HALINA GERLICH „NARODZINY, ZAŚLUBINY, ŚMIERĆ”
Problematyka zwyczajów i obrzędów
Gerlich zwraca uwagę na to, że pewne regiony były faworyzowane przez badaczy, przez co inne nie zostały dobrze rozpoznane kulturowo i na to, że nie ma jednoznaczności w rozumieniu pojęcia „zwyczaju” i „obrzędu”. Problemem jest również częste łączenie tych dwóch pojęć.
Gerlich widzi duży wpływ socjologii na tworzenie teorii etnograficznej, uważa, że użycie metod socjologicznych nie daje pełnego obrazu rzeczywistości kulturowej, dlatego zgadza się z Ryszardem Tomickim, który chce zwrócić uwagę na stanowiska badaczy antropologów w badaniu kultury, m. in. Cezarii Baudouin de Courtenay - Jędrzejewiczowej.
Dotychczas badania koncentrują się przede wszystkim na zwyczajach i obrzędach wyrosłych w kręgu kultury ludowej, a więc zjawiska kulturowe funkcjonujące w obrębie klasy robotniczej czy innych warstw oraz środowisk są rozpoznane w stopniu znikomym. Natomiast tradycyjna metoda badawcza skupiała się gł. na „przeżytkach odwiecznej przeszłości”. Wynikało to z chęci rejestracji tego, co jeszcze trwało. Badania koncentrowały się więc na analizie poszczególnych elementów kulturowych czy podsystemów. Dlatego też obraz kultury w tych pracach jest luźnym zbiorem elementów, a nie określoną strukturą. Ugruntował się jednocześnie pogląd wskazujący na trwałość i niezmienność tradycyjnych wzorów kulturowych.
Po II wojnie światowej sporadycznie podejmuje się badania nad kulturą środowisk robotniczych. Pierwszą próbę rozpatrzenia problematyki zwyczajów i obrzędów w aspekcie teoretycznym i metodologicznym po II wojnie światowej podejmuje Krystyna Kwaśniewicz.
Jednak już wcześniejsi badacze próbowali wyliczyć podstawowe cechy obu zjawisk, tj.:
genezę
specyficzną formę zwyczajów i obrzędów, zdeterminowaną kulturą danej grupy
związek z tradycją
charakterystyczną trwałość w czasie
powtarzalność w ściśle określonych sytuacjach (np. narodziny, zaślubiny, śmierć, a w cyklu dorocznym pierwsza orka, żniwa, święta bożonarodzeniowe czy wielkanocne
sposób realizowania zwyczajowych wzorów zachowań
W przypadku obrzędów wskazywano na ich związek ze sferą sacrum czy jednoznacznie z kultem. Jako działania zbiorowe oparte są na jednoznacznie określonym scenariuszu, mają określoną strukturę, swoją dramaturgię i są chronione przez sankcje represyjne.
Przyjęła się również teoria „obrzędów przejścia” Arnolda Van Gennepa, który twierdził, że życie jednostkowe stanowi następstwo etapów, których cele i założenia składają się jednak w pewną całość, dzięki czemu możemy te etapy postawić na jednej płaszczyźnie: narodziny, społeczna dojrzałość, małżeństwo, ojcostwo, awans społeczny, specjalizacja zawodowa, śmierć itd. Do każdego z tych zespołów odnoszą się pewne obrzędy, których celem jest spowodować przejście z jednej określonej sytuacji do drugiej. Jeśli cel jest ten sam, to środki do jego osiągnięcia muszą być jeśli już nie identyczne w szczegółach, to przynajmniej podobne także dlatego, że jednostka stopniowo ulega zmianom, przeszedłszy przez wiele tych etapów i przekroczywszy wiele punktów granicznych.
W etnografii wykształciła się klasyfikacja zwyczajów i obrzędów. Tradycyjnie wyróżnia się dwa cykle:
rodzinny
doroczny
Poza tym niektórzy badacze wyodrębniają zwyczaje prawne, domowe, towarzyskie, żniwiarskie, religijne, a także takie, które nie są związane „na ogół z konkretną datą w cyklu rocznym lub w życiu rodzinnym, ale z sytuacją mogącą zaistnieć każdego dnia”.
ZWYCZAJ jest rodzajem zachowania się o charakterze nawykowym jednostkowego lub zbiorowego, podejmowanego w małych grupach społecznych w sposób celowy w określonych sytuacjach społecznych, na gruncie uznawanych w danej społeczności tradycyjnych norm i wzorów, na straży których stoją głównie sankcje obyczajowe. (K. Kwaśniewicz)
ZWYCZAJ rozumiany jest jako pewien względnie powszechnie uznawany i powtarzalny wzór zachowań o charakterze jednostkowym lub zbiorowym, zdeterminowany tradycją danej grupy i występujący w ściśle określonych sytuacjach, w niektórych sytuacjach obwarowany sankcją. (H. Gerlich)
OBRZĘD natomiast jest rodzajem działań zbiorowych, dotyczących pewnych momentów przełomowych mających związek ze sferą sacrum, które opierają się na usankcjonowanym przez tradycję scenariuszu, wyznaczającym określonym jednostkom pewne funkcje i wyrażającym uznawane wartości. Scenariusz ten cechuje swoista struktura oraz dramaturgia. Na straży obrzędu stoją sankcje społeczne i nadprzyrodzone. (H. Gerlich)