Rozród
dojrzałość płciowa a dojrzałość rozpłodowa
Zwierzęta mogą rozmnażać się gdy ich narządy płciowe osiągną odpowiedni stopień rozwoju, tzn. u samic jajniki będą zdolne do wytwarzania komórek jajowych, a u samców będą wytwarzane plemniki pełnowartościowe. Okres ten nazywamy dojrzałością płciową.
Zewnętrznie dojrzałość ta przejawia się popędem płciowym. W wyniku działania hormonów następuje ukształtowanie charakterystycznych dla danej płci cech budowy i właściwości fizjologicznych.
Okres osiągania dojrzałości płciowej u zwierząt zależy od rasy, gatunku, typu użytkowego, żywienia, klimatu itp.
Wszystkie gatunki gospodarskie osiągają wcześniej dojrzałość płciową niż fizyczna. Do rozpłodu należy dopuszczać zwierzęta, które osiągają obie dojrzałości. Zbyt wczesne rozmnażanie wpływa ujemnie na rozwój zwierząt i ich potomstwo.
Do rozpłodu dopuszczamy zwierzęta, które osiągają dojrzałość płciową i rozpłodową.
Przeciętny wiek osiągania dojrzałości:
Płciowa Rozpłodowa
Jałówki 6-9 m-cy 16-20 m-cy
Buhaje 8-12 m-cy 14-16 m-cy
Loszki 6-7 m-cy 9-12 m-cy
Knury 7-10 m-cy 10-12 m-cy
Jarki 6-8 m-cy 14-18 m-cy
Tryki 6-8 m-cy 12-15 m-cy
Klacze 12-18 m-cy 3-4 lata
Ogiery 23-27 m-cy 3 lata
Wytwarzanie nasienia u samców
U dojrzałych płciowo samców plemniki wytwarzane sa do wieku starczego. Powstają one w cewkach nasieniotworczych jader. Proces ten przebiega w kilku fazach. Następnie plemniki przesuwane sa biernie do przewodu najądrza (tam sa jeszcze niepełnowartościowe). W trakcie tego przesuwania następuje ich dojrzewanie i osiągają zdolność do zapłodnienia. Otaczają się one protoplazma (zabezpiecza ona przed czynnikami pobudzającymi je do przedwczesnego ruchu-by nie tracić energii zanim znajda się w narządach rodnych samicy).
Budowa plemnika
Główka: eliptyczny lub gruszkowaty kształt, znajduje się tu jadro otoczone protoplazmą..
Szyjka i wstawka: środkowa część plemnika
Witka: najdłuższa część, narząd ruchu.
Przeciętna długość plemnika 50-80 mikrometrów. Plemniki z wydzielina dodatkowych gruczołów płciowych tworzą spermę (nasienie). Plemniki stanowią tu tzw. część stalą, a wydzielina płynną.
Cykl płciowy samic
W odróżnieniu od samców u samic dojrzewanie komórek płciowych odbywa się tylko okresowo (w regularnych odstępach czasu).
Komórka jajowa uwalnia się z dojrzałego pęcherzyka jajnikowego podczas owulacji (jajeczkowania), która występuje w czasie rui. Czas miedzy jedna a druga owulacja to cykl płciowy. Po pęknięciu pęcherzyka, komórka jajowa ulega dalszym przemianom i dopiero wtedy może być zapłodniona.
Komórka jajowa po wydostaniu się z pęcherzyka (Graafa) i osiągnięciu pełnej dojrzałości jest zdolna do zapłodnienia tylko przez kilka godzin.
Budowa komórki jajowej:
Jest jedna z większych komorek w organizmie, ma kształt kulisty, duże jadro. Protoplazma komórki jajowej zawiera dużo białka, tłuszczu, węglowodanów, czyli substancji zwanej żółtkiem, która służy do odżywiania zapłodnionej komórki przed implantacja. Protoplazmę otacza wieniec promienisty.
Przebieg cyklu płciowego:
Faza pęcherzykowa: Z chwila osiągnięcia przez samice dojrzałości płciowej , w jajniku powstają dojrzale pęcherzyki jajnikowe (Graafa). Stadium dojrzałości osiąga naraz tyle pęcherzyków ile komorek jajowych ulega zwykle zapłodnieniu u danego gatunku.
