Życie i twórczość
Fiodor Michajłowicz Dostojewski urodził się 30 października 1821 roku w Moskwie jako drugi syn Michała Andriejewicza Dostojewskiego. Zmarł 28 stycznia 1881 roku w Petersburgu z powodu pęknięcia tętnicy płucnej. Niski, nerwowy, epileptyk, hazardzista. Popadał w ataki szaleństwa - w jednym z nich zdeformował sobie twarz (uszkodził prawe oko). Jego ojciec - ordynator szpitala wojskowego - byt człowiekiem ponurym, niezrównoważonym alkoholikiem. Został on zamordowany, prawdopodobnie była to zemsta. Matka Maria Fiodorowna była natomiast kobietą wrażliwą, rozczytywała się w poezji rosyjskiej. Niewątpliwie na psychice przyszłego autora Zbrodni i kary zaważył nieudany związek rodziców, obfitujący w sprzeczki, kłótnie i ciągłe wybuchy złości ojca. W l827 roku rodzina Dostojewskiego przenosi się do majątku ziemskiego w guberni tulskiej. W 1837 roku umiera matka, a chłopcy zostają oddani do Szkoły Inżynierskiej w Petersburgu. W najmniejszym stopniu nie odpowiada to zainteresowaniom Fiodora, który pasjonuje się literaturą i historią. Rozczytuje się w dziełach Puszkina, Lermontowa, Gogola, Szekspira, Schillera, Scotta. Z tego okresu pochodzą pierwsze jego próby pisarskie: tragedie historyczne Maria Stuart, Borys Godunow. Wiosną 1845 roku kończy pierwszą powieść pt. Biedni ludzie. Krytycy widzą w autorze godnego następcę Gogola. Jego następne powieści: Sobowtór i Gospodyni nie spotykają się już z tak entuzjastycznym przyjęciem. W 1847 roku Dostojewski nawiązuje kontakt z kółkiem Pietraszewskiego. Na dwóch spotkaniach u Pietraszewskiego odczytał Dostojewski list Bielińskiego, w którym padły zarzuty o wiernopoddaństwo wobec carskiego systemu politycznego. Stało się to dowodem obciążającym Dostojewskiego podczas rozprawy pietraszowców. Na dalszą twórczość wywarło silny wpływ aresztowanie go za działalność politycznąo oraz wyrok śmierci w 1849. Wykonanie wyroku zostało zawieszone w ostatniej chwili, kiedy Dostojewski stał już przed plutonem egzekucyjnym. W 1850 roku został zesłany na 4 lata katorgi w Omsku nad Irtyszem. Potem czekała go służba wojskowa. W 1859 roku wrócił do Petersburga z poślubioną w Kuźniecku wdową Marią Isajew. Publikuje Wspomnienia z domu umarlych - autobiograficzną książkę o pobycie w Omsku. W 1864 roku powstaje jedno z kluczowych dzieł Dostojewskiego Notatki z podziemia. W 1862 roku wyjeżdża za granicę. Zwiedza miasta Niemiec, Włoch, Paryż, Londyn. Interesują go przede wszystkim ludzie. Utwierdza się w przekonaniu, że cywilizacja zachodnioeuropejska to duchowy cmentarz. W 1864 roku umiera żona i brat pisarza Michał. W 1866 roku żeni się z Anną Grigorjewną Snitkin, młodszą od niego o 25 lat stenografistką. Związek ten okazał się niezwykle szczęśliwy. Dzięki niej mogły powstać jego największe arcydzieła i dzięki jej uporowi, konsekwencji i zapobiegliwości mógł względnie spokojnie pracować. W latach 1865-66 powstała Zbrodnia i kara. W 1867 roku małżonkowie opuścili na cztery lata Petersburg. Zwiedzili Drezno, Baden-Baden, Genewę, Vevey, Mediolan, Florencję, Bolonię. Pragę. W roku 1868 ukazała się powieść Idiota, a w 1872 Biesy. Ostatnią wielką powieścią Dostojewskicgo, drukowaną na łamach czasopisma "Russkij Wiestnik" w latach 1879-80, było dzieło uważane za syntezę jego twórczości - Bracia Karamazow.
