Wykład nr 2. Sobota 14 marca 2009 r.
STAROŻYTNOŚĆ.
Grecja: okres klasyczny i hellenistyczny.
Występowała w Grecji wysoka świadomość polityczna w społeczeństwie, uznawana jako świadomość społeczna.
SOKRATES (469 - 399 p.n.e.)
Był synem kamieniarza Sofroniskosa i akuszerki Fainarete. Żonaty z Ksantypą, matką jego trojga synów[1]. Mieszkał w Atenach, gdzie nauczał prowadząc dysputy z przypadkowymi przechodniami na ulicach miasta, zyskując zarówno popularność jak i wrogość. Sokrates trzykrotnie brał udział w wyprawach wojennych (w ciężkiej piechocie pod Potidają, pod Delium i pod Amfipolis), w których odznaczył się męstwem, podobnie jak odwagą cywilną w życiu politycznym. Był parezjastą - mówił prawdę.
W wieku 70 lat został oskarżony przez przywódcę demokratów Anytosa, mówcę Lykona i poetę Meletosa. Postawiono mu zarzuty: niewyznawania bogów, których uznaje państwo, wyznawanie bogów, których nie wyznaje państwo i psucie młodzieży. Przebieg jego procesu został opisany przez Platona w dialogu Obrona Sokratesa. Został skazany na karę śmierci, którą wówczas było wypicie trucizny. Odrzucił prośbę przyjaciół, którzy chcieli go uwolnić z więzienia wbrew prawu. Ostatnie jego chwile opisane są również przez jego największego ucznia, Platona, w dialogu Fedon. Nie jest jednak do końca jasne, w jakim stopniu jest to literacka fikcja. Cierpiał na katalepsję - specyficzne zesztywnienie mięśni.
Sokrates jest postacią historyczną, ale nie pozostawił po sobie żadnych pism. Jedyne, co o nim wiemy, to relacje jego ucznia Platona (w postaci spisanych dialogów) oraz Ksenofonta, a także przekazy Arystotelesa, Arystofanesa i historyków greckich. Uczniowie Sokratesa różnili się w wielu sprawach, a w ich pismach Sokrates występuje często jako retoryczny autorytet, wykładający poglądy autora. Jednak mimo kwestii spornych pewne poglądy uważa się za rzeczywiście sokratejskie.
Pierwszym świadectwem o filozofie jest komedia Chmury Arystofanesa, wystawiona w 423 p.n.e., czyli jeszcze za życia i działalności Sokratesa, przedstawiająca go jako jednego z sofistów i burzycieli ładu społecznego. Prawdopodobnie Chmury są jedynym utworem literackim napisanym za życia filozofa, w którym przedstawiona jest jego postać.
Sokrates przechadzał się po Atenach, zaczepiając napotkanych ludzi - często zamożnych, wpływowych i na stanowiskach - i rozmawiał z nimi o różnych ważnych dla życia społecznego i indywidualnej moralności sprawach (np. o tym czym jest sprawiedliwość lub dobro). Stosował przy tym dwie metody prowadzenia dyskusji: elenktyczną, polegającą na zbijaniu argumentów przeciwnika poprzez doprowadzenie do sprzeczności w jego słowach i tym samym obrony własnych racji, oraz majeutyczną, polegającą na kierowaniu rozmową tak, by dyskutantowi wydawało się, iż sam doszedł do właściwych wniosków. Dyskusje te były przyczyną rosnącej niechęci do Sokratesa, która objawiła się podczas jego procesu.
Całość podejścia do własnej wiedzy i przekonań Sokratesa streszcza przypisywane mu zdanie "Wiem, że nic nie wiem" ("scio me nihil scire"). Tradycyjnie przedstawia się Sokratesa jako wroga demokracji, wskazując na jego krytykę rzeczywistości ateńskiej i ludzi kierujących sprawami państwa, a także na fakt, iż wśród jego uczniów znajdowali się znani wrogowie ustroju demokratycznego (np. Alkibiades, Platon, Kritiasz).
Był tez twórcą stwierdzenia „Ten rządzi, kto umie rządzić”.
