Teatry po 1956 r. Życie teatralne, nowe koncepcje teatru (T. Kantor, J. Grotowski, M. Białoszewski) reżyserzy (J. Jarocki, J. Grzegorzewski)
W latach 1949-1955 w teatrze, literaturze i plastyce obowiązywała doktryna realizmu socjalistycznego. Najwolniej wychodził z niej teatr. W jego obrębie najwcześniej do zmian dochodziło w repertuarach. Już w 1955 w Teatrze polskim w Warszawie wystawiono Dziady Adama Mickiewicza. Na scenę powrócili też: Wyspiański (Wesele) i Bogusławski (Krakowiacy i Górale).
Powstawały także studenckie teatry amatorskie niezależne od „polityki repertuarowej” państwa. Najważniejsze z nich to: Bim-Bom - Gdańsk, Pstrąg - Łódź, STS - Warszawa, Teatr 38 - Kraków. Ważny jest też (już nie studencki) Teatr na Tarczyńskiej zamieniony później na Teatr Osobny w mieszkaniu Mirona Białoszewskiego. Wiwisekcja, część pierwszego programu w Teatrze na Tarczyńskiej była prezentacją wierszy Białoszewskiego, wyprzedzającą debiut książkowy.
Sposobem odzyskiwania niezależności w sztuce teatralnej było zakładanie teatrów eksperymentalnych, które w założeniu nie przeznaczone dla szerokiego kręgu odbiorców, nie zagrażały „polityce państwa”. Już w 1955 roku Tadeusz Kantor założył swój awangardowy teatr Cricot II, w którym nawiązuje do swojego teatru okupacyjnego i teatru plastyków z Dwudziestolecia. Teatr ten łączył w sobie działania sceniczne z nowoczesnymi formami plastycznymi. W 1957 r. Jerzy Grotowski założył Teatr 13 Rzędów (od 1959 r. Teatr Laboratorium) poświęcony doskonaleniu sztuki aktorskiej.
W latach 1955-58 powróciła do teatrów dramaturgia romantyczna (Balladyna, Kordian, Sen srebrny Salomei, Noc listopadowa, Wyzwolenie). Wracały także dramaty powstałe w Dwudziestoleciu - Cricot II rozpoczął swą działalność od Mątwy Witkacego, a Jerzy Jarocki wystawił w Katowicach Bal manekinów B. Jasieńskiego.
Doszło również do wyraźnych zmian w zakresie utworów z dramaturgii obcej wystawianych na deskach polskich teatrów. Z afiszów znikały radzieckie sztuki „socrealistyczne”, a w ich miejsce prezentowana była klasyczna dramaturgia rosyjska (Ostrowski, Czechow, Gorki). W znacznie szerszym zakresie prezentowano też dramaturgię zachodnią (od Szekspira po Steinbecka, Sartre'a, Brechta, Kafkę i Becketta).
Oczywiście cenzura nadal starała się wpływać na kształt repertuarów i nadal wiele sztuk zdejmowano, jednak nie było to już tak częste.
Sztuki polskie zaczęto wystawiać także w teatrach zagranicznych. Na wielu scenach europejskich i amerykańskich pojawiły się dramaty Witkacego, Gombrowicza, Różewicza, Mrożka. Do realizacji scenicznych zapraszano polskich reżyserów i polskie zespoły teatralne.
Wielkie sukcesy odnosił tzw. „teatr radiowy”. Cechował go szczególny typ wyobraźni i dlatego „wystawiano” w nim głównie dramaty poetyckie - ściślej dramaty tworzone przez poetów. Rozwinęła się odrębna odmiana dramatu - słuchowisko radiowe.
Najważniejsze w twórczości dramatycznej po 1956 r. wydają się te poszukiwania, które scalają i kontynuują tradycję dramatu awangardowego, wyznaczoną przez Stanisława Ignacego Witkiewicza i Witolda Gombrowicza. W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych Witkiewicz stał się najczęściej granym autorem w teatrach polskich, trafił także na sceny europejskie i amerykańskie.
Tadeusz Kantor
Urodzony 6 kwietnia 1915, zmarł 8 grudnia 1990. reżyser, malarz, scenograf, grafik. Absolwent i profesor krakowskiej ASP. Podczas okupacji stworzył konspiracyjny Teatr Niezależny, w którym wystawiał dla zaufanej publiczności repertuar narodowy (Balladyna, Powrót Odysa). Malarstwo i teatr były w jego twórczości nierozdzielne. Podróżował po Europie i całym świecie przez co stykał się z nowymi trendami w sztuce, a swoje obserwacje rozwijał po przyjeździe do kraju.
