Gabriela Słowińska
Zosia Śledź
Gender as a Personal and Cultural Construction
Dla możliwie najpełniejszego zrozumienia myśli Nancy Chodorow zawartej w artykule Gender as a Personal and Cultural Construction, kluczowym wydaje się usytuowanie postaci autorki w szerszym kontekście społeczno-politycznym. Działalność naukową w dziedzinie socjologii oraz psychologii Chodorow rozpoczęła w Stanach Zjednoczonych na początku lat siedemdziesiątych dwudziestego wieku, a więc w epoce burzliwej jeśli chodzi o zmiany w zakresie obyczajowości oraz momencie pojawienia się nowej jakości refleksji nad człowiekiem. Wynikiem poważnych przemian o charakterze polityczno-społecznym w Europie i Stanach Zjednoczonych przełomu lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych stało się m.in. wprowadzenie do nauk społecznych rozważań nad różnicami związanymi z płcią, nad naturą tożsamości męskiej i kobiecej, nad relacją między płcią a rolami nadawanymi człowiekowi przez system społeczny w związku z rozróżnieniem za pomocą kategorii płci (feminizm drugiej fali). Omawiany okres to jednocześnie czas promocji działalności kobiet w sferze publicznej (także nauce; psychologia kobiet). W takiej atmosferze społeczno-naukowej Chodorow rozpoczyna swą działalność, stając się jedną z bardziej wpływowych praktyczek i teoretyczek związanych ze środowiskiem feministycznym.
Analizowany tekst Chodorow powstał jednakże znacznie później, tj. w roku 1995, co również stanowi dla nas istotną informację. Na początku lat dziewięćdziesiątych dwudziestego wieku popularność zyskują teorie skupiające się już nie tyle na poszukiwaniu istoty, esencji tożsamości płciowej w zależności od płci biologicznej, co na wnikliwym badaniu rozkładu sił w politycznym polu władzy, mającym wg wielu badaczy i badaczek (Foucault, Butler, itd.) kluczowe znaczenie dla procesu konstruowania się ludzkiej tożsamości. Feministki trzeciej fali podkreślały, że dana osoba nie tyle jest kobietą, co w określonych warunkach wybiera i kreuje swoją kobiecość. W tym kontekście powstaje praca Nancy Chodorow, której tezy z jednej strony zgodzą się z założeniami większości teoretyków feministycznych jej okresu, mówiącymi o bezpośrednim przekładaniu się uwarunkowań kulturowo-społecznych na rozwój tożsamości rodzajowej (gender identity), lecz równocześnie podkreślać będą wagę indywidualnych i psychicznych komponentów w procesie kreowania tożsamości.
Chodorow wychodzi z założenia, że rodzaj nie stanowi kategorii, która byłaby w pełni determinowana kulturowo (w szerokim znaczeniu pojmowania terminu kultura: chodzi tu zarówno o wpływ struktur politycznych, jak i przyjmowanych norm społeczno-obyczajowych, a także strukturę języka). Zdaniem badaczki decydującą rolę w kształtowaniu się tożsamości rodzajowej człowieka pełnią wewnętrzne siły psychiczne każdej osoby. Powyższe stwierdzenie silnie przywodzi na myśl związek Chodorow ze szkołą psychoanalityczną, i słusznie, gdyż właśnie teoria psychoanalityczna stanowi bazę dla rozważań badaczki nad funkcjonowaniem człowieka w społeczeństwie. Zdaniem autorki artykułu, bez względu na istotność porządku kulturowego w jakim żyje jednostka, jego tożsamość (zarówno ta rodzajowa, jak i związana z innymi obszarami funkcjonowania) silnie naznaczona jest jakością i indywidualnym sposobem percepcji własnych doświadczeń (głównie ze sfery emocji i fantazji). Normy i reguły postępowania zawarte w siatce społecznych relacji wpływają na osobiste poczucie tożsamości, jednakże jednostka internalizuje je za pośrednictwem własnych emocji i fantazji. Chodorow dowodzi, iż ludzie korzystają z reguł dostępnych w systemie społecznym, lecz raczej doświadczają ich emocjonalnie, w sposób całkowicie jednostkowy, niż przyjmują w pełni, w każdym przypadku jednakowo. Tak więc za decydujące i pierwotne mechanizmy konstruowania się podmiotowości rodzajowej człowieka uznać należy zdaniem badaczki, emocje oraz pragnienia jednostki, zarówno te świadome, jak i nieuświadomione. Dodatkowo, jako że funkcjonowanie ludzi opiera się na dynamicznej relacji między złożonym, intrapsychicznym doświadczeniem a kategoriami wyznaczanymi przez daną kulturę, proces formowania się tożsamości jest zjawiskiem płynnym i zmiennym w czasie.
Wizja Chodorow dotycząca zagadnienia tożsamości rodzajowej stanowi połączenie podejścia feministek trzeciej fali (a także dekonstruktywistów, czy wielu innych badaczy tego okresu), zakładającego bezpośrednie determinowanie struktury tożsamości człowieka przez warunki kulturowo-polityczne, z podejściem charakterystycznym dla psychoanalizy, ukazującym znaczenie intraindywidualnych sił psychicznych człowieka (dlatego często zalicza się ją do nurtu feminizmu psychoanalitycznego). Autorka polemizuje jednak zarówno z jednym jak i drugim środowiskiem badaczy. Czerpiąc z założeń psychoanalizy (mechanizmy obronne, projekcja i introjekcja, dynamizm wewnętrzny, znaczenie emocji i sfery nieświadomości), równocześnie odrzuci pogląd teoretyków tego nurtu, w większości bazujących na esencjalistycznych założeniach o istnieniu jednego, stałego wzorca konstytutywnego dla tożsamości męskiej i tożsamości kobiecej. Badaczom związanym z nurtem feministycznym zarzuci nie tylko kładzenie zbytniego nacisku na kwestie związane z uwarunkowaniem kulturowym jednostki, lecz dodatkowo samą metodologię badań, w przeważającej mierze opartej na rozważaniach wyłącznie teoretycznych. Aby uniknąć zbytnich uogólnień w zakresie badanej tematyki, Chodorow przeprowadziła szerokie badania nad konkretnymi przypadkami klinicznymi, co pozwoliło jej poprzeć swoje teoretyczne wnioski, praktycznym doświadczeniem.