Mowę obrończą Sokratesa na procesie, w której ten nie tylko broni się przed stawianymi mu zarzutami, ale opowiada o swojej działalności i przedstawia swoisty testament życiowy, zapisał Platon w dialogu Obrona Sokratesa.
Kontrowersje budzi trucizna użyta do egzekucji Sokratesa. W tradycji literackiej jest to cykuta (szalej jadowity, Cicuta virosa), jednakże analiza objawów prowadzi do wniosku, że najprawdopodobniej był to szczwół plamisty. W starożytności jednak obie te rośliny określano łacińskim cicuta.
PLATON (428 - 348 p.n.e.)
Urodził się prawdopodobnie w Atenach (wg niektórych świadectw na wyspie Eginie). Był twórcą systemu filozoficznego zwanego obecnie idealizmem platońskim. Zaciekle zwalczany przez jednych, broniony przez innych, system Platona w ten czy inny sposób obecny jest stale w europejskiej tradycji filozoficznej.
Platon był zagorzałym kibicem sportowym. Potrafił przez wiele dni mieszkać z obcymi ludźmi w małym namiocie, oczekując na występ swoich ulubionych zawodników na igrzyskach w Olimpii.
Właściwe imię Platona, otrzymane po dziadku, brzmi Arystokles. Według najpopularniejszej hipotezy, przezwisko Platon (od gr. platos - szerokość, obszerność, rozległość) zostało nadane przez jego nauczyciela gimnastyki Aristona z Agros lub któregoś ze współuczniów na określenie jego masywnej budowy ciała. Inne koncepcje mówią, że to przezwisko wywodzi się od obfitującego w słowa stylu pisarskiego Platona lub też od szerokości jego czoła. Możliwe jest również tłumaczenie przydomku jako "szerokoplecy" (atletycznej budowy).
Jego ojciec pochodził ze znakomitego, ateńskiego rodu Kodrosa, matka natomiast miała wśród swoich przodków Solona. Pozycja społeczna rodziny Platona jest istotnym faktem biograficznym, ukierunkowała bowiem jego zapatrywania polityczne.
Otrzymał staranne wykształcenie, które według zasad greckich polegało na kształtowaniu harmonii ducha i ciała (tzw. kalokagatia), a więc obejmowało zarówno naukę jak i rozwój fizyczny. Studia filozoficzne rozpoczął najpierw pod kierunkiem Kratyla, zwolennika Heraklita. Rodzina kształciła go na kupca - w tym celu Platon odbył kilka podróży do Azji Mniejszej i na Kretę. W wieku 18 lat, w czasie jednej z podróży morskich został porwany przez piratów i sprzedany jako niewolnik. Na targu niewolników rozpoznał go jednak jeden z krewnych i wykupił. Przygoda ta musiała silnie wpłynąć na psychikę Platona. Zgodnie z przekazem zawartym w jego pismach, w wieku 20 lat spotkał Sokratesa i został jego najwierniejszym uczniem. Studiował u niego przez 8 lat. Wyrok śmierci wydany na Sokratesa za wypowiadanie niepopularnych poglądów zniechęcił Platona do demokratycznego systemu rządów. Po śmierci Sokratesa opuścił wraz z innymi współuczniami Ateny i przez 12 lat podróżował po Grecji, Egipcie i Wielkiej Grecji. Powrócił w 40.roku życia do Aten i tu założył w 387 p.n.e. sławną Akademię Ateńską. Miała ona wydać wykształconą klasę "filozofów-władców", zgodnie z poglądami politycznymi Platona.
Według pewnych opinii pierwszymi dziełami filozoficznymi Platona były dialogi Sokratesa ze sceptykiem Filonem. Do dziś jest przedmiotem sporu, czy Platon wkładał w usta Sokratesa własne poglądy, czy też dialogi są faktyczną wykładnią poglądów Sokratesa.
Podstawą systemu Platona było przyjęcie, że prawdziwy wieczny byt to idee, a rzeczywistość materialna jest jedynie odbiciem wiecznotrwałych, niezmiennych idei. Zdaniem Platona, relacja między światem idei a światem rzeczywistym jest podobna do relacji prawdziwych przedmiotów i ich odbić w mętnym świetle. Wymagało to przyjęcia istnienia swoistego mechanizmu "emanacji" idei w przedmioty materialne. Mechanizm ten jest - zdaniem Platona - niedoskonały; na drodze od idei do przedmiotów materialnych następuje wiele przekłamań, podobnie jak to jest z odbiciem przedmiotów w migotliwym świetle świecy. Wyjaśnia to niekompletność, zmienność i niedoskonałość świata materialnego.
