Wielkie odkrycia geograficzne
W średniowieczu Europa handlowała z np. Chinami za pośrednictwem Arabów czy Turków. Sprowadzano towary luksusowe - korzenie, przyprawy, barwniki do tkanin, jedwab, cukier z trzciny cukrowej. Żeglarze bali się odpływać daleko (np. dlatego, że powszechny był pogląd, że Ziemia jest dyskiem i z jego „końców” spada się w przepaść). Pod koniec XV w. Zmienił się jednak sposób myślenia człowieka. Ludzie zdecydowali się na przepłynięcie Oceanu Atlantyckiego. Przyczyny odkryć geograficznych:
Postęp w żegludze
We Włoszech w XIII i XIV wieku zaczyna się tworzyć nowy kierunek filozoficzno humanistyczny. Powrót do antyku. Zaczęto korzystać ze zdobyczy kartograficznych m.in. Arabów. Ponownie zainteresowano się kartografią.
Wynaleziono kompas i busolę - określenie kierunku. Wynaleziono log - mierzenie przebytej odległości. Zaczęto budować nowe statki - karawele - większe, cięższe o większej wyporności, więcej ładunku, szybsze, wyposażone w 3 maszty. Nowe statki usprawniły żeglugę. Dawały możliwości wypuszczania się na szersze wody.
Kryzys płatniczy w Europie
Pieniądz w średniowieczu oparty na kruszcu - złoto, srebro. U schyłku średniowiecza kończyły się złoża. Psuto monetę. Brakowało pieniędzy do m.in. handlu lewantyńskiego z Dalekim Wschodem (Lewant). Pieniądze były potrzebne, żeby płacić Turkom za pośrednictwo. Nastąpił kryzys w handlu z Dalekim Wschodem. Był on opłacalny dla Włochów i Hiszpanów, a w związku z jego załamaniem zaczęli szukać sposobów na ominięcie pośrednictwa Turków. Należało znaleźć drogę do Indii.
Była to wyprawa w nieznane - ryzykowna. Kryzys renty feudalnej spowodował, że ludzie byli gotowi na wyprawy ponieważ mogli zrobić karierę. Kryzys ten dotknął najbardziej Hiszpanów. Przez całe średniowiecze mieli co robić. Trwała tzw. Rekonkwista - odbieranie ziem Arabom (za Karola Wielkiego). Na terenie płw. Iberyjskiego państwa chrześcijańskie. Król Kastylii i Aragonii -> Hiszpania + Portugalia. Przez całe średniowiecze rycerstwo miało zajęcie - odbieranie ziem Arabom, a przy okazji zdobywali łupy - pieniądze i ziemię.
Gdy Arabowie zostali wyparci z płw. Iberyjskiego rycerstwo straciło zajęcie. W 1492 roku Kolumb dopłynął do Ameryki - w tym roku padła ostatnia twierdza Arabów - Grenada. Kończy się rekonkwista. Szlachta nie ma zatrudnienia. Gotowi są na szaleńcze wyprawy. (przyczyny społeczne).
Odkryto Ameryki. Tereny te były zaludnione. Mieszkali tam Indianie (ponieważ myśleli, że dopłynęli do Indii). Stworzyli oni państwa na terenie Ameryki Południowej i Środkowej. Cywilizacje te odbiegały od cywilizacji w Europie. Nie znali np. koła. Aztekowie, Majowie, Inkowie. Zostały one zniszczone przez konkwistadorów. Ludność zamieszkująca Ameryki nie była ludnością tubylczą. Była ta ludność napływowa - przybyli najprawdopodobniej z Azji przez cieśninę Beringa ok. 25000 lat temu. Druga hipoteza głosi, że przybyli z wysp Azji drogą morską przez Ocean Spokojny.
Plemiona bitne i agresywne. Zajmowali się rolnictwem, głównie uprawą kukurydzy. Zajmowali się także rzemiosłem artystycznym - wyroby ze złota i srebra codziennego użytku. Niezwykłe osiągnięcia architektoniczne - monumentalne miasta, które budziły podziw. Budowane bez sklepienia łukowego. Posiadali pismo - hieroglify, ideograficzne, fonetyczne. Podstawowa liczba 20 - system liczenia. Nie wiadomo kto rządził w tych państwach. Te dziwne cywilizacje ulegały zagładzie.
