Dr hab.n.med. Elżbieta Pac-Kożuchowska
Rozwój układu odpornościowego u dzieci
Odporność to zespół reakcji obronnych, których celem jest neutralizowanie lub eliminowanie obcych dla organizmu substancji. Zadanie to realizuje układ immunologiczny, zwany też odpornościowym. Układ immunologiczny stanowi zintegrowaną sieć narządów, tkanek, komórek i cząsteczek chemicznych, które współpracują podczas obrony organizmu przed zakażeniami, z utrzymaniem tolerancji wobec czynników nieszkodliwych, takich jak „własne” antygeny i alergeny organizmu. W proces ten zaangażowane są leukocyty krążące, naczynia limfatyczne oraz narządy limfatyczne takie jak: grasica, szpik kostny, śledziona, węzły chłonne oraz tkanka limfatyczna związana ze skórą, błonami wewnętrznym naczyń krwionośnych, błonami śluzowymi zlokalizowanymi w przewodzie pokarmowym, układzie oddechowym, układzie moczowo-płciowym a także w śliniankach.
Rozwój kompetencji immunologicznych rozpoczyna się już w okresie życia wewnątrzmacicznego. Początek rozwoju grasicy i śledziony oraz pojawienie się limfocytów we krwi płodu przypada na 2. miesiąc życia płodowego. Pod koniec 3. miesiąca życia płodowego funkcja immunologiczna grasicy jest już znacząca, powstają immunokompetentne limfocyty T, limfocyty B oraz pojawiają się immunoglobuliny (M, D, G, A). W drugim etapie następuje kształtowanie odporności humoralnej związanej z wytwarzaniem przeciwciał.. W chwili narodzin układ immunologiczny jest niedojrzały, jednak rozwija się z wiekiem w wyniku stymulacji antygenowej i prawidłowego żywienia. Organizm noworodka po urodzeniu wyposażony jest we własne przeciwciała IgM oraz otrzymane od matki przez łożysko IgG. W ten sposób kształtuje się czasowa bierna odporność noworodka.
W ciągu trzech pierwszych miesięcy życia niemowlę stopniowo traci przekazane mu przez matkę immunoglobuliny, a zdolność do produkcji własnych immunoglobulin jest ograniczona nawet do 12.-18. miesiąca życia. Okres ten określany jest jako „luka odpornościowa”. Istotne zwiększenie stężenia immunoglobulin (IgG) następuje systematyczne od drugiego półrocza życia dziecka
i dopiero w wieku 15 lat zbliżone jest do wartości u dorosłych. Na podstawie prowadzonych badań uważa się, że pełną zdolność do produkcji IgM dziecko osiąga około 12. miesiąca życia, IgG najprawdopodobniej w wieku szkolnym, a IgA około 12. roku życia. Na podkreślenie zasługuje fakt, że efektywna produkcja przeciwciał na antygeny bakterii otoczkowych pojawia się dopiero około 2. roku życia. Chociaż dojrzewające w miarę rozwoju dziecka mechanizmy obronne wydają się w pełni zabezpieczać potrzeby rosnącego organizmu, to jednak powszechnie uważa się, że odpowiedź immunologiczna nie jest efektywna na równi z układem odpornościowym osoby dorosłej. Znajomość dynamiki rozwoju odpowiedzi immunologicznej dziecka jest bardzo ważna dla zrozumienia mogących się pojawić lub ujawnić w danym wieku zaburzeń układu odpornościowego.
Zespoły wrodzonych niedoborów odporności są rzadkie, ale mogą być przyczyną nawracających, ciężkich zakażeń u dzieci. Natomiast wtórne zaburzenia odporności są konsekwencją upośledzenia odpowiedzi immunologicznej po przebytej chorobie lub w wyniku działania różnych czynników. Szczególnie zwiększona predyspozycja na zakażenia wirusowe, bakteryjne, grzybicze
i pasożytnicze może ujawniać się u dzieci w okresie tzw. „luki odpornościowej”, a więc
w pierwszych latach życia. Rozwój zakażeń w dużym stopniu zależy od odporności wrodzonej, ale również zależy od odporności nabytej, która jest modelowana i kontrolowana w ciągu całego życia, jako odpowiedź na czynniki środowiskowe. Wiele czynników może prowadzić do stałego lub okresowego upośledzenia odporności u dzieci. Bardzo ważna jest więc znajomość tych czynników, które mogą mieć wpływ na kształtowanie odporności u dzieci, szczególnie
w pierwszych latach życia.
Na kształtowanie humoralnej odporności czynnej u dzieci główny wpływ mają antygeny zewnątrzpochodne, przede wszystkim pod postacią szczepień ochronnych i zakażeń.
W nabywaniu, kształtowaniu i wzmacnianiu odporności u dzieci ważną rolę odrywa higieniczny tryb życia, regularne wietrzenie mieszkania i dbanie o odpowiednią wilgotność powietrza, częste przebywanie i zapewnienie dziecku ruchu na świeżym powietrzu, okresowa zmiana klimatu, prawidłowe ubieranie dziecka, a także prawidłowa dieta. Bardzo ważne jest również, aby nie narażać dzieci na działanie związków zanieczyszczających powietrze, dym tytoniowy, stres, unikać kontaktów z dziećmi chorymi oraz przebywania w dużych skupiskach ludzi, szczególnie
w okresach nasilonych infekcji. Należy również pamiętać, że nawracające infekcje mogą wtórnie zaburzać odporność, a z kolei częste stosowanie antybiotyków może zaburzać stymulację układu odpornościowego.
Kluczową rolę w rozwoju i zapewnieniu optymalnego funkcjonowania komórek układu immunologicznego odgrywa żywienie. Dostarczanie z dietą prawidłowej ilości energii, białka, długołańcuchowych wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, prebiotyków, witamin
i związków mineralnych korzystnie wpływa na charakter odpowiedzi immunologicznej. Natomiast niedożywienie i niedobór kilku z tych składników, szczególnie w tzw. „krytycznych okresach życia” tj. okresie niemowlęcym i wczesnego dzieciństwa, może przyczyniać się do rozwoju zaburzeń odporności.
Biorąc pod uwagę fakt, że układ odpornościowy dzieci w pierwszych latach życia nie jest jeszcze
w pełni rozwinięty i nie zapewnia dostatecznej ochrony przed infekcjami, należy unikać czynników, które mogą doprowadzać do zaburzeń funkcjonowania układu odpornościowego oraz stymulować rozwój mechanizmów obronnych poprzez prowadzenie higienicznego stylu życia oraz dostarczanie wszystkich składników odżywczych niezbędnych do prawidłowego rozwoju, funkcjonowania
i wzmacniania układu immunologicznego.