Platon, dzięki Sokratesowi stał się antydemokratą.
Zawsze myślał zawsze o społeczeństwie a nie o jednostce.
Twierdził, że Państwo jest czymś dobrym:
Państwo to metamorfoza organizmu,
Wszystkie Państwa są źle rządzone,
Był skrajnie krytyczny wobec demokracji ateńskiej,
Jedynie platoński świat idei odzwierciedla doskonałość. Wiedział, że faktycznie taki świat nie istnieje ale przypuszczał, że może zaistnieć.
Platońska utopia
Społeczeństwo:
Nierówności społeczne są głównym źródłem rozkładu państwa,
Likwidacja w pewnych granicach własności i rodziny,
Podział społeczeństwa na trzy klasy:
zwykłych ludzi ( rzemieślnicy, rolnicy),
żołnierze,
strażnicy,
komunizm życia klasy strażników,
uniformizacja życia społecznego.
Najlepsze i najgorsze formy ustrojowe.
TIMOKRACJA - Pierwotna wersja, opisana przez Platona, to opierająca się na ideach Sokratesa władza ludzi kierujących się honorem.
Arystotelesowska timokracja to rządy klasy średniej, ludzi którzy nie są ani biedni, ani bardzo bogaci. Stąd też wywodzi się termin timokracja na określenie ustroju w którym przywileje polityczne są uzależnione od posiadanego majątku lub od płaconych podatków.
Może się ona przekształcić w oligarchię.
Arystoteles wyróżnił trzy ustroje prawe i trzy nieprawe.
Prawe to: - monarchia - ustrój arystokratyczny - politea.
Z kolei nieprawe to: - tyrania - oligarchia - timokracja (zwyrodniała forma politei). Jest to prawdopodobnie opinia błędna, gdyż politea w tekście jest utożsamiana z timokracją, natomiast formą zdegenerowaną tego ustroju jest demokracja (prawdopodobnie Arystoteles rozumiał to słowo inaczej niż my obecnie; może należy powiedzieć populizm).
Platon stworzył 37 zasad urzędniczych - jako opis szczegółowy funkcjonowania urzędników.
Platon akceptował instytucje niewolnictwa. Ale chciał aby z niewolnikami obchodzić się humanitarnie, tak jakby byli oni członkami rodziny.
ARYSTOTELES (384-322 p.n.e.), filozof grecki. Pochodził ze Stagiry, stąd zwana bywa Stagirytą. Ok. 366-347 p.n.e. kształcił się w Akademii Platońskiej. 343-340 p.n.e. przebywał na dworze macedońskim jako wychowawca Aleksandra III Wielkiego, później w Stagirze. 335 p.n.e. powrócił do Aten, gdzie założył szkołę filozoficzną: Likejon (stąd pochodzi nazwa „Liceum”) 323 p.n.e. zagrożony przez stronnictwo antymacedońskie schronił się w Chalcynie; spędził tu resztę życia. Początkowo zwolennik Platona, wykształcił szybko zręby własnej doktryny.
Wyrażał wole rządów jednostki.
Przeczył istnieniu jakiejkolwiek wiedzy wrodzonej - źródeł poznania upatrywał w spostrzeżeniach, na podstawie których drogą abstrakcji umysł buduje pojęcia, tzn. wydobywa to, co w rzeczach ogólne. Opracował teorię pojęć i sądów, zwłaszcza zasady sylogizmu (sylogistyka Arystotelesa), tworząc podstawy logiki. Filozofię podzielił na praktyczną, tj. etykę i politykę, oraz teoretyczną, czyli fizykę, matematykę i "filozofię pierwszą", zwaną później metafizyką, na polu której jego dokonania okazały się szczególnie doniosłe. Odrzuciwszy naukę o ideach, stwierdził, że istnieją tylko konkretne rzeczy jednostkowe, stanowiące samodzielne bytowo substancje, różne od niesamoistnych przypadłości. W substancji wyodrębnił formę: to, co mieści się w definicji danej rzeczy, a więc jej istotę, i materię: to, co poza nią wykracza (hylemorfizm); stworzył pojęcie absolutnie nieuformowanej i odwiecznej materii pierwszej, stanowiącej podłoże wszystkiego. Jest autorem klasycznej formuły teorii przyczynowości; obok formy i materii, traktowanych jako przyczyny wewnętrzne: formalna i materialna, wydzielił 2 przyczyny zewnętrzne: sprawczą i celową, czyli to, dzięki czemu, i to, ze względu na co coś zaistniało.