Dostojewski stał się mistrzem analizy psychologicznej (psychologizmu). Jego powieści są trudne do jednoznacznego zaklasyfikowania. Jedyne w swoim rodzaju. Wykraczające poza realizm, ale też nie dokładnie naturalistyczne. Mroczne, badające najczarnejsze pokłady ludzkiej psychiki, szpiegujące i analizujące naturę ludzką, zło i szaleństwo. Świat okrucieństwa, nędzy i głodu często bywa terytorium powieści Dostojewskiego. Ludzkie przewinienia, zbrodnie takie jak zabójstwo, nierząd, nałogi nieodmiennie prześladują bohaterów, pisarz wkracza głęboko w ludzką duszę - a przy tym chętnie wykorzystuje motyw powieści sensacyjnej. Postacie Dostojewskiego stały się swoistymi symbolami. Skomplikowany zabójca Raskolnikow ze Zbrodni i kary czy tytułowy Idiota - Lew Myszkin, idealista taki jak Don Kichot, tyle że zniszczony przez otoczenie. Skąd mroczne zainteresowania rosyjskiego twórcy? Możliwe, że swoje źródło mają w biografii Dostojewskiego. Był zafascynowany irracjonalnymi pierwiastkami natury ludzkiej oraz walką dobra ze złem czającym się wszędzie. Atakował ówczesny indywidualizm filozoficzny, dopatrując się w nim destrukcyjnego wpływu na człowieka i jego moralność potępiał zarówno kapitalistyczną cywilizację, jak ruchy socjalistyczne i rewolucyjne, zarzucając im zagubienie wartości chrześcijańskich i opowiadając się stanowczo przeciwko ateizmowi. Był pisarzem pełnym moralnej pasji, nowatorem artystycznym wahającym się między skrajnym sceptycyzmem i nadzieją.
Bracia Karmazow - informacje wstępne i treść utworu
Bracia Karamazow (ros. Братья Карамазовы) - ostatnia powieść Fiodora Dostojewskiego, uważana powszechnie za kulminację jego twórczości. Dostojewski spędził na pisaniu Braci Karamazow ponad dwa lata (lipiec 1878 - listopad 1880). Kolejne części utworu ukazywały się w czasopiśmie Russkij Wiestnik, oddzielne wydanie ujrzało światło dzienne w grudniu 1880 roku. W zamierzeniu powieść miała być częścią cyklu Żywot Wielkiego Grzesznika, a historia Aloszy kontynuowana. Dostojewski zmarł jednak niedługo po publikacji Braci Karamazow, więc dalsze losy bohaterów pozostały w sferze domniemań.
Książka opisuje historię ojcobójstwa, w którą w różnym stopniu są zamieszani wszyscy synowie zamordowanego człowieka. Powieść koncentruje się na psychologicznych pobudkach kierujących bohaterami. Roztrząsa odwieczne dylematy ludzkości, takie jak choćby istnienie wolnej woli, Boga, zła, miłości i ateizmu. Dostojewski po mistrzowsku penetruje najmroczniejsze zakamarki duszy ludzkiej i targające człowiekiem namiętności.
Od czasu wydania książka została uznana przez wielu myślicieli m.in. Zygmunta Freuda czy Alberta Einsteina za jedno z najwybitniejszych dzieł światowej literatury.
Pierwsze notatki związane z Braćmi Karamazow zaczął pisać Dostojewski już w kwietniu 1878. Jednym z ważniejszych czynników które wpłynęły na pisarza była myśl filozofa rosyjskiego Mikołaja Fiodorowicza Fiodorowa. Uważał on, że zbawienie może nastąpić na Ziemi poprzez synów potrafiących odkupić grzechy swych rodziców.
Ojcobójstwo opisane w powieści jest przeciwieństwem tej koncepcji. Synowie nie tylko nie odkupują win ojca, ale popełniają zbrodnię i zaprzepaszczają nadzieję na zjednoczenie ludzkiej rodziny postulowane przez Fiodorowa.
