Średniowieczna archtektura obronna

Michał Płatek kl. Ie VLO, nr 29

Kilka słów o średniowieczu i jego architekturze

Średniowiecze to okres trwający w Europie umownie od 476r. Mimo swojej nazwy, wieki średnie miały ogromny wpływ na kulturę późniejszych epok. Po upadku cesarstwa rzymskiego w jego dawnych granicach na terenach Zachodniej Europy tworzyły się barbarzyńskie państewka plemienne. W wyniku procesów zjednoczeniowych i licznych konfliktów wykształciło się i rozwinęło budownictwo warowne. Powstał nowy typ osadnictwa, bardziej odpowiadający barbarzyńcom. Wyludniły się miasta rzymskie a powstawały osiedla warowne, w centrum których znajdował się dom władcy. W Bizancjum natomiast kontynuowano osiągnięcia starożytnego Rzymu, dostosowując do oczekiwań ówczesnego świata. Tamtejsza architektura nosi nazwę bizantyjskiej. W Europie Zachodniej następują po sobie 3 okresy: przedromański, romański i gotycki.

Wczesne średniowiecze

Pierwotnie podstawową obronną formą architektoniczną wczesnego średniowiecza były grody. Gród to osada, której nadano cechy obronne. Budowano je w strategicznych miejscach, takich jak trudno osiągalne wyniosłości terenu, wysokie krawędzie tarasów rzecznych, brzegi jezior i ich półwyspy, doliny i ujścia rzek, kępy wśród bagien. Zarys umocnień miał zazwyczaj kształt pierścieniowaty, kolisty, rzadziej owalny lub prostolinijny. Rozmiary grodów były różnorodne - od kilkuset metrów kwadratowych do kilkudziesięciu hektarów. Obwód obronny składał się pierwotnie z wału ziemnego i fosy wodnej lub suchej. Wał stanowiła palisada z ostro zakończonych kołów, czyli ostrokół. Niekiedy budowano grody wojskowe, które gromadziły okoliczną ludność jedynie w czasie wojny. Z czasem do grodów dobudowywano podgrodzia, które także były otaczane wałami i stanowiły podstawę przyszłych miast. Sprzężenie grodu z osadą przyjmowało różne formy:

1. 
   
   
   
   
   
   
   Gród-osada bez wyodrębnionego zameczku

2. 
   
   
   Gród znajduje się na obwodzie podgrodzia, wciśnięty w pierścień jego wałów.

3. Gród z podgrodziem rozwiniętym o nowe człony

4. 
   
   
   
   
   
   W miarę rozwoju organizacji państwowej rozpowszechniła się nowa forma przestrzenna - niewielki stożkowy gródek z siedzibą wielmoży i przynajmniej częściowym pomieszczeniem na załogę.

5. Gród i jego podgrodzie stanowią oddzielne jednostki.

W grodach o charakterze wojskowym partie mieszkalne ciągnęły się wzdłuż ścian wałów, tworząc wolną przestrzeń środkową, podczas gdy w osadach „miejskich” zajmowały jednolicie całą powierzchnię. Wraz z rozwojem osady dobudowywano kolejne pierścienie ostrokołu. Następnie przyjęły się obwarowania drewniano-ziemne o konstrukcji tzw. Przekładkowej lub rusztowej, osiągające znaczną wysokość. Najdoskonalszą odmianą konstrukcji rusztowej była konstrukcja rusztowo-hakowa. Ściany twierdzy były pochyłe, o grubości dochodzącej do 25m., wysokie nawet na 10m. Dodatkowo wały bywały otoczone dodatkowo pierścieniowatą ławą kamienną, wzniesioną z drewnianych skrzyń wypełnionych kamieniami. Innym typem wałów była ściana skrzyńcowo-zrębowa, wykonana z izbic (skrzyń) wypełnionych ziemią i głazami.

Grody o bardziej rozwiniętym systemie fortyfikacji posiadały bramę-bronę o znacznej szerokości oraz drewniane stołpy, czyli wieże obronne zwane też samborzami. Wieże takie stawiano często obok bramy.

Architektura przedromańska

Sztuka przedromańska to dorobek sztuki europejskiej od początku średniowiecza do momentu pojawienia się sztuki romańskiej, czyli od V wieku do pierwszej połowy XI wieku. Dostrzega się w nim znaczny wpływ wczesnego chrześcijaństwa, sztuki plemion germańskich: Longobardów, Ostrogotów, Franków, Wizygotów, a także Celtów oraz Wikingów. Tradycje te zostały przyjęte na dworze Karola Wielkiego odradzając się w VIII wieku w sztuce karolińskiej.