Rzeczywistość ujmował w sposób dynamiczny; służyła temu teoria aktu i możności oraz entelechii jako zasady stawania się danego bytu. Teza, iż ruch, który dokonuje się w istniejącym odwiecznie świecie, miał początek, doprowadziła go do koncepcji pierwszego poruszyciela, stanowiącego też cel owego ruchu - czyli transcendentnego Boga. Wyodrębnił 3 rodzaje duszy, traktowanej zawsze jako forma i energia ciała organicznego: duszę roślinną, zwierzęcą i - właściwą jedynie człowiekowi - myślącą; przeprowadził podział rozumu (funkcji duszy myślącej) na bierny i czynny. W etyce propagował zasadę środka, tj. unikanie skrajności; za cel ludzkiego działania uważał dobro i szczęście (eudajmonizm).
Arystoteles należy do najwybitniejszych postaci w dziejach filozofii (w średniowieczu zw. go po prostu Filozofem). Jego pisma uporządkował i skatalogował ok. 70 p.n.e. Andronikos z Rodos. Do ważniejszych należą (w nawiasach daty wyd. pol.): Kategorie i Hermeneutyka (1975), Topiki (1978), Metafizyka (1983), Fizyka (1968), O niebie (1980), O duszy (1972), Etyka nikomachejska (1956), Polityka (1953), Poetyka (1887, nowe tłum. 1983), Zachęta do filozofii (1988).
Teleologia - to nauka o celowości życia.
Celowość życia ludzkiego - celem istnienia państwa jest najwyższe dobro człowieka.
Tutaj pojęcie „państwo” nigdy nie było pojęciem negatywnym.
Arystoteles w swoim dziele „Polityka” podzielił dochodzenie do bogactwa na 3 części:
- dwie naturalne,
- jedna nienaturalna.
Pierwszy naturalny sposób, jako najbardziej uczciwy: pracujemy, uprawiamy ziemię, hodujemy zwierzęta i z tego wszystkiego możemy się wyżywić.
Drugi naturalny sposób: korzystamy z nadwyżki j/w, lub możemy ja zamienić na inne potrzebne materiały i produkty.
Trzeci sposób - nienaturalny: Arystoteles twierdził, że dochodzenie do bogactwa za pomocą pieniądza, jako środka wymiany dóbr, jest nienaturalne.
Arystoteles negował handel i jego rozwój.
Państwo wg Arystotelesa.
Jednostka nie może realizować swojego przeznaczenia w oderwaniu od Państwa,
Istnienie prawa zależy od istnienia Państwa,
Podział ustrojów na takie, które stawiają za cel wspólny interes, i takie, których celem jest interes prywatny,
Królestwo jest dobre, tyrania nie.
Powstają tutaj rządy klasy średniej, zwane politeją.
Z Arystotelesem wiąże się schyłek epoki hellenistycznej, upada model bycia obywatelem w państwie.
Pojawiają się nowe koncepcje społeczeństwa.
Cyreniacy - Szkołę Cyreniacką założył Arystyp z Cyreny (V - IV w. p.n.e.) który w przeciwieństwie do Sokratesa prowadził życie wielce hedonistyczne.
W kwestii poznania cyrenaicy, podobnie jak sofiści i cynicy, opowiadali się za sensualizmem (łac. sensus zmysł) - czyli poglądem filozoficznym głoszącym, że wszelka wiedza pochodzi od wrażeń zmysłowych (poznanie odbywa się poprzez przeprowadzanie logicznych doświadczeń) i jest tylko bardziej lub mniej złożonym kompleksem spostrzeżeń. A co za tym idzie byli materialistami.
