Semiotyka

Semiotyka - ogólna wiedza o znakach

Oznaka - uznawana albo za rodzaj znaku, albo za coś zasadniczo różnego od znaku. Występuje wtedy, gdy pomiędzy oznacznikiem i oznaczanym przedmiotem pojawia się związek bezpośredni [naturalny] i przyczynowy.

Symptom - objaw/przejaw - istnieje dysproporcja między oznacznikiem a tym, co jest oznaczane przez symptom [np. niewielki dym może oznaczać groźny pożar] - zbiór symptomów to syndrom.

Znak - coś, co przedstawia lub zastępuje coś innego.

• Wg Charlesa Sandersa Pierce'a - coś, co pod jakimś względem lub w jakiejś roli reprezentuje wobec kogoś coś innego, lub mediacja między interpretantem [pojęciem], a jego przedmiotem.

• Wg Ferdinanda de Saussure'a - rezultat ambitnie ustanowionego połączenia pomiędzy znaczącym [signifiant] - obrazem akustycznym, i znaczonym [signifie] - pojęciem.

• Wg Emile'a Benveniste'a - znak zastępuje inną rzecz przez jej ewokowanie na mocy substytucji.

• Wg Pierre'a Guiraud - jest to bodziec [czyli substytucja zmysłowa], którego obraz myślowy jest skojarzony w naszym umyśle z obrazem innego bodźca i którego funkcją jest wywołanie innego bodźca i którego funkcją jest wywołanie tego ostatniego w celu porozumienia się.

Peirce: świat jako uniwersum znaków

Teoria semiotyczna Peirce'a miała charakter triadyczny, znak definiowany był jako relacja trójczłonowa: połączenie materialnego środka przekazu [wehikuł lub nośnik znaczenia], przedmiotu oraz znaczenia. Abyśmy mogli coś określić mianem znaku muszą istnieć wszystkie 3 i muszą być ze sobą w określonej relacji.

Środek przekazu - reprezentam - każde zjawisko o charakterze empiryczno - zmysłowym [dźwięki języka, napisy, rzeczy, zachowania, gesty].

Przedmiot - referent - do niego znak się odnosi - obiekt relacji znakowej - przedmiotami znaków mogły być zarówno obiekty realnie istniejące, jak i fikcyjne czy urojone.

Znaczenie znaku - interpretant - pełni funkcję mediacyjną między środkiem przekazu i przedmiotem zastępowanym przez znak - pojmowany jest jako treść znaku, pojmowaną jako immanentna cecha, czyli stale w nim obecna zdolność do interpretacji. Będąc znaczeniem znaku, jest ono jednocześnie kolejnym znakiem lub ciągiem znaków, za pomocą których mogła zostać wyrażona treść.

Zdaniem filozofa takie ujęcie gwarantowało spoistość systemu semiotycznego - nie było tu żadnych zbędnych elementów, a wszystkie znaki miały precyzyjnie wyznaczone miejsce w systemie.

Każdy znak zakładał zawsze inny znak, a znaczenie było dostępne tylko poprzez interpretację - czyli przekład danego znaku na kolejne znaki.

Znak będący połączeniem trzech elementów miał zarazem charakter mediującej interpretacji. Oznaczało to, że znak nie tylko nie ustanawiał zwykłej relacji zastępowania czegoś przez coś innego, ale był zawsze określony przez relację zastępowania dla kogoś - dla potencjalnego odbiorcy.

Typologia znaków wg Peirce'a:

• Znaki powiązane ze swoimi przedmiotami przyczynowo i ustanawiające bezpośrednią relację wskazania [indeksy] - np. takie jak chorągiewka na dachu, która wskazuje kierunek wiatru.

• Znaki wiążące się z przedmiotami na mocy relacji podobieństw [znaki ikoniczne/ikony] - np. portret, zdjęcie.

• Znaki powiązane ze swoimi przedmiotami jedynie na mocy konwencji [symbole] - np. słowa języka naturalnego [słowa].

Znak ikoniczny - rodzaj znaków, dla których charakterystyczna jest relacja podobieństw między tym, co stanowi materialny nośnik znaku, a tym, co znak znaczy.

Symbol - rodzaj znaku, dla którego charakterystyczne jest czysto konwencjonalne powiązanie nośnika znaku i znaczenia [interpretanta].

