Myśl polityczna idealizmu niemieckiego: Kant, Fichte, Hegel

Charakterystyka ogólna

• refleksja polityczna czołowych przedst. idealizmu niemieckiego pozostawała w związku z warunkami społ-eko

• stanowiła próbę przeciwstawienia się reakcyjnym koncepcjom feudalno-absolutystycznym

• ale słabe siły młodego mieszczaństwa nie pozwalały na całkowite zerwanie ze starym porządkiem

w rezultacie: kompromis, stonowany konserwatyzm

filozofowie niemieccy koncentrują uwagę na przezwyciężeniu tendencji oświeceniowych, zwłaszcza materializmu metafizycznego filozofów francuskich 2 pół. XVIII w. oraz na zmniejszeniu oddziaływań rewolucji francuskiej

idealizm niemiecki - duże osiągnięcia w zakresie

• dynamizowania dyskusji wokół problemów poznania, moralności, postępu

• ujawnianiu związków między ustrojem politycznym a faktami życia społecznego

Immanuel Kant (1724-1804)

• pochodził z rodziny rzemieślniczej - ciężko pracował całe życia

• potem został profesorem i rektorem Uniwersytetu Królewieckiego w życiu nie wyjechał poza okolice Królewca

Filozofia krytyczna Kanta:

• wiąże się z jego rozważaniami teoriopoznawczymi

• rolę swojego nowego ujęcia tych kwestii porównywał do przewrotu kopernikańskiego

„Krytyka czystego rozumu”

• gdyby człowiek nie rodził się z wrodzonymi ideami, nie mógłby wykonać żadnego doświadczenia - krytyka koncepcji tabula rasa

• wykazywał ograniczoność poznania rozumowego - wyróżniał tu:

poznanie a priori - uwarunkowane przez pojęcia niezależne od doświadczenia, których nie można zweryfikować ani na drodze doświadczenia ani dedukcji; dzięki niemu możl. jest każde inne poznanie, są to zaszczepione w człowieku idee - np. Boga, duszy, wszechświata

poznanie a posteriori - obejmuje treści doświadczenia

konkluzja agnostyczna - RZECZ SAMA W SOBIE JEST NIEPOZNAWALNA

Kant określał swoje stanowisko jako transcendentalny idealizm

„Krytyka praktycznego rozumu”

• konstruuje podstawy protestanckiego modernizmu i koncepcji moralności opartej na wrodzonym poczuciu obowiązku

• K. chciał stworzyć stałą formułę postępowania człowieka

• istnienie Boga nie jest dla Kanta aktem wiary, ale rezultatem działania krytycznego rozumu

• tak samo zasady moralne wypływają z innego źródła niż uznanie boskie

• moralność nie zależy od jakiegokolwiek czynnika zewnętrznego, uczuć czy autorytetu

• każdy człowiek zmierza do tego, żeby to co robi było zgodne z wyższym dobrem

• moralność to nakaz spełniania obowiązku ze względu na sam obowiązek

• czyn moralnie dobry powinien być następstwem prawa moralnego

• fundament tego prawa - pojęcie dobrej woli

jest to jedyne dobro wolne od jakichkolwiek ograniczeń

dobra tego nie ocenia się ze względu na jego skutki lecz ze względu na intencje

intencja jest cenna ze względu na samą siebie

W wyniku tego toku rozumiwania Kant sformułował

• każdy człowiek powinien kierować się w swym postępowaniu jedynie nakazem czystego rozumu, który jest następujący:

„Postępuj tylko według takiej maksymy, dzięki której możesz zarazem chcieć, żeby stała się powszechnym prawem”

rozwinięcie znajduje wyraz w:

• „Postępuj tak, byś człowieczeństwa, tak w twej osobie, jako też w osobie każdego innego, używał zawsze zarazem jako celu, nigdy tylko jako środka”

człowiek powinien być zawsze podmiotem, nigdy tylko przedmiotem, nie powinien być narzędziem wiodącym do celu, lecz samym celem