Ponieważ w swoim życiu najczęściej zabiegamy o przyjemności, jednocześnie unikając niedogodności i przykrości, cyrenaicy wywnioskowali, że przyjemność jest jedynym dobrem, zaś przykrość jedynym złem. Stanowisko to określono mianem hedonizmu (od greckiego „hedone” - przyjemność). Arystyp stanął tu w opozycji do swojego mistrza Sokratesa który twierdził, że jedynie dobro daje przyjemność.
W kwestii obywatelskiej Cyreniacy poddawali się woli państwa i sytuacji w której się znaleźli.
Cynicy - szkoła filozoficzna założona przez Antystenesa z Aten. Jej twórca głosił, że cnota jest czymś zdobywanym na stałe przez wiedzę łączoną z praktycznym działaniem. Cnotliwy mędrzec jest wolny - prawem dla niego jest tylko natura. Cynicy za cel życia uważali nauczanie moralności wśród ludności pochodzenia plebejskiego.
Głosili poglądy egalitarne, twierdzili że życie w Państwie jest złem.
Epikurejczycy - uczniowie szkół epikurejskich (od 306 p.n.e. do IV w.), zwolennicy i kontynuatorzy Epikura. W swoich rozważaniach podejmowali głównie problemy etyczno-psychologiczne, socjologiczne i metodologiczne.
To filozofia która mówi o indywidualnym szczęściu, istnieje wspólnota dobroci, to nurt hedonistyczny, czerpanie przyjemności z życia, promuje się dbanie o dobro jednostki, jako dobro własne.
Stoicyzm - to kierunek filozoficzny zapoczątkowany w III wieku przed narodzeniem Chrystusa w Atenach przez Zenona z Kition,
Etyka stoicka, która większości ludzi kojarzy się ze słowem "stoicyzm", opiera się na zasadzie osiągania szczęścia przez wewnętrzną dyscyplinę moralną, sumienne spełnianie tych obowiązków, które spadają na nas naturalną koleją rzeczy, oraz odcięcia swoich emocji od zdarzeń zewnętrznych, czyli utrzymywania stanu spokojnego szczęścia niezależnie od zewnętrznych warunków.
Kluczowym założeniem tego kierunku jest fakt, iż świat jest rządzony przez rozum i należy akceptować rozumny porządek świata.
Z drugiej strony Stoicy odkrywają podwójną istotę bytu ludzkiego, czyli:
- bytu moralnego (rozum),
- bytu politycznego.
&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&
Następnie powstaje imperium rzymskie.
Na gruncie rzymskiej republiki powstaje wersja ustroju republikańskiego tzw. mieszanego. Jej twórcą był Polibiusz.
Polibiusz - (200-118 p.n.e.) -- to grecki historyk pochodzący z Megalopolis.
Był twórcą tzw. teorii ustroju mieszanego, która łączy element monarchii, arystokracji i demokracji. Wg niego współdziałanie tych elementów hamuje to aby Rzym stał się demokracją.
Znany jest przede wszystkim jako autor Dziejów, jednego z najważniejszych dzieł starożytności - historii powszechnej (40 ksiąg obejmujących lata 264-144 p.n.e.). Polibiusz uzasadniał podbój świata przez Rzym doskonałością jego ustroju.
Uchodził za znawcę w sztuce zakładania i ubezpieczania obozów oraz w dziedzinie łączności. Ulepszył telegraf optyczny i opisał na czym to ulepszenie polega. Jest również twórcą tzw. Szachownica Polibiusza czyli rodzaju szyfru mono alfabetycznego gdzie każdej literze przypisuje się liczbę wg odpowiedniej tabeli.
&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&
Marek Tullius Cycero - (106 - 43 p.n.e.) - wybitny mówca rzymski, popularyzator filozofii greckiej, polityk, słynny ze stłumienia spisku Katyliny. Zamordowany wraz z bratem Kwintusem na polecenie Marka Antoniusza, który zemścił się w ten sposób za obelżywe słowa Filipiki - czyli cykl 14 mów wygłoszonych w 44 i 43 p.n.e. przez Cycerona, skierowanych przeciwko Markowi Antoniuszowi. W kulturze Europy stał symbolem mówcy i obrońcy wolności republiki.