Trójkąt Ogdena i Richardsa:

Pentadyczna semiotyka Morrisa:

Składa się z:

1. Środek przekazu - instrument - słowo: d-rze-e-w-o;

2. Interpretant - wszystko co można pomyśleć na temat danego znaku - wszystkie skojarzenia z „drzewem”;

3. Znaczenie - podstawowe pojęcie, na które można przełożyć znak - definicja „drzewa”;

4. Denotat - przedmiot znaku, fragment rzeczywistości, do którego odnosi się znak - konkretne „drzewo”;

5. Odbiorca znaku lub interpretator - ten, kto posługuje się słowem „drzewo” i je interpretuje.

Morris - podział semiotyki:

• Semantyka - dla której podstawowa staje się relacja znaku do przedmiotu zastępowanego przez znak.

• Syntaktyka - najważniejsza jest relacja danego znaku do innych znaków

• Pragmatyka - najistotniejsze są relacje znaku i jego użytkowników [nadawców i odbiorców].

De Saussure: narodziny semiologii

Dostrzegał możliwość przeniesienia sposobów analizy wypracowanych na gruncie lingwistyki ogólnej na badanie innych systemów znakowych. Z drugiej strony również dostrzegał, że rozmaite teorie semiotyczne mogą okazać się przydatne w badaniu znakowego charakteru języka.

Zadania językoznawstwa: jeśli uznaje się język w całości za system „faktów semiologicznych”, to należy precyzyjnie wyznaczyć i zdefiniować wszystko to, co czyni go takim właśnie systemem, a więc wszystko, co sprawia, że język naturalny jest systemem znaków.

Semiotyka / semiologia - różnica:

Przyznał semiologii status naukowy. Na plan pierwszy tak rozumianej nauki wysuwał nie tyle znak, ile system znaków, a także prawa rządzące uniwersum znakowym.

Semiologia de Saussure była w istocie semiologią strukturalną - czyli opartą na założeniu istnienia ścisłego i spoistego wewnętrznego układu relacji, która tkwi u podstaw każdego systemu znaków.

Dla niego były ważne zarówno relacje systemowe [wewnętrzne systemu znaków], jak i związki semiologii z językoznawstwem ogólnym oraz ogólne prawidłowości rządzące funkcjonowaniem społecznym znaku.

Diadyczna [dwuczłonowa] teoria znaku de Saussure'a:

Terminu „znak” stosował na oznaczenie połączenia obrazu akustycznego i pojęcia, lub inaczej: związek elementu znaczącego [signifiant] i elementu znaczonego [signifie]. Podkreślał całkowicie dowolny [arbitralny] charakter więzi łączącej signifiant i signifie. Wprowadzał również kategorię systemu znaków, rządzonego wewnętrznym porządkiem i określonym układem relacji. Nie był dla niego istotny desygnat. Ważne było jedynie pojęcie [ogólna definicja przedmiotu].

Desygnat - referent - rzeczywisty przedmiot, do którego odnosi się znak lub który jest przez znak zastępowany.

Znaczenie znaku miało w jego koncepcji charakter czysto relacyjny, było wartością systemową, a więc nie wymagało odniesienia poza system do świata rzeczy. Inaczej więc niż w semiotyce Peirce'a - znaczenie nie było tu odniesieniem do jakiegoś desygnatu, lecz jedynie pojęciem, na które dało się znak przełożyć.

Stosunek znaczącego i znaczonego miał charakter stały - został on narzucony przez konwencję i nie zmieniał się na przykład w sytuacji nowego użycia znaku w jakimś nowym kontekście.

Wiedza o znakach w wiedzy o literaturze

Semiologia Mukarovskiego:

Definiując język poetycki i określając jego specyfikę, posługiwał się kategoriami znaku / znaczenia, a nawet można powiedzieć, że opcja semiologiczna była jedną z głównych właściwości jego myślenia o literaturze.

Był świadomy konsekwencji wynikających z wyboru de Saussure'owskiego modelu znaku i systemu znaków jako wzorca dla semiologii literatury. Zwracał uwagę na korzyści płynące z takiego przeorientowania teorii literatury: dzięki temu można było przede wszystkim uwolnić dzieło literackie zarówno od zbyt jednostronnego powiązania z rzeczywistością wyznaczoną przez jakąś treść, jak i od jednostronnej zależności w stosunku do aktów psychicznych autora i czytelnika. Dzięki temu też na plan pierwszy mogła zostać wysunięta wewnętrzna konstrukcja utworu. Jako zagrożenie określił: nieobecność przedmiotu odniesienia.

Charakter znakowy dzieła sztuki:

Każde dzieło sztuki było strukturą znaków o skomplikowanej organizacji wewnętrznej, a rozmaite odmiany sztuki należy uznać za różne systemy znakowe.