TEORIA WOLNOŚCI

• z imperatywów Kanta wynika nakaz poszanowania godności ludzkiej

• K. rozwinął ten wątek i przekształcił go w konstrukcję nakazującą poszanowanie wolności i godności ludzkiej

• człowiek składa się z 2 istot:

• fizycznej - podlega koniecznościom świata przyrody

zdeterminowana przez powszechne prawa natury

• moralnej - jest wolna jako podmiot obdarzony rozumem

ta wolność nie jest zależna od wpływów zewn., więc w każdej syt. człowiek może zachować się zgodnie z prawami moralnymi

Rozpatrując wolę ludzką przez pryzmat dziejów powszechnych widać, że jej zakres powoli, ale systematycznie się rozszerza.

Jednostki i całe narody dążąc do zaspokojenia swoich partykularnych celów dają się bezwiednie kierować wielkim celom natury.

ZARYS PODST. TENDENCJI FILOZOFII DZIEJÓW

• K. miał nadzieję, że kiedyś zostanie on rozbudowany w uniwersalny schemat rozwoju świata

• najtrudniejszym i podst. problemem w realizacji tego schematu jest osiągnięcie społeczeństwa obywatelskiego z powszechnym zastosowaniem praw a następnie stworzenie analogicznej konstytucji zewnętrznej narodów, jako jedynego stanu, w którym wszystkie zdolności zaszczepione przez naturę ludzkości mogą się w pełni rozwijać

• wszelki rozwój, szczeg. społeczeństwa i państwa, nie może się dokonywać bez walki między sprzecznymi siłami i tendencjami

podejście dialektyczne - im ostrzejsza walka tym szybszy postęp społ.

K. przejął wiele idei oświecenia francuskiego, szczeg. J.J. Rousseau, Monteskiusza:

• prawdziwy postęp dokonywał się będzie najszybciej w kraju, który udzieli najwięcej wolności przeciwstawnym poglądom, zabezpieczy wolność osobistą, ochronę i bezstronne stosowanie praw

są to poglądy bliskie liberalizmowi + narzucona politykom konieczność bezwzgl. przestrzegania nakazów imperatywu kategorycznego w zakresie moralności

jest to szlachetne założenie , ale wynik z niego skłonność do przyjmowania postawy konserwatywnej - unikanie działań zbyt gwałtowanie naruszających istniejący porządek społ.

ZAŁOŻENIA USTROJOWE - „nie są zbyt oryginalne”

• K. uznaje teorię umowy społecznej

oznacza u niego rezygnację z wolności naturalnej na rzecz wolności państwowej

ta umowa to fikcja metodologiczna, hipoteza pozwalająca na racjonalne wyjaśnienie okoliczności wydarzenia niedostępnego dla poznania historycznego

• państwo to związek pewnej grupy ludzi połączonych prawem

• celem państwa jest przestrzeganie idei prawa

• suwerenem w państwie jest lud

poza ramami ludu: obywatele bierni:

• robotnicy

• rzemieślnicy

• kobiety!

• sługi

• wszyscy którzy zarabiają na życie okazywaniem posłuszeństwa innym

• klasyfikacja ustrojów państwowych:

1. monarchia absolutna

• najlepsza, bo jest formą najprostszą

• monarcha absolutny o odp. kwalifikacjach jest w stanie kierować państwem zgodnie z prawem - staje się on „pierwszym urzędnikiem państwa” /np. Fryderyk II

• mon. abs. może przekształcił się w mon. konstytucyjną, ale K. wyklucza, by mogło to nastąpić w drodze rewolucji

• SPRZECZNOŚĆ: koncepcja ta wyklucza jego tezę o suwerenności ludowej - cała suwerenność należy do monarchy

2. demokracja

• najgorsza, bo najbardziej skomplikowana

• podst. cel i zadanie państwa: urzeczywistnianie imperatywu kategorycznego

następuje przez zagwarantowanie triumfu idei prawa, co w praktyce oznacza konieczność przestrzegania imperatywu hipotetycznego

• w tym „państwie celów” możliwa jest realizacja wolnej woli - jest ona warunkiem sine qua non uznania obowiązku za cel sam w sobie

Metodologiczny aspekt koncepcji Kanta nt. państwa i prawa sprawił, że uznano go za protoplastę NORMATYWIZMU - który wychodzi z założenia, że normy prawa są całkowicie niezależne od praw rozwoju społecznego.

normy prawa wyznaczają sferę powinności, gdzie adresatem jest wola ludzka

normy rozwoju społecznego i przyrody wyrażają to, co nieuchronne i niezależne od woli ludzkiej

Także doktryna państwa prawnego znajduje wyraz u Kanta - w założeniu, że zasadniczym celem państwa jest zagwarantowanie przestrzegania istoty prawa.