Istotna dla struktury powieści była też osobista tragedia Fiodora Dostojewskiego. W maju 1878 roku prace nad utworem przerwała śmierć trzyletniego synka - Aloszy (Alosza to też w powieści imię najmłodszego z braci Karamazow). Tragizmu sytuacji dodał fakt, że dziecko zmarło na odziedziczoną po ojcu epilepsję. Główny bohater Braci Karamazow nosi takie samo imię jak zmarły syn autora, pojawia się też historia kapitana i jego chorego synka Iliuszy.
Sam wybór ojcobójstwa jako głównego wątku powieści był inspirowany spotkaniem Dostojewskiego z Ilińskim na Syberii. Człowiek ten, jak się później okazało, odbywał karę za zbrodnię, której nie popełnił. Iliński był pierwowzorem książkowego Dymitra Karamazowa.
Powieść składa się z czterech części i epilogu. Każda część składa się z trzech ksiąg podzielonych na mniejsze podrozdziały.
Większość napisana w Starej Russie która stała się pierwowzorem książkowego Skotoprigoniewska. Pierwszego polskiego tłumaczenia dokonał Aleksander Wat w 1928 r. Braci Karamazow przełożył ponownie Adam Pomorski.
Księga Pierwsza. Dzieje pewnej rodzinki
Zapoznanie czytelnika z historią rodziny Karamazowów. Szczegóły dwóch małżeństw Fiodora oraz obojętność na wychowanie własnych dzieci. Narrator opisuje również szeroko osobowość każdego z braci i powody ich przybycia do miasta. Księgę kończy opis tajemniczego mistyka - starca Zosimy.
Księga Druga. Nieprzyzwoite zebranie
Rozpoczyna się przybyciem rodziny Karamazowów do monasteru. Starzec Zosima ma pełnić rolę mediatora pomiędzy Dymitrem i Fiodorem w sprawie należnych synowi dóbr materialnych. Dymitr przybywa na spotkanie jako ostatni, wywołuje awanturę i pogłębia konflikt z ojcem. W księdze opisane jest również spotkanie starca Zosimy z niewiastami, które wierzą w jego zdolności lecznicze i uzdrawiającą moc. Starzec pociesza matkę rozpaczającą po stracie trzyletniego synka (analogia do osobistej tragedii autora).
Księga Trzecia. Lubieżnicy
Dostarcza więcej szczegółów dotyczących trójkąta miłosnego jaki powstał pomiędzy Gruszeńką, Fiodorem i jego synem Dymitrem.
Autor odkrywa szczegóły charakteru Dymitra podczas jego rozmowy z Aloszą. Tego samego wieczoru Mitia wtargnąwszy do domu ojca grozi wśród świadków że go zabije. Opisana jest również historia obłąkanej Lizawiety Smierdiaszczej i jej syna Smierdiakowa.
Alosza jest świadkiem upokorzenia Katarzyny Iwanowny przez Gruszeńkę.
Księga Czwarta. Szarpanina
Wprowadza do powieści wątek poboczny który pojawi się również później. Alosza obserwuje grupkę chłopców rzucających kamieniami w jednego z rówieśników imieniem Iliusza. Gdy Karamazow stara się pomóc, Iliusza gryzie go w palec. Później dowiadujemy się, że ojciec Iliuszeńki został wyciągnięty za brodę z baru przez Mitię Karamazowa, a następnie pobity. Niebawem Aleksy udaje się do domu kapitana z propozycją gotówkowej rekompensaty. Ojciec Iluszy najpierw przyjmuje pieniądze, po chwili jednak ujmuje się honorem i odrzuca pomoc.
