Można zatem powiedzieć, że prawidłowe opanowanie języka przez dziecko jest najważniejszym warunkiem sprawnego porozumiewania się. Warto zasta­nowić się przez chwile, na czym polega prawidłowe opanowanie języka. Jak wspomniano w rozdziale pierwszym, język jako abstrakcyjny system składa się z symboli językowych i reguł ich łączenia ze sobą. Językoznawcy wyróżniają cztery rodzaje reguł językowych — fonologiczne, morfologiczne i syntaktyczne oraz semantyczne (Kurcz 1976).

Reguły fonologiczne dotyczą elementów fonologicznych, których konkretną realizacją są poszczególne dźwięki ludzkiej mowy.

Reguły morfologiczne dotyczą tworzenia i przekształcania słów, a reguły syntaktyczne, inaczej składniowe, dotyczą tworzenia i operowania zdaniami. Semantyczne reguły językowe związane są ze znaczeniem wypowiedzi i, jak uważa wielu specjalistów, mają podstawowe znaczenie w formowaniu wypowiedzi, podporządkowując sobie środki składniowe i fonołogiczne (por. Kielar-Turska 1989).

Zróżnicowane są poglądy na temat tego, w jaki sposób język jest przyswa­jany przez dziecko. Wielu badaczy mowy dziecka uważa, że człowiek rodzi się z wrodzonym mechanizmem przyswajania języka, z rodzajem predyspozy­cji uwarunkowanej genetycznie i anatomicznie (Chomsky 1982; L. Kaczma-rek 1988). Innym niezbędnym warunkiem jest jednak doświadczenie językowe, czyli słyszenie i stopniowe rozumienie wypowiedzi innych osób z otoczenia dziecka (por. Kaczmarek, j.w.).

Rozwój mowy dziecka odbywa się etapami, które mają swoją charakte­rystyczną kolejnos'ć i czas pojawiania się u dzieci, u których kształtowanie mowy odbywa się w sposób prawidłowy. Pomijając szczegółowe omawianie poszczególnych etapów, zajmiemy się najważniejszymi zdarzeniami w kalen­darzu kształtowania się mowy dziecka.

Pierwszym takim momentem jest krzyk nowo narodzonego dziecka. Jest on źródłem wielu ważnych informacji o stanie zdrowia noworodka, jest też pierw­szym ćwiczeniem aparatu głosowego zwanego też aparatem artykulacyjnym, podobnie jak pojawiające się wkrótce głużenie.

Techniczno-anatomiczna nazwa — aparat artykulacyjny — odnosi się do częs'ci ciała i organów wewnętrznych odpowiedzialnych za tworzenie wypo­wiedzi w ich warstwie brzmieniowej. Należą do nich płuca, związane z pra­widłowym oddychaniem, krtań, gdzie powstaje dźwięk, oraz — z pewnym uproszczeniem — jama nosowa, gardłowa i ustna z językiem, podniebieniem, zębami i wargami. Te częs'ci ciała nadają naszym wypowiedziom ostateczne brzmienie i decydują o ich komunikatywności. Nie należy przy tym zapomi­nać, że praca aparatu artykulacyjnego jest uwarunkowana działaniem układu nerwowego i sterowana przez mózg. U większos'ci ludzi lewa półkula mózgu związana jest z mową i językiem, a także m.in. z myśleniem pojęciowym, nato-

66

---