Aztekowie zajmowali się rolnictwem - uprawiali głownie kukurydzę. Ludność miejska. Na czele każdego plemienia stał naczelnik plemienia. Obok naczelników była rada składająca się z naczelników plemion i głównych kapłanów. Rada wybierała królów. Był jeden król -najważniejszy, cesarz (np. Montezuma II, który zginął w walce z Cortezem). Religia politeistyczna. Czcili gwiazdy. Ważny był bóg wojny. Obrzędy religijne pełne były krwawych ofiar, także masowe ofiary z ludzi np. rytualny kanibalizm, śmierć przez wyrwanie serca.
Majowie zamieszkiwali płw. Jukatan. Gdy przybyli tam Europejczycy, byli nastawieni pokojowo. Nazywano ich Grekami Ameryki. Posiadali bardzo dokładny kalendarz, a także pismo. Znali się na astrologii, uprawiali kukurydzę. Żyli w miastach.
Inkowie żyli w Peru -> Andy. Plemię agresywne. Uprawiali kukurydzę i kartofle. Znali zwierzęta pociągowe - lama. Czcili Słońce - Państwo, Imperium Słońca. Potrafili budować wspaniałe drogi w górach. Ciekawy sposób komunikowania się - za pomocą dymu. Mieli pismo sznurowe.
Plemiona indiańskie nie znały żelaza, koni, koła, broni żelaznej i palnej. Dlatego podbój był łatwy i okrutny.
Krzysztof Kolumb odkrył Amerykę. Pochodził z Genui (Włochy). Miał koncepcję, że jak będzie płynął na zachód to dotrze do Indii. Musiał jednak znaleźć sponsora tej wyprawy. Zwrócił się do króla Portugalii. Zainteresowali się tym także królowie Hiszpanii. Podpisano umowę. Kolumb musiał pokryć 1/8 kosztów wyprawy. Miał zostać dożywotnim admirałem, gubernatorem i wicekrólem ziem podbitych. Z Palos koło Kadyksu wyruszyły Santa Maria, Pinta, ................... Najważniejsza wyprawa. Kolumb dopłynął do Wysp Bahama. Zatrzymał się na wyspie San Salwador. Później dopłynął na Karaiby. Kubę i Haiti nazwał Hispaniola. Przywiózł dużo złota. W 1492 roku znowu wypłynął z Palos. Dopłynął na Antyle i Jamajkę. Przywiózł trzcinę cukrową. W 1498 roku kolejna podróż. Odkrył Trynidad i stanął na kontynencie Amerykańskim. Ludzie, którzy zazdrościli mu sukcesów zawiązali opozycję przeciwko niemu. Po trzeciej wyprawie oskarżony o działalność przeciw królowi. Uwolniony. Odbył kolejną IV podróż. Dotarł do Kuby, Haiti, Jamajki, a następnie do Majów - Ameryka Środkowa. Nazwa Ameryka od kupca Amerigo Vespucciego, który w 1499 roku dopłynął do wschodnich wybrzeży Ameryki.
Bartolomeo Diaz dopłynął do Przylądka Dobrej Nadziei w 1488 roku.
Vasco da Gama dopłynął do Przylądka Dobrej Nadziei, opłynął Afrykę i dotarł do Kalikatu w Indiach. Handel z Indiami zmonopolizowali Portugalczycy.
Ferdynand Magellan uzyskał poparcie królów Hiszpanii. Jego wyprawa trwała od 1519-1522. Tylko jeden statek wrócił do Kadyksu. Magellan płynął na zachód. Dopłynął do Ameryki Południowej. Płynął wzdłuż jej wybrzeży na południe. Ochładzało się - wszystko zamarzało. Zaczęło brakować żywności. Marynarze umierali na szkorbut. Miał do wyboru albo opłynąć Przylądek Horn, albo przepłynąć cieśninę Magellana oddzielającą Ziemię Ognistą os Ameryki. Jest tam mgła, ciemno, zimno, deszcze, dużo kanałów (labirynt). Brakowało wody pitnej. Po kilkunastu dniach udało mu się stamtąd wypłynąć. Wody na które dotarł nazwał Oceanem Spokojnym, ponieważ były dużo spokojniejsze od wód w cieśninie. Dopłynął do Filipin. Doszło do przypadkowego konfliktu z tubylcami i Magellan został zabity. Jeden statek wrócił. Opływając Afrykę udowodnił, że Ziemia jest okrągła.