Znaki ikoniczne wg Jakobsona:

Interesowała go możliwość zastosowania tego typu znaków do opisu semiotycznej specyfiki literatury.

Zdefiniowała ikony jako podobieństwo tego, co znaczące [signifiant], i tego, co znaczone [signifie] znaku. Relacja podobieństwa zachodziła niejako we wnętrzu znaku, a nie między znakiem a przedmiotem.

Ostatecznie nazwał ikonicznością zjawisko paralelizmu dźwiękowego i starał się pokazać na przykład, w jaki sposób figury o charakterze dźwiękowym [rymy, czy paralelizmy syntaktyczne] mogą wywoływać pewne efekty semantyczne, i to niezależnie od tego, do czego odnoszą się znaki językowe użyte w utworze.

Beneviste: w stronę semantyki wypowiedzi.

Systemy semiotyczne mogą pozostawać wobec siebie w trzech podstawowych relacjach:

1. Wytwarzania - jeden system rodzi inny system - np. alfabet języka rodzi alfabet Braille'a.

2. Homologii - odpowiedzialności strukturalnej między jednym a drugim systemem - np. między architekturą gotycką, a myślą scholastyczną.

3. Interpretacji - jeden system staje się systemem interpretowanym, drugi zaś interpretującym - np. język naturalny jako system interpretujący społeczeństwo, odrębny system znakowy.

Teoria znaczenia - semantyki teoretycznej i ogólnych reguł wytwarzania znaczeń.

Pojedyncza wypowiedź [zdanie] była dla Beneviste'a przejawem prawdziwego życia mowy i jej twórczych możliwości.

Oddzielił semiologie od semantyki, a zarazem to, co semiotyczne, od tego, co semantyczne. Dzięki temu semiologia jako abstrakcyjna nauka o samych warunkach wytwarzania sensu mogła zostać oddzielona od semantyki skoncentrowanej na jego funkcjonowaniu w praktykach komunikowania, język zaś przestał być raz na zawsze uformowaną konfiguracją jednostek. W zamian - został potraktowany dynamicznie: jako coś, co ciągle tworzy się na nowo i przekształca -> dynamiczna koncepcja języka.

Eco: semiotyka i interpretacja

Opowiadał się zdecydowanie po stronie poglądów Peirce'a.

Peirce'owska teoria „nieograniczonej semiozy” okazała się najbliższa idei otwarci dzieła sztuki wg Eco.

Koncepcja Peirce'a najlepiej oddawała też dynamikę wewnątrzkulturową - nieskończone odsyłanie do znaków lub do ich konfiguracji przyniosło również nieograniczone możliwości interpretowania semiotycznych aspektów kultury - nie przez odniesienie do jakiejś stabilnej wewnętrznej struktury [lub obiektywnie istniejącej rzeczywistości], ale poprzez nieustającą płynność znaczeń między znakami: ciągły i niepowstrzymywany obieg znaczenia warunkujący komunikację. Kultura była rozumiana zatem jako nieskończony proces semiozy [wytwarzania znaków i ich interpretowania].

Teoria interpretacji: w ujęciu badacza praktyka interpretacji była równoznaczna z procesem rozumienia tekstu, poprzedzona była zawsze operacją dekodowania - ujmowaniem ogólnego sensu wypowiedzi.

Komunikat lub tekst zostały uznane za swego rodzaju „pustą formę” , której można przypisać rozmaite znaczenia.

Czytelnik może próbować odkryć intencję autora, może też uruchomić inne możliwości interpretacyjne, nigdy jednak nie powinien odchodzić zbyt daleko od zamysłu autorskiego. Może więc wykazać twórczą inicjatywę tylko przy jednoczesnym dochowaniu wierności autorowi -> twórcza inicjatywa i wierność interpretacji.

2 tezy teorii interpretacji:

1. Czytelnik [odbiorca] pełni bardzo ważną funkcję w tworzeniu sensu tekstu literackiego, który bez odbiorcy pozostałby tylko w sferze potencjalności;

2. Władza odbiorcy nad tekstem nie jest nieograniczona, co oznacza, że praktyka interpretowania nie jest aktem całkowicie swobodnym, lecz procesem szeregiem restrykcji.

Czytelnik modelowy

Wg teorii komunikacji semiotycznej każdy autor zakłada model hipotetycznego czytelnika, którego zadaniem ma być ścisłe współdziałanie z nim w procesie interpretacji. Autorski projekt owego czytelnika i zakres jego ingerencji w tekst były do siebie proporcjonalne: autor bowiem w takim samym stopniu miał współdziałać z czytelnikiem w procesie wytwarzania wypowiedzi, w jakim ów zakładany czytelnik miał współdziałać z autorem.