Księga Piąta. Pro i Contra
M.Fiodorow
Racjonalistyczna i nihilistyczna ideologia przenikająca Rosję końca XIX wieku zostaje wyłożona przez Iwana Karamazowa podczas spotkania z bratem Aleksym w kawiarni. Iwan ogłasza że odrzuca świat stworzony przez Boga, ponieważ jest zbudowany na cierpieniu niewinnych. Iwan opowiada również historię inkwizytora i jego spotkania z Jezusem. Inkwizytor oskarża Chrystusa o danie ludziom wolnej woli, której nie są w stanie znieść. Ma miejsce również tajemnicza rozmowa między Iwanem Karamazowem a Smierdiakowem, który sugeruje, żeby Iwan wyjechał do Czermaszni. Dialog jest pełen aluzji i niezwykle istotny dla późniejszej akcji. Dostojewski opisał rozdział piąty jako punkt kulminacyjny powieści.
Księga Szósta. Rosyjski mnich
Odnosi się do życia zmarłego starca Zosimy. Opisuje on swoją burzliwą młodość i odnalezienie wiary.
Zosima przed pojedynkiem doznaje oświecenia, a podczas samej konfrontacji w odpowiedzi na strzał rywala odrzuca pistolet. Przedstawione są nauki starca, który zrozumiał, że "każdy człowiek jest za wszystkich i wszystko winien, nie tylko za własne grzechy".
Księga Siódma. Alosza
Rozpoczyna się niebawem po śmierci starca Zosimy. Zebrani w monasterze są przekonani że ciała świętych nie gniją, spodziewają się cudów. Ich oczekiwania nie zostają spełnione, wręcz przeciwnie, trup starca szybko zaczyna wydzielać nieprzyjemny odór. Świętość i godne postępowanie Zosimy zostaje szybko zakwestionowane przez przeciwników.
Jeden z kolegów Aloszy - Rakitin wykorzystuje jego słabość i aranżuje spotkanie z Gruszeńką.
Księga Ósma. Mitia
Dymitr rozpaczliwie poszukuje pieniędzy, które umożliwią mu ucieczkę z Gruszeńką. Karamazow pragnie też zwrócić przejęte od Katarzyny Iwanowny pieniądze, ponieważ nie chce uchodzić za złodzieja. W szaleńczym poszukiwaniu funduszy Dymitr udaje sie po pomoc do różnych nawet niezbyt mu znajomych osób. Omamiony możliwością zdobycia pieniędzy udaje się nawet do sąsiedniego miasteczka. Po powrocie dowiaduje się, że Gruszeńka oszukała go, biegnie więc do domu ojca aby sprawdzić czy jest tam ukochana. Podczas ucieczki z domu Mitia uderza Grzegorza tłuczkiem do mięsa. W zakrwawionym ubraniu i z tysiącami rubli udaje się do Piotra Ilicza, odbiera pistolety i składa zamówienie na wino i przysmaki. Na imprezie zorganizowanej przez Mitię Gruszeńka wyjawia że go kocha, szczęście trwa krótko gdyż po chwili pojawia się wiceprokurator.
Dymitr Karamazow zostaje oskarżony o ojcobójstwo.
Księga Dziewiąta. Śledztwo wstępne
Opisuje szczegóły morderstwa Fiodora Karamazowa i przesłuchania Mitii, który mimo oskarżenia nie przyznaje się do zbrodni. Motyw rabunkowy potwierdza fakt, że chociaż wcześniej tego samego wieczoru Dymitr nie posiadał pieniędzy, to nagle ma tysiące rubli. Ponadto trzy tysiące przygotowane przez Fiodora dla Gruszeński zniknęły. Oskarżony tłumaczy, że od dawna nosił połowę z pieniędzy Katarzyny, miał je zaszyte w szmatce. Prawników takie wytłumaczenia nie przekonują, wszystkie poszlaki świadczą przeciwko Dymitrowi. Ponadto jedyną osobą obecną w domu był pogrążony w epileptycznym ataku Smierdiakow. Mitia zostaje aresztowany.