Skutki dla Europy
Mocarstwa biorące udział w odkryciach - Portugalia, Hiszpania, później Holandia, Francja i Anglia - zakładają kolonie. Wywożą z nich co się da. Z Indii przyprawy. Państwa z dużą ilością kolonii są bogatsze. Tworzą się bogactwa kolonialne.
Zmieniły się szlaki handlowe - handel morski skierowany na Atlantyk. Wzrosła inflacja (szczególnie we Francji, Niderlandach, Anglii, Hiszpanii) ponieważ napływało coraz więcej złota z Ameryk. Człowiek udowodnił, że swoją wolą i siłą wszystko może. Odkrycia udowodniły, że Ziemia jest okrągła.
REFEORMACJA W NIEMCZECH
Kościół w średniowieczu przeżywał kryzys - wielka schizma zakończona na soborze w Konstancji. Nie podjęto wtedy żadnej reformy w kościołach katolickich co było największym błędem. Od połowy XI w. kościół prawosławny i rzymskokatolicki, który jest krytykowany.
W wieku XVI nikt nie walczył o władzę w Europie. Kościół miał wymagania w stosunku do katolików. Papież był władcą Państwa Kościelnego ze stolicą w Rzymie. Prowadził politykę jak władca świecki. Państwa włoskie walczyły ze sobą, król Francji Franciszek I chciał podbić te tereny. Papież też uczestniczył w tej wojnie. Dwór papieski był jednym z najbogatszych, często wyprawiano przyjęcia, bale, papież wydawał dużo pieniędzy m.in. na sztukę - był mecenasem sztuki - opiekował się np. Michałem Aniołem. Pieniądze pobierał z kasy państwa. Wszyscy władcy katoliccy byli zobowiązani do płacenia danin na rzecz papieża - świętopietrze, annaty - dodatkowe opłaty roczne. Władcy zaczęli niechętnie patrzeć na papiestwo, które ściągało ogromne daniny. Jednak nie tylko papież tak robił. Podobnie postępowała cała hierarchia kościelna - biskupi, arcybiskupi. Pobierali m.in. dziesięcinę, czyli 1/10 część dochodów. Pospolita była także symonia, a w wieku XIV i XV także wprowadzono sprzedaż odpustów. Ta demoralizacja w Kościele przestała się podobać ludziom. Nie przestrzegano celibatu. Księża wiedli po prostu świecki tryb życia i byli słabo wykształceni.
Wynaleziono druk. Pierwszą książką wydaną w większości państw była Biblia. Wzrosła liczba jej czytelników, gdyż przetłumaczona została na języki narodowe i nie trzeba było znać łaciny, żeby ją przeczytać. Ludzie porównywali to co było w niej napisane z tym co mówił Kościół. Ludzie wykształceni dostrzegli luki w wiedzy jaką posiadali księża. Jako jeden z pierwszych krytyki podjął się Erazm z Roterdamu. Rozpoczyna się także reformacja - tworzenie nowych kościołów.
Niemcy były podzielone na kilka państw - Bawaria, Brandenburgia i miasta państwa. Tam zaczęła się reformacja. W 1517 roku - wystąpienie Marcina Lutra. Był zakonnikiem z zakony Augustianów. Był wykształcony, znał dzieła Husa i Wikliefa. Uważał, że to co głosi Kościół nie zgadza się z Biblią. Chciał zreformować Kościół katolicki, występował przeciwko sprzedaży odpustów. W 1517 roku w Wittenberdze przybił 95 tez - zawarł w nich program reformy Kościoła katolickiego. Wyznawał wyższość soboru. Wywołało to protest hierarchii kościelnej. Nie mogli dojść do porozumienia. Papież rzucił klątwę na Marcina Lutra. On jednak uzyskał poparcie książąt niemieckich - nie cesarza. Doprowadził do rozłamu w Kościele tworząc Kościół Luterański.