„Autor” - komunikacyjna strategia tekstowa wyznaczająca program działań dla czytelnika i pobudzająca go do aktywności.

„Czytelnik” - figura z tekstu, strategia odbioru zapisana w regułach dekodowania tego tekstu.

Czytelnik modelowy w koncepcji Eco rozpadał się na 2 typy:

1. Czytelnika naiwnego - takiego, który stara się zrozumieć znaczenie tekstu, ale nie zawsze mu się udaje;

2. Czytelnika krytycznego - który powinien zrozumieć mechanizm znaczenia tekstu i w przeciwieństwie do „naiwnego” nie dać się złapać w syntaktyczno - semantyczne pułapki zastawione przez autora.

Superczytelnik - „godny sługa semiozy - posiadał absolutną kompetencję, tekst nie miał dla niego żadnych tajemnic - był on bowiem teoretycznym odpowiednikiem idealniej lektury tekstu i najprawdopodobniej pozostawał tylko w sferze idealności.

W procesie, który nazwał „interpretacją”, nie interesowało go tak naprawdę interpretowanie, ale raczej rozumienie tekstu, albo jeszcze inaczej - warunki komunikacyjne, jakie należy spełnić, by komunikat językowy został poprawnie zdekodowany.

Dlatego definiował dzieło, jako swego rodzaju mechanizm, którego głównym zadaniem było wytwarzanie modelowego czytelnika. Lub też określał je tworem syntaktyczno - semantyczno - pragmatycznym w ramach, którego dająca się przewidzieć interpretacja stanowi część planu generatywnego dzieła.

Barthes: mitologia semiologiczna

„Mitologie” opisywały świat kultury francuskiej poprzez specyficzne procesy przemian o charakterze semantycznym, które doprowadziły do powstania nowego języka mitycznego. Barthes wyrażał przekonanie o istnieniu ukrytych językowych [systemowych] mechanizmów wytwarzania kultury, ale interesowały go przede wszystkim marginesy owej kultury.

W artykule teoretycznym „Mit dzisiaj” odsłaniał ogólne semiotyczne mechanizmy powstawania nowych mitologii, a nawet wręcz utożsamiał mitologię z semiologią.

Główne tezy autora „Mitologii”:

• Mitem może stać się wszystko, kiedy zostanie wypowiedziane lub opowiedziane w określonych okolicznościach;

• Mit ma charakter historyczny - jest mową wybraną przez historię;

• Mitu nie określa przedmiot jego przekazu, ale sposób, w jaki ów przedmiot zostaje wypowiedziany;

• Mowa mityczna posługuje się wieloma tworzywami [językiem naturalnym, obrazem, fotografią itd.], dlatego właśnie mitem powinna się zajmować nauka ogólniejsza od lingwistyki - semiologia.

Barthes przyjmował [za de Saussure'em] diadyczną [dwuelementową] koncepcję znaku - skupiając się na związku między znaczącym [signifiant] a znaczonym [signifie], choć zauważał jednocześnie, że w każdym systemie semiologicznym innym niż język naturalny [gdzie znaczące po prostu wyraża znaczone] mamy do czynienia nie z dwoma, lecz właściwie z trzema różnymi terminami -> signifie, signifiant oraz znak będący skojarzeniową całością tych dwóch terminów.

Również w micie można było znaleźć ten trójwymiarowy schemat - znaczące, znaczone i znak. Jednak mit uznać należało za system szczególnego rodzaju - był to bowiem wtórny system semiologiczny, który tworzył się na podstawie już wcześniej istniejących łańcuchów znakowych.

Element znaczący - forma

Element znaczony -pojęcie

Dwa poziomy sygnifikacji:

1. W pierwszym porządku [języku] relacja skojarzeniowa między elementem znaczącym i znaczonym wytwarza znak;

2. W drugim porządku [mitologicznym] związek formy [czyli znaku z pierwszego porządku] i pojęcia wytwarza znaczenie.

Mit jest słowem, to znaczy pewnego rodzaju językiem, ale jest to język pasożytniczy, a nawet skradziony, który żyje dzięki zawłaszczeniu znaków języka wobec niego pierwotnego. Owo wytwarzanie wtórnych znaczeń było dla niego procesem niebezpiecznym [bo ukrytym] i stwarzającym pozory naturalności. Odbiorca nie jest w stanie odkryć mechanizmów wytwarzania tych znaczeń i przyjmuje je za całkowicie oczywiste.

