrodkowego układu nerwowego

Ograniczenia psychologiczne

- zaburzenia w zakresie percepcji

- zaburzenia myślenia

- zaburzenia komunikowania się

- zaburzenia motoryki

Ograniczenia społeczne

- niesamodzielność fizyczna

- osłabienie orientacji w otoczeniu

- zaburzenia komunikacji interpersonalnej

- utrudnienia w wykonywaniu zadań życiowych

- zachowania aspołeczne i antyspołeczne

Pedagogika specjalna w systemie nauk - przedmiot pedagogiki specjalnej

Przedmiotem pedagogiki specjalnej jest:

• Opieka

• Terapia

• Kształcenie

• Wychowanie

Osób z odchyleniami od normy, najczęściej jednostek mniej sprawnych lub niepełnosprawnych bez względu na rodzaj, stopień i złożoność objawów oraz przyczyn i skutków zaistniałych anomalii, zaburzeń, trudności lub ograniczeń (W. Dykcik, 2010).

Pedagogika specjalna jako nauka usystematyzowana

Ogólny system pedagogiki specjalnej

• Naukowa aparatura pojęciowa pedagogiki specjalnej

• Historiografia pedagogiki specjalnej

• Metodologia pedagogiki specjalnej (metodologia badań, diagnostyka)

• Filozofia wychowania specjalnego

• Teoria komunikacji upośledzonych (zastępcze systemy komunikacyjne)

• Rehabilitacja wychowawcza (zasady, metody edukacji)

• Nauka o szkołach i instytucjach specjalnych (system, zarządzanie)

• Komparatystyczna pedagogika specjalna (komparatystyka systemów edukacyjnych, koncepcji teoretycznych)

• Pedeutologia specjalna (kształcenie, zatrudnienie)

Specyficzny system pedagogiki specjalnej (subdyscypliny)

KOMPENSACYJNE

• Pedagogika osób z niepełnosprawnością intelektualną

• Pedagogika osób niesłyszących i słabo słyszących

• Pedagogika osób niewidomych i słabo widzących

• Pedagogika osób ze sprzężonymi upośledzeniami

LECZNICZE

• Pedagogika osób przewlekle chorych

• Pedagogika osób niepełnosprawnych ruchowo

• Pedagogika osób z autyzmem i zespołami psychozo podobnymi

KOREKCYJNE

• Pedagogika osób z trudnościami w uczeniu się

• Pedagogika osób z zaburzeniami mowy - logopedia

RESOCJALIZACYJNE

• Pedagogika osób niedostosowanych społecznie

WZMOŻONEGO ROZWOJU

• Pedagogika osób zdolnych i uzdolnionych

Pedagogika osób z niepełnosprawnością intelektualną (oligofrenopedagogika)

Przedmiotem badań tego działu pedagogiki specjalnej jest proces rehabilitacji osób z niepełnosprawnością intelektualną. Rozpoznaje ona ogólne prawidłowości w rozwoju psychofizycznym i społecznym osób z upośledzeniem umysłowym, określa cele rehabilitacji w zależności od stopnia niepełnosprawności, ukierunkowuje pracę pedagoga specjalnego w zakresie doboru treści, metod i środków dydaktyczno - wychowawczych.

Pedagogika osób niesłyszących i słabo słyszących (surdopedagogika)

Dział ten zajmuje się teorią i praktyką kształcenia osób z wadą słuchu. Cele działań rewalidacyjnych surdopedagogiki to: 1. przywracanie sprawności uszkodzonego zmysłu słuchu przez umożliwienie korzystania z posiadanych resztek słuchowych drogą odpowiednich ćwiczeń bądź pobudzania nerwu słuchowego i centralnego układu nerwowego przez zastosowanie wszczepu ślimakowego i rewalidację; 2. przywracanie sprawności psychicznej przez usprawnianie procesów poznawczych, zaburzonych wskutek ograniczenia percepcji bodźców słuchowych, w tym mowy dźwiękowej; 3. przygotowanie osób z wadą słuchu do możliwie samodzielnego życia.

Pedagogika osób niewidomych i słabo widzących (tyflopedagogika)

Tyflopedagogika jest nauką o kształceniu i rewalidacji osób niewidomych, ociemniałych i słabo widzących. Do głównych celów rewalidacji tyflopedagogiki R. Ossowski (2009) zaliczył: wspomaganie akceptacji sytuacji związanej z utratą wzroku i budzenie motywacji do podejmowania zadań życiowych przez osobę niepełnosprawną wzrokowo, nauka pisma dotykowego systemem Braille`a, nauka technik w zakresie orientacji przestrzennej i samodzielnego poruszania się, kształtowanie nawyków prozdrowotnych oraz nauka czynności życia codziennego.

Pedagogika osób ze sprzężonymi upośledzeniami

Subdyscyplina ta zajmuje się rehabilitacją osób, u których występuje więcej niż jedna niepełnosprawność. Według A. Twardowskiego (2009) kluczowymi kierunkami rewalidacji dla tego kierunku pedagogiki specjalnej są: opanowanie przez osobę ze sprzężoną niepełnosprawnością umiejętności komunikowania się z otoczeniem, gotowości do wchodzenia w kontakty z innymi, terapia ruchowa, rozwijanie sprawności manualnej oraz nauczanie różnorodnych umiejętności niezbędnych w życiu codziennym.