Dojrzały pęcherzyk jajnikowy wytwarza estrogeny. Pod wpływem tych hormonów następuje przygotowanie układu rozrodczego do kopulacji i ewentualnej ciąży. Gdy pęcherzyk jest w pełni rozwinięty i gotowy do pęknięcia, pojawia się Ruja. Pokrycie w tym czasie doprowadza do zapłodnienia. W czasie rui z reguły następuje Owulacja - pękanie dojrzałego pęcherzyka jajnikowego.
U klaczy, krowy, lochy, owcy, kozy-owulacja spontaniczna uzależniona jest od gwałtownego poziomu hormonów gonadotropowych przysadki. Niekiedy u krowy owulacja zachodzi po zakończeniu rui.
Objawy rui:
Krowa: niespokojna, często ryczy, skacze na inne krowy, pozwala skakać na siebie. Ze sromu wypływa gesty, lepki śluz, spadek apetytu, zmniejsza się wydajność mleka
Klacz: rży, oddaje male ilości moczu, staje się wrażliwa na dotykanie, charakterystyczne jest rozwieranie i zamykanie szpary sromowej
Locha: niespokojna, biega po chlewie, wydaje dźwięki zwane hukaniem , traci apetyt, srom obrzęknięty i zaczerwieniony,
Owca: często beczy.
U samic w trakcie rui pojawia się popęd płciowy, pokrycie w tym czasie może prowadzić do zapłodnienia.
Występowanie rui ( częstość):
Krowy i lochy: wielokrotnie w ciągu roku (samice wielorurowe)
Owce: kilka razy -od jesieni do wiosny-samice sezonowo -wielorujowe
Klacz: tez wiele razy ale od wiosny
Czynniki wpływające na występowanie i regularność rui- żywienie, światło, temperatura.
Długość rui:
Krowa: 10-18 godzin
Klacz: 4-14 dni
Locha: 2-3 dni
Owca: 20-27 godzin
Koza: 36-39 godzin
Faza ciałka żółtego
Po owulacji rozpoczyna się ta faza. Pod wpływem hormonu luteinizacyjnego przysadki, w miejscu pękniętego pęcherzyka powstaje ciałko żółte. Zaczyna ono produkować progesteron. Jeśli samica nie zajdzie w ciążę to poziom progesteronu spada, w jajniku zaczynają się rozwijać nowe pęcherzyki jajnikowe.
Kopulacja i zapłodnienie
Kopulacja: proces podczas którego samiec wydala nasienie z narządów rozrodczych i wprowadza je do dróg rodnych samicy. Wynikiem tego jest unasienienie samicy.
Kopulacja składa się z szeregu odruchów bezwarunkowych i warunkowych. Na skutek bodźców jakie wysyła samica dochodzi do kopulacji i wytrysku nasienia.
U bydła i owiec: bardzo krotko, kilka sekund
Konie: kopulacja trwa 0,5-2 min
Świnie: 8-40 min.
Objętość ejakulatu (nasienie z 1 wytrysku):
Buhaj: 2-10 ml,
Tryk: 1 ml
Knur: 200-250ml
Ogier:60ml
Ilość i jakość nasienia zależy od użytkowania osobnika, jego kondycji, wieku. Nasienie samców zbyt rzadko używanych do rozpłodu jest niekorzystne bo plemniki sa mniej żywotne, często martwe. Przy zbyt częstym z kolei plemniki sa niedojrzale.
Nasienie można także wprowadzić do dróg rodnych poprzez inseminacje.
Zapłodnienie: połączenie komórki jajowej z plemnikiem w wyniku czego powstaje zygota.
Z jadrem komórki jajowej łączy się tylko 1 plemnik, lecz do skutecznego zapłodnienia potrzebna jest większa ilość. Aby plemnik mógł się przedostać pod osłonkę przejrzysta komórki jajowej, musi nastąpić rozpuszczenie komorek pęcherzykowych wieńca promienistego. Umożliwia to enzym produkowany przez plemnik. Rozpuszczenie jest możliwe gdy do komórki zbliży się duża ilość plemników.
Ciąża
Okres rozwoju nowego organizmu w narządzie rodnym samicy od zapłodnienia do porodu.
Wyróżniamy 2 okresy:
Okres zarodkowy: trwa od zapłodnienia do powstania zawiązków narządów i wytworzenia się błon płodowych.