Marcin Luter nie chciał dokonać rozłamu. Chciał zreformować kościół katolicki. Nie mógł jednak dojść do porozumienia z jego „władzami”. Papież rzucił na niego klątwę. Książęta niemieccy udzielili mu poparcia więc stworzył nowy kościół chrześcijański. Odrzucał zwierzchnictwo papieża i hierarchii kościelnej. Głową kościoła w państwie ma być jego władca (Bawaria -> książę bawarski). Marcin Luter głosił potrzebę sekularyzacji dóbr kościelnych - majątki kościoła mają przejść na własność państwa. Pastor, który głosił Słowo Boże, miał być urzędnikiem państwowym opłacanym przez państwo. Marcin Luter zniósł zasadę celibatu. Uważał, że jedynym źródłem wiary jest Pismo Święte, które powinno być przetłumaczone na języki narodowe.
Msze święte także powinny być prowadzone w językach narodowych. . Marcin Luter odrzucał tradycję kościelną - dogmaty wiary ustalone na soborach. Odrzucił 5 sakramentów - zostawił tylko chrzest i komunię świętą. Odrzucił kult Matki Boskiej i świętych.
Jego doktryna religijna. Niemożliwe jest, żeby o życiu wiecznym decydowały grzechy - decydują o nim wiara i łaska Boża. Ten kto posiada łaskę Bożą, jest człowiekiem dobrym, natomiast ten kto jej nie posiada jest zły (np. złodziej). O łaskę Bożą trzeba się modlić. Podstawą wiary dla Marcina Lutra były więc: łaska Boża i miłosierdzie Boże.
Luteranizm okazał się religią popularną w Niemczech - książętom opłacała się sekularyzacja i odrzucenie hierarchii kościelnej (koniec z daninami). Luteranizm przyjął się w: północne Niemcy, Dania, Szwecja, Norwegia, Państwo Krzyżackie.
Kolejnym reformatorem z Niemiec był Tomasz Münzer. Był anabaptystą. Odrzucał chrzest - uważał, że powinni go przyjmować ludzie dorośli za swoją zgodą. Doktryna społeczna (poglądy radykalne). Głosił, że złem jest własność prywatna - chciał wprowadzić wspólnotę dóbr. Ludzie powinni wspólnie pracować i dzielić się owocami tej pracy. Szczególnie zainteresowali się jego poglądami chłopi. Doprowadziło to do wojny chłopskiej w 1525 roku. Chłopi napadali na dwory i zabijali szlachciców, zabierali ziemię.
Jan Kalwin działał początkowo w Szwajcarii, później Holandia, tereny dzisiejszej Belgii. Odrzucał zwierzchnictwo papieża i hierarchii kościelnej. Głosił sekularyzację dóbr. Władzę w kościele kalwińskim sprawuje zgromadzenie wiernych - w Polsce zbór kalwiński. Zgromadzenie to wybierało duchownych. Był to kościół demokratyczny. Brak celibatu. Na czele zgromadzenia stała rada, która kontrolowała życie członków zboru. Sprawdzali czy żyją zgodnie z Ewangelią, czy uczestniczą w obrzędach. Kościół ten był więc bardzo surowy.
Źródłem wiary według Kalwina było Pismo Święte. Odrzucał tak jak Marcin Luter tradycję kościelną. Odrzucał także kult Matki Boskiej i świętych. Uznawał tylko 2 sakramenty tak jak Luter - chrzest i komunię świętą.
Doktryna religijna. Zasada predestynacji - Kalwin twierdził, że Bóg podzielił ludzi na potępionych i zbawionych. Człowiek w swoim życiu postępuje, tak jak go Bóg wybrał. Człowiek przeznaczony do zbawienia żyje dobrze (praca, modlitwa), natomiast człowiek potępiony to grzesznik. Nie można tego zmienić.
Według Kalwina bardzo ważna jest praca. Jeżeli człowiek jest bogaty, posiada majątek, który zdobył własną pracą to znaczy, że jest wybrany do zbawienia. Nauka Kalwina była zwana Ewangelią pracy.