W 1955 wraz z grupą plastyków, krytyków i teoretyków sztuki zakłada teatr Cricot II. Pierwszą premierą była Mątwa. Już tu widać było elementy charakterystyczne dla koncepcji Kantora - aktorzy poruszający się niczym kukły, technika konstruowania scen utrzymana w charakterze niemego filmu. Kolejne przedstawienie Cyrk - aktorzy opakowani zostali w czarne plastikowe worki. Miało to pozbawić aktorów ich kształtu i uczynić z nich niezróżnicowaną materię. Kolejnym krokiem w twórczości Kantora było przejście do „teatru informel” - teatru automatycznego, poddającego się przypadkowi, ruchowi materii. Aktorzy w przedstawieniu W małym dworku byli traktowani na równi z przedmiotami, zostali całkowicie pozbawieni indywidualności.
Koncepcję „teatru informel” zastąpiła później idea „teatru zerowego” pozbawionego akcji dziania się (Wariat i zakonnica). Później Kantor odszedł od teatru w stronę happeningu popularnego już na świecie, a nieznanego w Polsce. Ostatecznie Kantor powrócił do teatru, ale łączył w nim elementy happeningu. Kolejnym nurtem w jego teatrze był „teatr śmierci”. Do niego przypisywane są najwybitniejsze spektakle artysty: Wielopole, Wielopole, Niech sczezną artyści, Nigdy już tu nie powrócę, Dziś są moje urodziny. Ich głównym motywem jest śmierć, przemijanie i pamięć.
Jerzy Grotowski
Urodzony w 1933 r., zmarł w 1999r. reżyser, teoretyk teatru, pedagog, twórca metody aktorskiej. Jeden z największych reformatorów teatru XX wieku.
W Teatrze Polskiego Radia realizował słuchowiska oparte na legendach chińskich, tybetańskich i staroindyjskim dramacie „Sikuntala”.
W 1959 r. przeniósł się na stałe do Opola, gdzie objął kierownictwo artystyczne w Teatrze 13 Rzędów. W niedługim czasie stworzył teatr awangardowy, który stał się też ośrodkiem badawczym. W 1959 wystawił Orfeusza, w 1960 Kaina George'a Byrona oraz Sikundalę. Współpracował z architektem Jerzym Gurawskim. Na nowo zorganizowali przestrzeń teatralną, znosząc podział na scenę i widownię.
W 1961 Grotowski wyreżyserował Dziady, a rok później Kordiana.
W 1965 r. opolski teatr został zamknięty, a Grotowski przeniósł się do Wrocławia. Teatr 13 Rzędów nosił już wtedy nazwę - Teatr Laboratorium. Wrocławski teatr Grotowski nazwał dodatkowo Instytutem Badania Metody Aktorskiej.
W latach 60. i 70. Teatr Laboratorium odbył kilkanaście wielkich tournee zagranicznych i brał udział we wszystkich liczących się festiwalach teatralnych.
Grotowski mówił: „Jeśli chodzi o stosunek do tekstu dramaturgicznego uważam, że powinien on być dla reżysera tylko tematem, na którego osnowie buduje on nowe dzieło sztuki, jakim jest spektakl.” Dlatego też, często zmieniał oryginalne tytuły dramatów przed ich wystawieniem, a także wplatał w sztuki fragmenty innych dzieł. Konsekwentnie bronił prawa reżysera do ingerencji w tekst.
W Orfeuszu i Kainie kwestionował tradycyjną funkcję literatury w teatrze, montował spektakl jak się to robi w filmie. Zarzucano mu, że skupia się na eksperymentach formalnych.
Reżyser wnikliwie badał relacje pomiędzy sceną i widownią (aktorem i widzem). W Sikuntali widzowie przyjęli rolę bohatera zbiorowego, w Dziadach traktowano ich jak uczestników obrzędu, w Kordianie byli pacjentami zakładu psychiatrycznego, a w Fauście wcielali się w postać spowiednika głównego bohatera.
W 1965 r. w miesięczniku „Odra” ogłosił szkic Ku teatrowi ubogiemu. Zawarł w nim swoje wnioski dotyczące kształtowania metody aktorskiej. Jego zdaniem aktor powinien się skupiać na wielogodzinnym treningu wykorzystującym techniki wschodu. Powinien też pracować nad rezonatorami głosu. Aktor miał podczas gry na scenie być nie tyle w transie, ale powinien grać w stanie wyostrzonej świadomości. Jego zdaniem teatr nie ma być celem samym w sobie. Tak jak taniec i muzyka w pewnych kulturach, ma on być środkiem autoanalizy, szansą zbawienia. Aktor ma za przedmiot pracy samego siebie. Grotowski mówił: „Aktor pozwala by rola przeniknęła weń; zrazu stawia jej opór całą swą osobowością, dzięki jednak uporczywej pracy zyskuje takie panowanie nad swoją psychiką i ciałem, że może sobie pozwolić na rezygnację z wszelkiego oporu”. Aktor pokazuje się takim, jakim jest naprawdę, ponieważ istota roli wymaga od niego otwarcia się i obnażenia własnych sekretów. Przedstawienie staje się więc aktem ofiary, publicznego poświęcenia tego, co większość ludzi pragnie ukryć. Tą ofiarę aktor składa widzowi.