Kant wiąże swoją konstrukcję państwa i prawa z imperatywem kategorycznym, ale nie identyfikuje ich:

• moralność opiera się na dobrej woli i z jej punktu widzenia ocenia wartość czynu

• prawo ogranicza się jedynie do zewn. skutków czynu

np. uczciwy jest dłużnik, który zwraca dług, kierując się wewn. nakazem, a kto zwraca dług kierując się obawą przez więzieniem nie spełnia wymogu imperatywu moralnego, a jedynie nakaz prawa

ZAŁOŻENIA PRAWA KARNEGO

• K. wiąże je z nakazami praktycznego rozumu, który każe uzgadniać wolną wolę własną z wolną wolą innych jednostek

• przekroczenie tego nakazu oznacza naruszenie prawa i pociąga za sobą karę

• kara jest niezbędnym następstwem wykonania imperatywu kategorycznego ustawy karnej

• kara to zadośćuczynienie idei obrażonej sprawiedliwości

• żadnej władzy nie wolno odstąpić od nakazu orzeczenia kary, gdy nastąpiło naruszenie sprawiedliwości

• ale K. był rzecznikiem kary dobrotliwej

ZAGADNIENIA WOJNY I POKOJU

• jest to ważny i ceniony element filozofii Kanta

• dzieli wojny na sprawiedliwe i niesprawiedliwe

• dopuszcza jedynie wojny mające na celu obronę niezależności państwowej lub odzyskanie utraconego dobra, pod warunkiem, że prowadzone są z zastosowaniem elementarnych zasad moralnych humanitarny stosunek wobec ludności cywilnej

• 
  każdy naród ma prawo do pokoju

więc i prawo do zachowania neutralności w konflikcie zbrojnym

K. rozwinął te rozważania w rozprawie „O wiecznym pokoju”/względnie „Ku wieczystemu pokojowi” - tak mówił na wykładzie/

• ustanowienie idealnych warunków dla egzystencji społ. zależy prz.wsz. od zabezpieczenia pokoju światowego

• należy ukształtować jedność polityczną najwyższego rzędu - federację narodów w celu zabezpieczenia wieczystego pokoju, czyli stanu, który ma uzasadnienie w imperatywie kategorycznym

• traktat o powstaniu „związku pokoju” zakończyłby wojny raz na zawsze

• celem federacji nie byłoby więc przejęcie funkcji państwa

IDEA POSTĘPU

• ujmuje proces rozwoju ludzkości z moralnego punktu widzenia

• dzieje ludzkości oznaczają, mimo zahamowań „stały postęp ku lepszemu ze względu na cel moralny swego bytu”

Johann Gottlieb Fichte (1762-1814)

W jego koncepcji: szczególne zespolenie idei romantyzmu niemieckiego ze spekulatywnym idealizmem

• najpierw pozostawał pod wpływem Kanta (do 1794) - okres przedberliński

liberalne poglądy

odwoływał się do teorii umowy społecznej Rousseau jako do uzasadnienia prawomocności zmian ustroju

uznanie dla rządu rewolucji francuskiej, likwidacji przeżytków feudalnych, chociaż nie aprobował rewolucyjnych metod

wybuch rewolucji uważał za logiczne następstwo błędów absolutyzmu niewolącego ludzką myśl i swobodę wypowiedzi

• pragnął przeprowadzenia odp. przeobrażeń w drodze perswazji i zabiegów pedagogicznych

- „Apel do książąt europejskich”

• wezwanie i ostrzeżenie przed skutkami dalszego utrzymywania społeczeństw w niewoli

