Czeremcha zwyczajna (Padus avium Mill.) - gatunek drzewa lub dużego krzewu z rodziny różowatych. Znana także pod nazwami: czeremcha pospolita, śliwa kocierpka, trzemcha, czeremucha, smrodynia. Występuje w całej Europie, Azji Mniejszej i zachodniej Syberii. W Polsce jest rośliną pospolitą.

Drzewo dorasta do 15 m, krzew od 0,5 do 4 m wysokości. Ma szeroką, jajowatą koronę i zwisające gałęzie. Roślina łatwo wytwarza pędy odroślowe, tworząc formę krzewiastą.

Często rozrasta się na wiele pni. Kora ciemnobrązowa do czarniawej, po roztarciu wydziela nieprzyjemny zapach, zbliżony do migdałów. Pędy grube. Na rocznych pędach nieliczne białawe przetchlinki.Pączki bardzo smukłe, spiczaste, przylegające do gałązek.

Liście

Jasnozielone, eliptyczne, wydłużone, bardzo gładkie, nieco skórzaste i połyskujące, ustawione skrętolegle. Blaszka liściowa o ostro i dość płytko piłkowanych brzegach, ma długość do 12 cm i posiada do 12 nerwów bocznych. Na spodniej stronie sinozielone, w kątach nerwów wyrastają kępki rudawych włosków. U podstawy blaszki występują 1-2, łatwo odpadające, zielonkawe gruczołki miodnikowe. Roztarte liście wydzielają silny zapach.

Kwiaty

Białe, oszałamiająco pachnące. Na brzegach korony delikatnie ząbkowane. Zebrane są w zwisający kwiatostan - grono o długości do 15 cm.

Owoce

Kuliste, błyszczące, czarne, słodkogorzkie pestkowce wielkości grochu. Średnica ok. 8 mm. Po rozgnieceniu lepkie.

Cechy fitochemiczne

Związki lotne wydzielane przez kwiaty zawierają dużo bakteriobójczych fitoncydów. Kora, liście i kwiaty roztarte w palcach wydzielają silny, nieprzyjemny zapach. Kora i pąki liściowe zawierają glikozydy cyjanogenne (prulaurazyna, prunazyna). Nasiona zawierają amigdalinę (ok. 1,5%), która łatwo ulega hydrolitycznemu rozkładowi, dając w efekcie silnie trujący cyjanowodór (kwas pruski).

Kwitnie w kwietniu i w maju. Kwiaty przedsłupne, owadopylne. Roślina miododajna. Owoce dojrzewają we wrześniu - październiku. Nasiona rozsiewane są przez ptaki.

Liczba chromosomów 2n=32.

Siedlisko

Olsy, lasy mieszane, zarośla, łęgi, wzdłuż rzek, strumieni i brzegów jezior. Lubi gleby bogatsze, dość wilgotne, preferuje stanowiska częściowo zacienione.

Bywa sadzona w parkach i przy drogach. Stosowana w zadrzewieniach krajobrazowych na podmokłych terenach.

Owoce są jadalne, z lekkim gorzkawym posmakiem (im później zebrane, tym mniej gorzkie). Po wysuszeniu wykorzystywane są na Syberii jako składnik nalewek i przyprawa do pierogów. Owocki zjadane na surowo są cierpkie i mdłe, nadają się natomiast do wyrobu wina, nalewek i likierów oraz jako surowiec na dżemy i marmolady.

Roślina lecznicza

Surowcem zielarskim jest kora czeremchy (Cortex padi) pozyskiwana z młodych gałązek, razem z pąkami liściowymi.

W medycynie ludowej owocki czeremchy stosowano jako środek moczopędny, przeciwreumatyczny i przeciwbiegunkowy. Używano również jej kwiatów, liści i kory. Odwarami z kory i liści leczono choroby skóry i trudno gojące się rany.

Napar ze świeżych lub suszonych kwiatków służył natomiast do sporządzania okładów przy zapaleniu spojówek. Odwarów z owocków używano przede wszystkim jako leku przeciwbiegunkowego.