Księga Dziesiąta. Chłopcy
Powrót do historii Iliuszy i jego szkolnych kolegów. Księga rozpoczyna się wprowadzeniem Koly Krasotkina, bystrego prymusa szeroko znanego z sympatii do europejskich idei. Chłopiec wysoko ceni ateizm, racjonalne podejście do rzeczywistości, bliski jest mu również socjalizm. Wydaje się, że w przyszłości wyrośnie na człowieka podobnego charakteru co Iwan Karamazow. Kola jest znudzony życiem, płata karkołomne i desperackie figle. Pewnego razu kładzie się nawet między szynami i przeczekuje przejazd pociągu. Był szanowany w szkole, szczególnie przyjaźnił się z Iliuszą.
Dalej w księdze dowiadujemy się o pogarszającym się zdrowiu Iliuszeńki, który uważa, że choroba to kara za znęcanie się nad psem - Żuczką.
W finale Kola wprowadza do domu Iliuszy psa o którego zabójstwo obwiniał się malec.
Księga Jedenasta. Brat Iwan Fiodorowicz
Stara Russa w 1916
Iwana Karamazowa dręczą wyrzuty sumienia, czuje się współodpowiedzialny za śmierć ojca. Trzy razy odwiedza Smierdiakowa, który za trzecim razem wyjawia okrutna prawdę. Przyznaje że zabił Fiodora Karamazowa i spreparował dowody tak, aby wskazywały na Dymitra. Smierdiakow uważa, że Iwan dobrze wiedział o planach mordercy, a informując o swoim wyjeździe dał milczące przyzwolenie na zbrodnię. Iwan obwiniając się popada w obłęd ma halucynacje, odwiedza go szatan. Niebawem Alosza informuje Iwana, że Smierdiakow popełnił samobójstwo.
Księga Dwunasta. Pomyłka sądowa
Szczegóły sprawy sądowej Dymitra Karamazowa. Iwan stara się przekonać przysięgłych, że zabójcą był Smierdiakow, jednak z powodu słabego stanu zdrowia jego zeznania wydają się niewiarygodne. Kluczowe stają się obciążające Dymitra zeznania złożone przez Katarzyne Iwanownę. Po mowach końcowych prokuratora i obrońcy Mitia zostaje uznany winnym ojcobójstwa.
Epilog
Snute są plany uratowania Dymitra od lat ciężkich robót na Syberii - plany: Dymitr chce zbiec podczas podróży do katorgi. Razem z Gruszą mają wyjechać do Ameryki, gdzie będą żyli kilka lat, ucząc się obcego języka i ciężko pracując ('będę orał w ziemi'). Po kilku latach jednak powrócą do Rosji, osiądą dla niepoznaki gdzieś daleko od ich miasteczka i będą udawać cudzoziemców, a nawet Dymitr chce zmienić wygląd ('oko wykolę i brodę zapuszczę') - byle tylko być w ojczyźnie. Do celi Dymitra Karamazowa przychodzi po usilnych prośbach Aloszy - Katia Iwanowna. Wybaczają sobie z Dymitrem winy. Do celi (przypadkiem) wchodzi Grusza. Katia Iwanowna wyniośle, ale jednak - prosi Gruszę o przebaczenie. Ta jednak nie odpowiada wprost. Powieść kończy się pogrzebem Iliuszy i mową Aloszy do chłopców przy kamieniu. Aleksy Karamazow przyrzeka pamiętać chłopców i radzi im, aby i oni zapamiętali śmierć kolegi, jego dobroć i miłość. W przyszłości w trudnych chwilach lub w chwilach oszałamiających sukcesów będą mogli zawsze wrócić do tego momentu i do pamięci o Iliuszy. Na końcu chłopcy wznoszą okrzyki "Niech żyje Karamazow!".
Problem religii, ateizmu i zła, „Wielki Inkwizytor”
W Braciach Karamazow Fiodor Dostojewski opowiada fikcyjną historię wielkiego inkwizytora, której sedno stanowią religijne i polityczne pytania o wolność i poddaństwo, tajemnicę i autorytet. Paralele z koncepcją integrystyczną i fundamentalistyczną ofertą zbawienia, jej wizją człowieka i rozumienia Boga są wyraźne.