Religia ta przyjmowała się tam, gdzie praca była ważna i rozwijały się majątki (Niderlandy, Francja - hugonoci, Anglia - purytanie). Człowiek cały tydzień pracuje, natomiast niedziela poświęcona Bogu i nie można było pracować - chodzić do teatru i brak innych rozrywek w niedzielę. Szło się do kościoła, a później w domu czytało Pismo Święte.
Kościół anglikański stworzył władca Anglii, król Henryk VIII. Interesowało go to, żeby zostać głową kościoła, zagarnąć jego majątki i zlikwidować hierarchię kościelną. Posłużył mu do tego konflikt z papieżem. Miał córkę z Katarzyną Aragońską, jednak ona już nie mogła mieć dzieci, a on chciał mieć syna. Chciał się z nią rozwieść. Papież nie chciał narazić się królowi Hiszpanii (ojciec Katarzyny), która była jego podporą i nie udzielił rozwodu. Henryk VIII zerwał wtedy z papieżem, ogłosił się głową kościoła dał sobie rozwód. Głosił sekularyzację dóbr, brak celibatu, odrzucał kult Matki Boskiej i świętych.
Skutki reformacji
Wojny religijne objęły właściwie całą Europę. Polska była tolerancyjna, więc wojen nie było. Polska była państwem gdzie nie płonęły stosy. Natomiast w XVI i XVII wieku wojny objęły Niemcy. Doszło do niej ponieważ wybuchł konflikt między władcami, którzy przeszli na luteranizm, książętami katolickimi. Wojna trwała długo i była krwawa. Zakończyła się w 1555 roku pokojem w Augsburgu. Zadecydowano o tolerancji religijnej. Dotyczyła ona jednak tylko władców. Zwyciężyła zasada czyj kraj tego religia. Władca narzucał religię poddanym. Gdy książę był luteraninem to mieszkańcy też musieli być. Rozpoczęły się prześladowania religijne. W krajach luterańskich prześladowano katolików i na odwrót. Nie można było przejść na kalwinizm. W XVII wieku wybuchła także wielka wojna trwająca 30 lat.
W 1525 roku wybuchła wojna chłopska. Chłopi na własną rękę wprowadzali wspólnotę dóbr. Krwawa wojna. Stłumiono ją jednak, a Tomasz Münzer skazany na śmierć. Wyznawcy Lutra i Katolicy działali wspólnie i wojna została potępiona przez papieża i Lutra.
Francja została oficjalnie przy katolicyzmie. Jednak szlachta i mieszczaństwo przyjmowało powoli kalwinizm -> hugonoci. Konflikt, który wybuchł między katolikami, a hugonotami splatał się z polityką, m.in. o władzę.
Rodem panującym we Francji była dynastia Walezjuszy, którzy byli katolikami. Drugim rodem po nich, był Burbonów. Byli oni wpływowi i byli hugonotami. Nastąpiła pewna próba załagodzenia konflikty. Chciano ożenić Henryka księcia Nawarry z rodu Burbonów (przywódca hugonotów) z siostrą króla Karola, Małgorzatą z rodu Walezjuszy. Niektórzy dążyli jednak do konfrontacji, a nie pokoju. Matka króla - królowa Margo, Katarzyna Medycejska, miała zwolenników konfrontacji i wygrała. W 1572 roku, kiedy odbył się ślub, do Paryża zjechała duża liczba hugonotów. W noc poślubną, gdy goście bawili się na przyjęciu weselnym, odbyła się krwawa rzeź hugonotów - noc św. Bartłomieja. Wymordowano hugonotów. Przywódca hugonotów ucieka. Rozpoczął się prawdziwy konflikt między hugonotami, a katolikami i między Walezjuszami, a Burbonami. W czasie tej wojny zginął zarówno król Karol jak i jego następca Henryk Walezy (przez 3 miesiące na tronie polskim). Wojna trwała bardzo długo. Na Henryku Walezym skończył się ród Walezjuszy. Okazało się, że człowiekiem najbardziej poważnym i odpowiedzialnym do objęcia tronu, aby nie było bezkrólewia, jest Henryk książę Nawarry. Zaproponowano mu koronę pod warunkiem przejścia na katolicyzm. Henryk zdecydował się na to i objął tron jako Henryk IV Burbon. Zapoczątkował kolejną dynastię panującą - dynastię Burbonów. Pamiętał jednak, że był hugonotem i chciał zakończyć konflikt między hugonotami, a katolikami. W 1598 roku, wydał edykt nantejski - pakt tolerancyjny. Edykt nadawał hugonotom możliwość swobodnego wyznawania wiary. Nadawał swobody religijne. Jako gwarancję swobód religijnych, hugonocu dostali kilka twierdz, zamków wojskowych (np. La Roschelle) Miała to być ich gwarancja niezależności politycznej i wojskowej.