W latach 70. Grotowski zaczął odchodzić od teatru i zajął się pracą dydaktyczną.
Miron Białoszewski
Urodzony 30 lipca 1922, zmarł 17 czerwca 1983 r. poeta, prozaik, dramatopisarz.
Z wyboru był outsiderem, nie uczestniczył w życiu politycznym, unikał wiązania się z organizacjami i grupami poetyckimi. Jego twórczość trudno jest klasyfikować.
Jeszcze przed opublikowaniem debiutanckiego tomu poezji Białoszewski zaczął działać w teatrze.
Napisane przez poetę pod koniec lat 50. mikrodramaty były realizowane w teatrze domowym przy ul. Tarczyńskiej, a później w „Teatrze Osobnym”. Sztuki te nie posiadały specjalnej fabuły, zdarzeń uporządkowanych ciągiem przyczynowo-skutkowym. Punktem wyjścia każdego przedstawienia był zazwyczaj jakiś fakt językowy, wieloznaczność jakiegoś słowa czy wyrażenia. Biletów na spektakle nie było. Rozdawano zaproszenia na pudełku od zapałek. W sztukach tych rzadko grali profesjonalni aktorzy. Najważniejszą rolę pełnił w nich Białoszewski - autor, scenarzysta, aktor i reżyser w jednej osobie. W sztukach tych ujawniał swoje zafascynowanie przedmiotami, np. łyżką czy miską.
Do najbardziej znanych sztuk „Teatru Osobnego” należą Wyprawy krzyżowe i Osmędusze. Drugie z wspomnianych przedstawień przypomina oratorium - utwór instrumentalno-wokalny, w którym przeplatają się pieśni i kwestie aktorów. Pieśni te jednak zostały utworzone z podwórkowych ballad. Widać w tym fascynację Białoszewskiego jarmarcznością i kiczem.
Jerzy Jarocki
Urodził się w 1929 r. Jeden z najważniejszych reżyserów teatralnych i telewizyjnych w powojennej Polsce. Debiutował w 1957 r. Balem manekinów Brunona Jasieńskiego w Teatrze Śląskim im. S. Wyspiańskiego. W 1959 r. przygotował premierę polską Ślubu Witolda Gombrowicza. Spektakl zdjęto po 5 przedstawieniach.
W jego inscenizacjach dominuje literatura współczesna. Do jego ulubionych autorów należą: Stanisław Ignacy Witkiewicz, Witold Gombrowicz, Tadeusz Różewicz.
Jego przedstawienia charakteryzują się realizmem, dogłębną analizą tekstu i wyjątkowo pieczołowitym jego odczytaniem. Wydobywa uniwersalny aspekt inscenizowanych utworów. Od aktorów żąda całkowitego podporządkowania się swojej wizji świata scenicznego. Gustaw Holoubek powiedział o nim, że „Jarocki zwany Herodem wśród reżyserów jest twórcą niezwykle wymagającym”.
Jerzy Grzegorzewski
Urodzony 22 czerwca 1939 r., zmarł 9 kwietnia 2005 r. Polski reżyser i scenograf teatralny.
Jako reżyser zadebiutował w 1966 r. w swoich inscenizacjach nie korzystał z tradycyjnych elementów scenografii teatralnej. Scenografię tworzył sam, wykorzystując gotowe przedmioty z życia codziennego, jak skrzydła samolotów czy części instrumentów muzycznych. Przenosił akcję sztuki np. do szatni, zamieniał scenę z widownią. Tradycję łączył z awangardą.
Znakiem rozpoznawczym teatru grzegorzewskiego stało się powracanie do wciąż tych samych tematów i problemów we wciąż nowych ujęciach. (Kilkakrotnie wystawiał np. Sen nocy letniej czy Nie-boską komedię w różnych aranżacjach.) Jego ulubionym środkiem wyrazu przez długi czas był collage - zarówno w warstwie tekstowej, jak i plastycznej i scenograficznej. Większość spektakli stworzonych na podstawie jego scenariuszy to kompilacje z Lowry'ego, Szekspira, Wyspiańskiego, Witkiewicza i Mickiewicza.
1