Zygota w jajowodzie ulega kolejnym podziałom, powstaje twór wielokomórkowy- zarodek. Zostaje on przesunięty do macicy, gdzie wszczepia się w błonę śluzową. Z czasem z warstwy komorek zarodka, przylegających do ściany macicznej powstaje zewnętrzna błona płodowa -kosmówka. Następnie wokół zarodka powstaje druga błona płodowa - owodnia. Miedzy owodnia a kosmówką znajduje się omocznia. Z chwila wykształcenia się błon płodowych zarodek przechodzi w drugi etap rozwoju-płodowy.
Okres płodowy: u krowy płód rozwija się z reguły w prawym rogu macicy, u klaczy w lewym, u świń w obu w jednakowych odstępach od siebie.
6. Budowa i rola łożyska
W związku z postępującym rozwojem zarodka, jego odżywianie składnikami mleczka macicznego staje się niewystarczające. Powstaje w związku z tym łożysko. Rozróżnia się w nim część zarodkowa (płodowa)- tworzą ja kosmki kosmówki. Zawierają one naczynia włosowate, które łączą się w większe naczynia, przebiegają w omoczni następnie jako tętnice i żyły pępkowe dochodzą do pępowiny, za pośrednictwem której dostają się do płodu. Część matczyną łożyska tworzą zagłębienia błony śluzowej macicy, stykające się z kosmkami. Kontakt naczyń włosowatych ściany macicy i kosmków ułatwia przenikanie tlenu i składników odżywczych z krwi matki do płodu, a dwutlenku węgla i produktów przemiany materii z krwi płodu do matki. Dzięki łożysku odbywa się wiec odżywianie i oddychanie płodu, oraz wydalanie produktów przemiany materii.
Zmiany w ciele ciężarnej samicy:
Przeżuwacze: powiększają się brodawki maciczne
U wszystkich samic zwiększa się średnica naczyń krwionośnych, zaopatrujących w krew narządy rodne
Powiększa się gruczoł mlekowy pod wpływem hormonów wytwarzanych przez ciałko żółte i łożysko
Ulega przyspieszeniu przemiana materii i zwiększa się apetyt
W drugiej połowie ciąży samice staja się spokojniejsze, ostrożniej się poruszają
7. Poród
Jest to proces fizjologiczny, który kończy okres ciąży.
Krotko przed porodem występują takie sygnały jak:
Pojawienie się siary w gruczole mlekowym,
Zwiotczenie więzadeł krzyżowo-miednicznych
Obrzęk i wydłużenie się warg sromowych
Zwiotczenie powłok brzusznych i obwiśniecie brzucha
Samica przeżuwaczy - wypływ śluzu ze szpary sromowej
U klaczy i krowy płód który w ciąży ma podwiniętą główkę i podkurczone kończyny, na krotko przed porodem przyjmuje charakterystyczne położenie. Najczęściej główkowe -główka ułożona na wyciągniętych ku przodowi kończynach przednich. Położenie pośladkowe - gdy w kierunku pochwy zwrócone sa tylne kończyny płodu. Sa to ułożenia prawidłowe. Inne ułożenia sa nieprawidłowe i sa przyczyna trudnych porodów.
Poród: skurcze mięśni macicy i mięśni tłoczni brzusznej co wywołuje tzw. bóle porodowe. Rytmicznie występujące bole powodują napór na szyjkę macicy, wypełnionych płynami błon płodowych, które rozwierają kolejno: szyjkę macicy, pochwę, srom. Najdłużej kilka godzin trwa otwieranie szyjki macicy. Po jej rozwarciu pękają pęcherze płodowe, nasilają się bole porodowe i następuje wypieranie płodu na zewnątrz. Po wyparciu należy oczyścić nozdrza i jamę ustna ze śluzu noworodkowi, by umożliwić dostęp powietrza do płuc. Pępowinę po przerwaniu należy odkazić i podwiązać tasiemka. Następuje po tym jeszcze wyparcie łożyska i wód płodowych.
U klaczy: łożysko w ciągu 30-60 min.
U krowy: 2-6 godzin.
Zatrzymanie łożyska lub jego części może być przyczyna poważnych schorzeń macicy, dlatego jeśli się to przedłuża należy zawiadomić lekarza weterynarii.
Po porodzie następuje stopniowe kurczenie się narządów rodnych i ich powrót do stanu pierwotnego.