• próba uchronienia Niemiec przed skutkami krwawej rewolucji

po 1794 (okres berliński): Fichte tworzy oryginalny system idealizmu subiektywnego

• opiera na nim swoją konstrukcję praw naturalnych

• punkt wyjścia: nadal filozofia Kanta, ale coraz większy krytycyzm izolacji rozwiązań teoretycznych od praktyki

• F. eksponuje czyn i uznaje go za istotę ludzkiej świadomości

przetwarza on całe otoczenie i kształtuje jego sens oraz znaczenie zgodnie z prawem moralnym

pod koniec życia F. dodał: treścią tego procesu jest poszerzanie sfery wolności przez narodowe wychowanie, oparte na filozofii idealistycznej i szczeg. cechach niemieckiego charakteru

• cały świat jest kreacją podmiotu poznającego

prowadzi to do solipsyzmu - pewne jest tylko istnienie podmiotu poznającego, reszta to imaginacja

poglądy polityczne:

3 fazy:

1. liberalna

• admiracja rewolucji francuskiej zmniejszenie ucisku feudalnego

2. obawa przed rewolucją

• wzywa władców europejskich by zwrócili społeczeństwu utraconą wolność i wprowadzili oświatę bo najłatwiej wszczynać rewolucję wśród nieoświeconego ludu

3. nacjonalizm zrodzony w okresie okupacji napoleońskiej

• na jego wykładach tłumy studentów - przychodzili jak na manifestacje

• mówił im, że są członkami narodu wybranego

• gdy oni zginą to zniknie cywilizacja europejska

• te poglądy zawarte w „Mowach do narodu niemieckiego”

dalsza ewolucja jego systemu filozoficznego:

• zanikają wątku demokratyczne

• wzrasta funkcja państwa coraz szerzej pochłania swoimi działaniami poszcz. jednostki

• „Zamknięte państwo handlowe”

• konstrukcja organizacji państwowej drobiazgowo regulująca prawną i ekonomiczną sferę życia człowieka

• konstrukcja suwerenności

• ideał państwa jako samowystarczalnej całości gospodarczej

• partykularne interesy poszcz. części składowych całkowicie podporządkowane władzy państwowej

• wł. państwowa ma prawo określania zasad wymiany handlowej z zagranicą oraz obowiązek troszczenia się o wewn. jedność kraju i pomyślność swoich obywateli (np. przez zagwarantowanie każdemu prawa do utrzymania się z własnej pracy)

państwo może całkowicie kontrolować osoby, towary i idee przenoszone przez granice

• ujawnia się tu obiektywne pojmowanie wolności - wolność absolutna realizowana jest przez zbiorowość państwową

• państwo to synteza woli indywidualnej i woli społecznej, która kształtuje się w wyniku umowy społecznej

dalsze rozważania:

• doświadczenia okupacji Napoleońskiej:

• rozszerzenie zadań państwa związanych z umacnianiem solidarności jednostki z narodem i narodowym wychowaniem wszystkich obywateli

• F. nadal zmierza do pogodzenia zasad wykluczających się wzajemnie w romantyzmie:

1. zasady swoistości narodowej

2. teorii postępu jako realizacji powszechnych i racjonalnych zasad moralnych

ale coraz większy kult swoistości narodowej

wychowanie narodowe staje się dla niego głównym czynnikiem postępu moralnego

wiąże się z tym idea mesjanizmu niemieckiego - wiara w to, że Niemcy są jedynym narodem, który jest w stanie zaprowadzić ład oparty na przesłankach rozumu, bo tylko oni są prawdziwymi idealistami

upadek Niemiec musiałby oznaczać upadek całej cywilizacji europejskiej (AHA, AKURAT )

ZATARCIE GRANICY MIĘDZY FILOZOFIĄ A POLITYKĄ, PATRIOTYZMEM A NACJONALIZMEM

Dyskusje nad wpływem poglądów Fichtego na kształtowanie późniejszych wątków ideowych

• jednostronna interpretacja Hegel, nacjonalistyczni historycy niemieccy XIX w.