Pierwsze zamki pojawiły się podczas rządów Karolingów. Obronność gwarantowało im strategiczne położenie na wzgórzach. Wznoszono je z drewna. Około X wieku zaczęły pojawiać się zamki drewniano-kamienne. W konstrukcjach tego typu zwykle kamienny był jedynie donżon - jądro fortyfikacji. Zamki dzieli się ze względu na umiejscowienie na wyżynne (budowane na wzniesieniach skalnych - jak w Ogrodzieńcu i Olsztynie, na wzniesieniach bez podłoża skalnego - np. Książ i Lublin, lub na sztucznie usypanych kopcach lub grodziskach) i nizinne - położone w dolinach rzecznych wśród łąk, mokradeł i stawów. Ze względu na położenie w przestrzeni społecznej zamki dzielą się na samotne, miejskie sprzężone z miastem, ale wybudowane poza obrębem fortyfikacji miejskich oraz miejskie w obrębie fortyfikacji. Każdy, nawet samotnie stojący zamek wymagał zaplecza jakim było podzamcze. Taki układ mógł w przyszłości rozwinąć się w miasto.

Obronna architektura romańska

Architektura romańska rozwinęła się w wiekach X-XII, a rozpowszechniła się głównie za sprawą zakonników, którzy zostali masowo sprowadzeni przez władców po przyjęciu chrztu. Mnisi wzorowali się na wcześniej powstałych obiektach, np. benedyktyni opierali się na opactwie Cluny. Klasztory zazwyczaj były zespołami zabudowań kościelnych i gospodarczych, otoczonymi murem lub palisadą i fosą. W wyniku rozwoju budownictwa warownego murami otaczano grody i klasztory. W ten sposób powstawały średniowieczne twierdze. Jednak najczęściej twierdzę stanowił zamek z jedo systemem fortyfikacji.

Najważniejszym elementem zamku romańskiego był potężny donżon, w którym mieściły się duże pomieszczenia mieszkalne, rozmieszczone na kilku kondygnacjach. Najniżej zazwyczaj umieszczano zbrojownię i spiżarnię. Wieżę otaczała wewnętrzna fosa, za którą umieszczano pozostałe budynki warowni. Całość chronił mur obronny, zazwyczaj wieńczony hurdycjami* albo blankami** i fosą zewnętrzna. Addycyjność brył (stosowanie prostych brył geometrycznych - prostopadłościanów, walców i półwalców) pozwalała rozwinąć potencjał obronny budowli. Często budowano również stołpy - wolno stojące wieże na planie koła lub czworoboku. Początkowo stawiano je na dziedzińcu zamkowym, jednak później przeniesiono w obręb murów w celu prowadzenia z nich aktywnej obrony. W późnym średniowieczu stołpy wysuwano poza lico murów obronnych, tak by móc kierować z nich ogień flankowy wzdłuż kurtyn (główna część murów obronnych). W końcowym okresie romańskim upowszechniły się wieże cylindryczne, które były bardziej odporne na pociski.

* Hurdycja - drewniany ganek w górnej części murów obronnych. Wystawał przed lico muru, dawał osłonę obrońcom. Miał otwory strzelnicze i otwory w podłodze, służące do lania np. gorącej smoły na przeciwników.

** Blanki (krenelaż) - element wieńczący mury obronne i baszty tzw. zębami, pomiędzy którymi byli rozlokowani w czasie obrony łycznicy.

Wokół miast budowano mury obronne lub drewniano-ziemny wał i palisadę. We wnętrzu wału umieszczano konstrukcję z przeplecionych pni (konstrukcja hakowa) zwieńczoną izbicami. Większe grody otaczały podwójne lub potrójne pierścienie umocnień, zwłaszcza od strony spodziewanego ataku.

Najczęściej używanym materiałem budowlanym był kamień, zwykle piaskowiec, wapień, granit i inne głazy narzutowe. Do budowy cokołów, naroży budynków i wykończeń murów używano starannie obrobionych ciosów. Cegły używano przede wszystkim w Lombardii, na południu Francji oraz na terenach północnych Niemiec, Polski, Danii i Niderlandach. Do łączenia kamieni i cegieł używano zaprawy wapiennej.