Mitologizacja, jako proces konotacji:

Mitologizacja była procesem wytwarzania konotacji w ramach, którego znaczenie pierwotne stawało się znaczącym i zostawało włączone w semiozę wyższego rzędu. Nowe znaczenie powstawało niejako pod poszewką starego - po to, by z ukrycia kształtować światopogląd odbiorcy.

Podsumowanie:

1. Semiotyka, jako ogólna wiedza o znakach rozwinęła się już w starożytności. Wtedy też wprowadzono podstawowe rozróżnienia na oznaki i znaki, zdefiniowano znak, a także samą semiotykę. Pierwsze stulecia w rozwoju semiotyki upłynęły min. pod znakiem sporów na temat naturalnej lub konwencjonalnej natury znaków.

2. Współczesna wiedza o znakach ukształtowała się przede wszystkim pod wpływem dwóch tradycji: semiotycznej - na gruncie filozofii i logiki [Peirce] oraz semiologicznej - na gruncie językoznawstwa ogólnego [de Saussure].

3. Myśl Peirce'a kontynuowali min. Ogden i Richards [ci od trójkąta] oraz Morris [dokonał podziału semiotyki].

4. Na gruncie wiedzy o literaturze perspektywę semiologiczną przyjęły właściwie wszystkie orientacje i szkoły strukturalistyczne - w szczególności zaś Paryska Szkoła Strukturalna. W perspektywie tej dzieło literackie uważane było za szczególnego rodzaju twór znakowy, uczestniczący w aktach komunikacji.

5. W latach '60 istotny wpływ na wiedzę o literaturze wywarły także poglądy semiologa francuskiego Benveniste'a - zwłaszcza jego przekonanie o konieczności przejścia od semiologii systemu językowego do semiologii wypowiedzi, a także podjęte przez niego próby opisu struktur semantycznych języka.

6. Najważniejsze dokonania teorii literatury zorientowanej semiotycznie i semiologicznie wiązały się z pracami Łotmana i tzw. Szkoły z Tartu, Eco i semiotycznej teorii interpretacji oraz Barthes'a i analizy semiologicznej mitu.

7. Łotman upowszechnił na gruncie semiologicznej teorii literatury kategorię modelu / modelu artystycznego i koncepcję wtórnego systemu modelującego [każdego innego niż język naturalny systemu semiotycznego, skonstruowanego jednak na wzór języka naturalnego, jako najdoskonalszego z systemów semiotycznych], przeanalizował również procesy powstawania znaczenia w literaturze, uznając je za rodzaj przekodowań wewnętrznych [w ramach tego samego systemu] lub zewnętrznych [pomiędzy różnymi systemami]. Za pomocą tych kategorii zinterpretował na przykład romantyzm literacki [jako system o dominujących przekodowaniach wewnętrznych] oraz realizm [nastawiony na przekodowania zewnętrzne]. Szczegółowo opisał również właściwości tekstu artystycznego i określił ogólne cechy kultury, jako systemu semiologicznego.

8. Eco wykorzystał teorię semiotyczną do gruntownej analizy natury interpretacji i zależności między trzema rodzajami interpretacji zaangażowanymi w procesy interpretacji literatury - intencją autorską, intencją dzieła oraz intencją czytelnika. Uwydatnił on znaczenie czytelnika i inwencji czytelniczej w procesie odczytywania znaczeń dzieła literackiego, jednak odżegnał się stanowczo od całkowitej swobody interpretacyjnej. Wprowadził również kategorię czytelnika modelowego - jako wpisanego w strukturę dzieła autorskiego projektu czytelnika poprawnie odczytującego znaczenie tego dzieła.

9. Barthers z kolei zmobilizował analizę semiologiczną dla potrzeb teorii mitu i ukrytych ideologii rządzących współczesnymi mitami. Zarówno mit, jak i literaturę określił, jako system „drugiego stopnia”, które wyposażone są w nadbudowywane systemy znaczeniowe typu ideologicznego. Przyznał jednak literaturze, a zwłaszcza poezji, szczególną rolę w demaskowaniu mechanizmów „kradzieży języka” dokonywanej w celach mistyfikacji i manipulacji ideologicznej.
   

Odniesienie [pojęcie znaczone]

Pojęcie: „drzewa”

Przedmiot [rzecz ozaczana]

Symbol [zarazem forma znacząca i jej obraz akustyczny]

Słowo: d-rz-e-w-o

---