Pedagogika osób przewlekle chorych

Zadaniem pedagogiki osób przewlekle chorych jest niesienie pomocy pedagogicznej tym osobom poprzez oddziaływanie edukacyjne i wychowawcze wkomponowane w proces leczenia. Pedagogika osób przewlekle chorych podejmuje kwestie: wpływu przewlekłej choroby na rozwój psychiczny człowieka, wykorzystywania działań edukacyjnych jako czynnika terapeutycznego, określenia i dostosowania zadań edukacyjnych do wydolności wysiłkowej osób przewlekle chorych, organizacji procesu edukacyjnego w miejscu pobytu osoby chorej, przygotowania tych osób do odpowiedniej dla nich pracy zawodowej oraz niesienie pomocy rodzinie osoby chorej (A. Zawiślak, 2009).

Pedagogika osób niepełnosprawnych ruchowo

Istotą tego działu pedagogiki specjalnej jest oddziaływanie terapeutyczne na osoby o zaburzonej umiejętności przemieszczania się w przestrzeni, manipulacji rękoma oraz kontrolowania własnej postawy ciała (w tym tułowia i głowy). Głównymi obszarami zainteresowania tej subdyscypliny jest: wpływ unieruchomienia na rozwój psychiczny i funkcjonowanie człowieka, pomoc podopiecznym w pokonywaniu trudności w zakresie trudnych sytuacji związanych z leczeniem, kontaktami społecznymi oraz samoakceptacją, stosowanie zabiegów terapeutycznych i usprawnianie w celu usamodzielnienia i przygotowania zawodowego.

Pedagogika osób z autyzmem i zespołami psychozopodobnymi

Subdyscyplina ta zajmuje się dzieckiem obarczonym psychozą dziecięcą. Do najczęstszych psychoz oraz zespołów psychozopodobnych zaliczane są: autyzm wczesnodziecięcy, schizofrenia dziecięca, zespół Aspergera, zespół borderline, zespół hospitalizacyjny i deprywacyjny (J. Kruk - Lasocka, 1999). Pedagogika ta interesuje się przyczynami powstawania tych zaburzeń, opracowaniem skutecznych metod ich diagnozowania oraz terapii.

Pedagogika osób ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się (pedagogika korekcyjna/ terapia pedagogiczna)

Dotyczy problematyki kształcenia uczniów posiadających fragmentaryczne deficyty rozwojowe, do których zaliczanie są zaburzenia: funkcji percepcyjnych, percepcyjno - motorycznych, koordynacji ruchowej, nadpobudliwości z zaburzeniami uwagi, pamięci i myślenia, rozwoju języka oraz rozwoju emocjonalnego i społecznego. Działalność terapeutyczna tej dziedziny skupia się na wczesnej diagnozie wymienionych zaburzeń, poszukiwaniu ich przyczyn oraz takiej organizacji procesu dydaktycznego, aby dominowały w nim zajęcia typu korekcyjnego, kompensacyjnego i wyrównawczego. (W. Pilecka, 2009).

Pedagogika osób z zaburzeniami mowy (logopedia)

Udzielaniem pomocy przy nieprawidłowo kształtującej się mowie dziecka zajmuje się logopedia. Logopedia jest dyscypliną naukową, zajmującą się wszystkimi aspektami mowy (embriologicznym, patologicznym, społecznym i artystycznym) (Z. Sękowska, 2001), L. Kaczmarek (1964) wyróżnił 4 specjalizacje zawodowe logopedii: logopedię wychowawczą (profilaktyka zaburzeń mowy poprzez właściwe kształtowanie mowy u dzieci), surdologopedię (kształtowanie mowy niesłyszących, słabo słyszących i głuchoniemych), logopedię korekcyjną (korygowanie zaburzeń mowy, głosu i trudności w czytaniu i pisaniu) oraz logopedię artystyczną (kultura mowy w recytacji, śpiewie, środkach masowego przekazu) (Z. Sękowska, 2001).

Pedagogika osób niedostosowanych społecznie (resocjalizacja)

Pedagogika osób niedostosowanych społecznie podejmuje działania opiekuńcze, wychowawcze i terapeutyczne wobec jednostek będących obiektem jej zainteresowania. Analizuje proces i objawy wykolejenia społecznego oraz jego uwarunkowania, bada przyczyny przestępczości i formy jej zwalczania, formuuje cele i zasad wychowania resocjalizującego, zarówno w środowisku otwartym, jak i w warunkach zakładów wychowawczych i poprawczych (A. Zawiślak, 2009).

Pedagogika osób zdolnych i uzdolnionych

Kształcenie dzieci wybitnie zdolnych w pedagogice specjalnej zmierza do wypracowania metod i form kształcenia tych osób. Dotyczy to zarówno kształcenia specjalnego (uzdolnienia kierunkowe w zakresie wybranych dziedzin), jak i działań zmierzających do intensyfikacji wspierania dzieci i młodzieży wybitnie uzdolnionej (J. Bleszyński, 2006). Działania mające na celu wspieranie uczniów wybitnie zdolnych polegają na: przyspieszeniu tempa nauki szkolnej, rozszerzaniu treści programowych, kształtowaniu twórczego myślenia i działania.

---