Kolejny konflikt był w Niderlandach. Przyjął się w nich kalwinizm. Południowa ich część (tereny dzisiejszej Belgii) rządzona była przez Hiszpanów. W Hiszpanii również panował ród Habsburgów. Hiszpanie byli katolikami i na terenie południowych Niderlandów panował namiestnik w imieniu króla Hiszpanii. Hiszpanie byli podporą papieża, nie mogli zgodzić się na to , żeby na ich terenach panował kalwinizm. Na terenach północnych kalwinizm się przyjął, a na południu wojska hiszpańskie zmusiły ludność do przyjęcia wiary katolickiej. Konflikt religijny w tym przypadku nałożył się na konflikt narodowy. Ludność Niderlandów sprzeciwiała się panowaniu Hiszpanów i wierze katolickiej.
Kolejnym konfliktem był konflikt w Anglii. Tam jednak nie doszło do wojny religijnej, były tylko prześladowania. Kiedy zmarł Henryk VIII, władzę objęła jego córka z pierwszego małżeństwa, wychowana w wierze katolickiej - Maria zwana później Krwawą (Krwawa Mery). Kiedy doszła do władzy zaczęła prześladować anglikanów. Kler anglikański poszedł pod sąd - na ścięcie. Była ona powszechnie nie lubiana przez mieszkańców Anglii. Kiedy zmarła ku uciesze ludu, władzę objęła druga córka Henryka VIII z drugiego małżeństwa, wychowana w wierze anglikańskiej - Elżbieta I, która stworzyła potęgę Anglii. Przywróciła kościół anglikański, a za jej panowania nie było właściwie prześladowań.
Niejako skutkiem reformacji była kontrreformacja. Były to działania przeciwko reformacji. Ruch odnowy w kościele katolickim, który dążył do jego zreformowania, aby inne narody nie zmieniły wyznania, aby kościół katolicki odbudował swoją pozycję w Europie. Reforma była potrzebna. Reformy zostały podjęte na soborze w Trydencie, który trwał w latach 1545 - 1563. Na początku obrady zdominowane problemem, czy potępić, czy uznać za równorzędne, kościoły zreformowane. Zostały jednak potępione, a ich wyznawców nazwano heretykami. Później podjęto się wewnętrznej konsolidacji kościoła. Uznano, że jedynym komentatorem Pisma Świętego jest kościół katolicki, a właściwie papież, który jest nieomylny w sprawach wiary. Uznano, że tradycja kościelna jest równorzędna z Pismem Świętym. Ustalono trydenckie wyznanie wiary, które do dzisiaj odmawiamy w Kościele. Sformułowano definicję kapłaństwa, które potwierdzono, że jest sakramentem. Ustalono również to, że istnieje czyściec. Ustalono, że najważniejszym nabożeństwem w kościele katolickim jest msza święta i nie pozwolono, żeby odprawiano ją w językach narodowych - po łacinie do 196X. Powołano do życia Trybunał Świętej Inkwizycji. Święta inkwizycja powstała w wieku XIII na terenie płw. Iberyjskiego i jej zadaniem była walka z herezją. Na czele TŚI stało święte oficjum i tam rozpatrywano sprawy ludzi oskarżonych o herezję. Ludzie oskarżani byi często na podstawie donosów i zeznań wymuszanych pod wpływem tortur. Nie było możliwości obrony. Zazwyczaj ludzie się przyznawali i czekał ich wtedy stos, gdy się nie przyznali, dostawali taką samą karę. Trybunał Świętej Inkwizycji reaktywowano tylko w Hiszpanii i Włoszech. Był on na usługach państwa i służył do ścigania przeciwników politycznych.