Stare księgi mówią, że gałązki z liśćmi i kwiatkami położone na zbożu, myszy rozpędzają, a koniom są tak obmierzłe, iż w żłób włożone, konie od najlepszego obroku wstrzymują.

Obecnie wiadomo, że wszystkie części czeremchy - z wyjątkiem miąższu owoców - zawierają glikozyd (amygdalinę), który rozkładając się, wydziela kwas cyjanowodorowy, zwany także kwasem pruskim. Stąd pewne właściwości trujące tej rośliny.

W owocach amygdalina koncentruje się w nasionach, natomiast ich miąższ jest jadalny. Zawiera on spore ilości cukrów, kwasy organiczne (głównie jabłkowy, cytrynowy i askorbinowy), dużo garbników, olejek eteryczny oraz specyficzne glikozydy cyjanogenne i fitoncydy.

Wodne i wodno-alkoholowe wyciągi z czeremchy obniżają ciśnienie tętnicze krwi, pobudzają układ oddechowy, działają równocześnie przeciwdepresyjnie i przeciwstresowo. Pobudzają wydzielanie żółci. Działają antyseptycznie na przewód pokarmowy i układ moczowy. Fitoncydy, olejek eteryczny i rozłożone nitrylozydy wydzielane są przez układ oddechowy, dzięki czemu odkażają drogi oddechowe i działają wykrztuśnie. Pomocne są w leczeniu chorób zakaźnych i skórnych. Glikozydy cyjanogenne określane są nazwą witaminy B17 (prunazyna, amigdalina) i wywierają wpływ przeciwnowotworowy. Wodny wyciąg z kory czeremchy hamuje biegunkę i nieżyt jelit. Wspomaga leczenie wrzodów żołądka.

Odwar z kwiatów i kory czeremchy zastosowany na skórę działa nawilżająco, przeciwzapalnie, antyseptycznie, wybielająco i ochronnie przeciwko promieniom UV. Pomocny w leczeniu chorób autoimmunologicznych: łuszczycy, pęcherzycy, tocznia. Irygacje i nasiadówki w odwarze z kory i gałązek czeremchowych cenne w leczeniu stanów zapalnych pochwy i warg sromowych. Lewatywy - przy świądzie odbytu. Mocny odwar do płukania gardła i jamy ustnej przy zapaleniu dziąseł, języka i gardła oraz kandydozie jamy ustnej i gardła. Płukanki z odwaru z gałązek i kory - w leczeniu łojotoku włosów i łysienia androgennego.

Wyciągi z kwiatów i pędów czeremchy - działają estrogennie i antyandrogennie, regulują miesiączkowanie. Cenne w leczeniu hiperandrogenizmu, hirsutyzmu i policystycznych jajników.

Napar z kwiatów i liści czeremchy - zalecany w leczeniu stanów zapalnych powiek i spojówek (okłady 15-20 minutowe) oraz “cieni i worków” pod oczami.

Fitoncydy zawarte w owocach mają zdolności bakteriobójcze i przeciwgrzybicze. Odwar z owocków czeremchy stosuje się przy chronicznym zapaleniu migdałków i w reumatoidalnym zapaleniu stawów. Spożywanie świeżych owoców zaleca się przy wszelkiego rodzaju grzybicach i zapaleniach bakteryjnych. Niekiedy w celach leczniczych pozyskuje się także korę czeremchy, zdejmując ją wiosną z młodych gałązek. Zawiera ona specyficzne glikozydy - laurocerazynę i izoamygdalinę, olejek eteryczny i garbniki. Sporządza się z niej odwary pomocne w leczeniu chorób przeziębieniowych, którym towarzyszy podwyższona temperatura oraz przy dolegliwościach reumatycznych. Kąpiele stóp w mocnym odwarze z kory czeremchy pomagają zwalczać grzybicę.

Odwar z kwiatów czeremchy bywa stosowany w chorobach oczu, a przykładany na wrzody, przyśpiesza ich gojenie.

Kąpiele z dodatkiem naparu z kwiatów mają działanie antyseptyczne i oczyszczające. Zaleca się je również w leczeniu świerzbu i niektórych chorób skórnych.

---