Akcja rozgrywa się w Hiszpanii, w Sewilli, w najstraszliwszym okresie inkwizycji. Pan „w nieskończonym miłosierdziu swoim zjawia się jeszcze raz pośród ludzi w tej postaci człowieczej, w której przez trzy lata chodził wśród ludzi przed piętnastoma wiekami". Bóg zstąpił ponownie na „gorące pierzeje" Sewilli, gdzie dopiero dzień wcześniej "w obliczu króla, dworu, rycerzy, kardynałów i pięknych dam, wobec wszystkich mieszkańców Sewilli sam kardynał, wielki inkwizytor, spalił niemal setkę kacerzy ad maiorem gloriam Dei". Pan jednak znów czyni cuda, uzdrawia ludzi i wskrzesza martwe dziecko.
Kardynał, wielki inkwizytor, starzec niemal dziewięćdziesięcioletni, „o wyschłej twarzy, wpadniętych oczach", wszystko widzi i rozkazuje „świątobliwej" straży, aby Go ujęła i wtrąciła do więzienia. „I taka jest jego moc, i tak mu przywykł ulegać powolny strwożony lud, że tłum natychmiast się rozsuwa przepuszczając strażników".
W gorączkowym monologu wielki inkwizytor zwraca się w więzieniu do Jezusa: „To Ty? Ty? (...) Nie odpowiadaj, milcz. I cóż byś mógł powiedzieć? (...) Nie masz zresztą prawa dodawać nic do tego, coś ongi był powiedział. Po cóżeś przyszedł nam przeszkadzać?" Inkwizytor zarzuca Jezusowi, że znowu zakłóca spokój religijny i publiczny. Przede wszystkim wypomina mu „błędy" jego posłania i działania. "Poprawiliśmy Twoje bohaterstwo" — oto co uzurpuje sobie inkwizytor jako przedstawiciel władzy kościelnej i świeckiej: „Wszystko zleciłeś papieżowi; a więc wszystko jest teraz w mocy papieża, a Ty lepiej wcale nie przychodź, nie przeszkadzaj przynajmniej do czasu".
Podstawowym błędem Jezusa jest dla inkwizytora obietnica wolności: "Czyś nie mawiał często: «Chcę was uczynić wolnymi». Ale teraz ujrzałeś tych «wolnych ludzi» — dodał naraz starzec z zamyślonym uśmiechem. — Tak, to nas drogo kosztowało — ciągnął dalej, surowo patrząc na Niego — lecz wreszcie dokończyliśmy tego dzieła w imię Twoje. Piętnaście wieków męczyliśmy się z tą wolnością, ale teraz to się skończyło, i skończyło się na zawsze".
Ludzie nie są jego zdaniem zdolni do wolności, boją się jej i lękają, "albowiem nie ma i nie było nic bardziej nieznośnego dla człowieka i dla ludzkiej społeczności niż wolność! (...) «Czyś zapomniał, że człowiek woli spokój, a nawet śmierć, od wolnego wyboru w poznaniu dobra i zła? Nie ma nic bardziej ponętnego dla człowieka nad wolność sumienia, ale nie ma też nic bardziej męczącego. I oto zamiast dać twarde podwaliny, aby raz na zawsze uspokoić ludzkie sumienie — przyjąłeś wszystko, co jest nieokreślone, zagadkowe, niezwykłe, wszystko, co przerasta siły ludzkie (...) Zamiast zapanować nad ludzką wolnością, zwiększyłeś ją i obciążyłeś jej mękami duchowe królestwo człowieka na wieki»". Wolność przynosi tylko niepokój, zamęt, niedolę.
Człowiek „słaby jest i podły. Cóż z tego, że teraz wszędzie buntuje się przeciw naszej władzy i dumny jest z tego, że się buntuje? To duma dziecka, żaka. To małe dzieci". Mieliśmy "prawo głosić tajemnicę i pouczać [ludzi], że nie wolny wybór serc ich jest istotny i nie miłość, lecz tajemnica, której powinni podporządkować się ślepo, nawet na przekór sumieniu. I tośmy zrobili. Poprawiliśmy Twoje bohaterstwo i oparli je na c u d z i e, t a j e m n i c y i a u t o r y t e c i e ".