Arcydziełem fortyfikacji romańskiej jest zamek zbudowany przez Ryszarda Lwie Serce. W Polsce przykłady fortyfikacji romańskich to zamek królewski na Wawelu w Krakowie, zamek książęcy w Głogowie (XIII w), zamek piastowski w Legnicy (I poł XIII w), zamek w Rokitnicy (XIII / XIV w), zamki w Górce i Wleniu.

Budownictwo zakonów rycerskich

Pierwsze budowle, które wznosili krzyżowcy, a następnie inne zakony rycerskie miały przede wszystkim charakter obronny - były to po prostu zamki z grubych bloków kamiennych. Zakony miały znaczny wkład w rozwój architektury warownej. Rozwinęły ich funkcje, poszerzając o administracyjną, sądowniczą, więzienną i gospodarczą. W celu zapewnienia lepszej obrony wprowadzili przestronne wieże flankujące mury. Niejednokrotnie wały obronne stanowią 2 koncentryczne pierścienie murów (np. twierdza Krak des Chevaliers oraz Al - Markab) . Budownictwo zakonów wprowadza architekturę obronną średniowiecza w czasy gotyku.

Przykładowe budowle zakonów rycerskich:

• Krak de Chevaliers (Zamek Rycerzy) - twierdza joannitów w Syrii z XI i XII w. Ma wymiary 110 na 60m. I zbudowany jest na litej skale, która uniemożliwiała najeźdźcom wykonanie nawet podkopu.

• Twierdza w Atlit w Izraelu pochodzi z XII i jest największym i najsłynniejszym zamkiem Zakonu Templariuszy. Nazywano go Zamkiem Pielgrzyma. Posiada wieżę otoczoną dwoma liniami wysokich na 7,5 metra murów obronnych z fosą o głębokości 2 m. Do miasta prowadziły cztery bramy wjazdowe, na okolicznych wzgórzach wybudowano dodatkową linię fortów.

• Zamek Krzyżacki w Malborku, na prawym brzegu Nogatu, zbudowany na planie prostokąta. W latach 1309-1457 Malbork był siedzibą wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego i stolicą państwa zakonnego.

• warownie templariuszy w Tortosie, Safcie, czy Aslisie

• zamek Krzyżaków w Montfort.

Dla architektury templariuszy charakterystyczne są komandorie, których nie spotyka się w budownictwie pozostałych zakonów rycerskich. Komandoria była zwykle zespołem budynków wiejskich, powstawałym na ziemiach otrzymanych od panów lennych, zbudowanym na planie kwadratu lub prostokąta, dobrze ufortyfikowanym. Najbardziej znana komandoria, Templum, powstała w Paryżu i była najważniejszą siedzibą zakonu w Europie, a u kresu działalności templariuszy stała się również rezydencją ostatniego wielkiego mistrza zakonu - Jakuba de Molay. Komandoria na terenie Polski znajduje się np. w Chwarszczanach.

Architektura gotycka

W II połowie XIII w. pojawiają się zamki gotyckie, odznaczające się większą liczbą wież oraz zmniejszeniem obwodu pierścienia obwarowań. Udoskonalono jednak ich funkcje obronne, które musiały zabezpieczyć mieszkańców przed coraz doskonalszymi technikami oblężniczymi. Gotyk to nie tylko okres udoskonalenie machin oblężniczych, ale i czas pojawienia się pierwszej artylerii (w okresie schyłkowym), który trwał do XVI wieku. W związku z tym w drugiej połowie XV wieku, w dolnej partii murów pojawiają się otwory strzelnicze dla ustawionej po jej wewnętrznej stronie dział artyleryjskich