Mówił o państwie, prawie i władzy. Wiąże się z nim cała istota prawa rzymskiego, głównie w systemie prawa. Sam był jednak zwolennikiem arystokracji a krytykował elementy demokratyczne. Widział, że chwała republiki odchodzi a nadchodzi era pryncypatu, władztwa, dominatowi - monarchii absolutnej.
Późny stoicyzm rzymski:
Oktawiana Augusta (31 p.n.e. - 14 n.e.),
Seneka (ok. 4 p.n.e. - 65 n.e.) - pełna wolność, ludzie bez rządów,
Epiktet (ok. 50 - 138 n.e.) - marzył o zrzeszeniu wszystkich ludzi, likwidacji podziałów.
U źródeł chrześcijańskiej myśli politycznej i społecznej.
Chrześcijaństwo było odłamem judaizmu. Nie interesowano się w ogóle Państwem i władzą. Myślano tylko o zbawieniu. Rozwijało się ono w Imperium Rzymskim. Perspektywa zbawienia.
Wczesne chrześcijaństwo.
„Grosz czynszowy” - Uczciwie pracować i bogacić się, płacić należne podatki, które przyczyniają się do rozwoju społecznego, sprawiedliwość w rozporządzaniu pieniądzem to ostatnie, pozytywne przesłanie. „Oddawajcie Cesarzowi to co Cesarskie, a Bogu to co Boskie”.
Perspektywa eschatologiczna.
Eschatologia (od greckiego "ostateczny" i "teoria"), część doktryny religijnej zajmującej się rzeczami ostatecznymi człowieka i świata: śmierci, końca świata itp. Eschatologia zajmuje się religijnym rozumieniem pojęcia śmierci i życia pozagrobowego człowieka, rodzajami sądu pośmiertnego i świata zmarłych, gdzie dusza odbiera nagrodę lub karę. Eschatologia zajmuje się również sytuacją ludzkości w czasie. Eschatologia chrześcijańska wywodzi się z eschatologii judaistycznej i eschatologii greckiej.
To postawa biernej akceptacji i ścisłego rozdzielenia sfery wiary od sfery życia doczesnego. Przełomem jest rok 313 i tzw. Edykt Mediolański wydany przez Konstantyna Wielkiego a także Ewangelia wg św Mateusza i nauka św. Pawła..
Edykt Mediolański - to nazwa proklamacji zapewniającej swobodę religijną m.in. chrześcijanom, zainicjowana przez cesarza Konstantyna Wielkiego i cesarza Licyniusza w 313 w Mediolanie. Wynik zwycięstwa Konstantyna nad Maksencjuszem przy Moście Mulwijskim 28 października 312. Edykt gwarantował chrześcijanom pełną wolność religijną (zakończenie prześladowań), zezwalał na przejście na chrześcijaństwo dotychczasowych wyznawców religii rzymskiej oraz zwracał Kościołowi wszystkie skonfiskowane świątynie i posiadłości. W tym samym roku edykt zaczął obowiązywać również na Wschodzie.
Problemy:
Dóbr doczesnych: chrześcijanin nie przywiązuje wagi do dóbr doczesnych ani tez wagi do swojej roli w społeczeństwie,
Pozycji społecznej,
Wspólnoty (opiera się tylko na więzach wiary - wszyscy równi wobec Boga),
Władzy ( władza to coś, co przynależy osobom posiadającym charyzmę, autorytet, władza ma boską genezę).
Myśl chrześcijańska nawiązuje do stoicyzmu.
U św. Pawła odnajdujemy model władzy dla chrześcijaństwa.
&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&
SZKOŁA ALEKSANDRYJSKA
Wspólnota ( ludzka, otwarta bez ograniczeń i cenzusów),
Boski charakter władzy ( władza dana przez Boga nigdy nie może być zła),
Prawa naturalne a pozytywne.
Koncepcją jest dualność życia - czyli rozdzielczość cielesna i duchowa.
Nacisk na istnienie prawa jako roli wychowawczej, prewencyjnej, leczyć społeczeństwo które ma powstać.
1