Zamek warowny w gotyku uległ znacznym przeobrażeniom. Pierwszy pierścień obronny chroniony był przez żywopłoty, wały, palisady i wysunięte forty, jak np. barbakan. Funkcją barbakanu była obrona wejścia na most zwodzony. Przejście (tzw. szyja) łączyło barbakan z resztą fortyfikacji. Pod mostem zwodzonym znajdowała się fosa. Rzadko była wypełniona wodą, za to była szeroka, a jej głębokość dochodziła do 10m. Właściwy pierścień obronny tworzyły grube, ciągłe mury (tzw. kurtyny) oraz wzmacniające flanki wieże. Posiadały one przypory oraz wpuszczone w ziemię fundamenty, które utrudniały podkopy, a ich obwód dochodził nawet do kilometra. W pierścieniu murów znajdowało się zwykle tylko kilka wąskich furt oraz jedna duża, potężnie ufortyfikowana brama, której drewniane skrzydła były okute były żelazem, a w razie ataku bramę podpierano drewnianymi belami. Przed bramą opuszczano bronę - kratę pokrywającą ruchomą część mostu zwodzonego, kiedy był podniesiony. Na szczycie muru biegła ścieżka dla patroli, chroniona blankami. Przerwy w blankowaniu osłaniała drewniana klapa, po której odsunięciu powstawało stanowisko strzeleckie. Wewnątrz murów znajdowała się nieraz druga, a nawet trzecia podobna linia obronna. Przestrzeń między pierwszym i drugim pierścieniem murów obronnych zamku zajmował dziedziniec gospodarczy. W praktyce była to osada rzemieślnicza, gdzie stały także piekarnia, młyn, tłocznia winogron i oliwy, itd. Pomiędzy drugim i trzecim znajdował się zabudowany wyższy dziedziniec z cysternami na wodę, kwaterami załogi zamkowej, składami żywności, itd. Słowem - był to dziedziniec właściciela fortecy. Trzema pierścieniami murów chronione było jądro warowni - donżon, usytuowany w najbardziej niedostępnym miejscu, wyraźnie górował nad resztą warowni (np. Tower of London). W późniejszych gotyckich zamkach donżony utraciły na znaczeniu na rzecz większych i silniej umocnionych budowli.

Rozwiązania architektoniczne służące umocnieniu zamku w gotyku:

Baszta - budowla obronna, zbudowana na planie koła, czworokąta lub wieloboku, stanowiąca element muru obronnego, wysunięta przed przed jego lico i wzniesiona ponad jego poziom. Baszta zawsze jest otwarta od strony wewnętrznej obwodu obronnego, co odróżnia ją od wieży. Jej najniższą kondygnację najczęściej przeznaczano na więzienie.

Basteja - budowla fortyfikacyjna, będąca murowanym lub ziemnym umocnieniem w formie niskiej, przysadzistej baszty obronnej. Była zbudowanym na planie koła lub podkowy, wysunięta przed mur stanowiskiem ogniowym artylerii.

Beluarda - obszerna baszta

Esplanada - niezabudowana przestrzeń przed fortyfikacjami, najczęściej pas pomiędzy miastem a twierdzą. Daje doskonałą widoczność i możliwość prowadzenia ostrzału.

Kawaler - nasyp równej wysokości z wałem i budowlą.

Przeciwstraż - wał ziemny usypany przed wałem obronnym w celu obrony szkarpy

Przedmurze - przymurek, mur podwala - dodatkowy mur obronny, usytuowany na podwalu tj. w przestrzeni między głównym obwodem obronnym i fosą, zazwyczaj niższy od głównego muru.

Wilcze doły - element fortyfikacji polowych - zamaskowane rowy, czasami z ostrymi palami wbitymi pionowo w ziemię. Miały na celu zatrzymanie ciężkiej jazdy i umożliwienie dobrego ostrzał łucznikom bądź artylerii. Użyte prawdopodobnie przez Krzyżaków w bitwie pod Grunwaldem w roku 1410.

Podsumowanie

Średniowieczna architektura obronna była kamieniem milowym na drodze rozwoju architektury. Stanowiła solidną podstawę dla sztuki militarnej kolejnych epok, świadczyła o wielkości średniowiecznych władców i panów feudalnych. Do dziś fascynuje wielu, ożywiając wspomnienia zaciekłych walk w zamierzchłej przeszłości. Średniowieczna architektura warowna niesie ze sobą również walory estetyczne - pociąga swoją monumentalnością, surowością form i siłą. Przyciąga turystów i jest znakomitą reklamą dla regionu. Osobiście bardzo podoba mi się ten typ budowli, których widok zawsze wzbudza mój podziw i zainteresowanie.

Bibliografia:

• http://pl.wikipedia.org:

• „Historia sztuki polskiej w zarysie” - praca zbiorowa w 3 tomach pod redakcją Tadeusza Dobrowolskiego, Wydawnictwo Literackie Kraków, 1965

• http://paradoks.net.pl/read/3618

• http://www.twierdza.art.pl/terminologia.htm

a)

b)

c)

d)

e)

1. ściana

2. wieża

3. baszta

4. basteja

---