Georg Wilhelm Fryderyk Hegel (1770-1831 )

stworzył system idealizmu obiektywnego

jest to szczytowe osiągnięcie w rozwoju niemieckiej filozofii idealistycznej

• Hegel był oficjalnym filozofem państwa pruskiego

• był apologetą silnego państwa, w którym widział realizację prawdziwej wolności

• wykłada filozofię na wielu uniwersytetach - w końcu w Berlinie

• umarł na cholerę - cholera go wzięła

• dzieła:

• „Fenomenologia ducha”

• „Nauka logiki”

• „Encyklopedia nauk filozoficznych”

• „Zasady filozofii prawa”

• „Wykłady z filozofii dziejów”

Punkt wyjścia

• dialektyczny model triady:

część 1: „Nauka logiki”:

• analiza problemu dialektyki rozwijających się pojęć

duch świata poprzedza powstanie przyrody ma byt obiektywny i pierwotny

świat materialny stanowi wytwór tego ducha jest pochodny i zależny

część 2: „Filozofia przyrody”:

• negacja sfery logicznej, która jest konsekwencję wyobcowania ducha w innobycie

część 3: „Fenomenologia ducha”:

• próba syntezy dwóch poprzednich dzieł i zarazem faz rozwojowych

• H. prezentuje historyczny proces kształtowania się świadomości ludzkiej

• ukazuje, że duch przez poznanie samego siebie staje się duchem w sobie i dla siebie

TEZA - ANTYTEZA - SYNTEZA

„Fenomenologia ducha”

• zawiera także podstawy filozofii społecznej H.

ale tylko w sferze pojęć abstrakcyjnych, z których wynika raczej wizja modelu badawczego niż obraz konkretnej rzeczywistości

w tym modelu:

• człowiek występuje w roli narzędzia w ręku ducha absolutnego

• stopniowo przechodzi przez złożony ale celowy proces rozwoju

• zyskuje coraz szerszą wiedzę o tym, co ogólne i konieczne

rezultat końcowy: spełnienie odwiecznego celu idei absolutnej - uzyskanie świadomości samej siebie (poznanie samej siebie)

3 prawa wysuwające się na pierwszy plan u Hegla:

1. sprzeczności to źródło postępu bo działaniu odpowiada przeciwdziałanie

2. stałe przechodzenie elementów ilościowych w jakościowe

np. skąpiec -> negatywne

oszczędny pozytywne

różnica jakościowa

• na pierwszy rzut oka przyczyny różnic są niezauważalne

3. prawo podwójnej negacji'

• zaprzeczenie zaprzeczenia

demonstruje to przy karze jej funkcja to przywrócenie stanu sprzed przestępstwa

kara jest celem samym w sobie, negacją negacji

HISTORIOZOFIA HEGLA

• dzieje to wielka scena, na której duch absolutny w procesie bezwzględnej walki z sobą samym dochodzi do samowiedzy i zdobywa prawdziwą wolność

„Dzieje powszechne są zatem posuwającym się od szczebla do szczebla rozwojem zasady, której treścią jest świadomość wolności”

• filozofia stopniowo uświadamia się sobie sama przez poszerzanie sfery wolności

• w procesie historycznym uwidacznia się funkcjonowanie praw dialektyki

historia to pasmo rewolucji, w którym bohaterowie historyczni i narody stają się narzędziami ducha świata

nie do końca rozumiemy motywy dzieła bohaterów historycznych (np. Napoleon, Aleksander Macedoński), jest to coś podświadomego

• pozostają w dziejach, aż spełnią swoją rolę

• schodzą przez rany, trucizny

• przesuwają sferę wolności

kultura, sztuka, religia, moralność oraz inst. polityczne każdego narodu to formy przejawiania się idei absolutnej

• w dziejach ujawnia się stały postęp ludzkiej wolności

z mroku dziejów wyłania się w końcu państwo jako udoskonalona wolna wola

• heglowska analiza dziejów odsłania 4 wielkie systemy polityczne, które tworzyła idea absolutna w procesie swego rozwoju:

1. 
   system wschodni - świadomość wolności posiada jedynie despotyczny monarcha

2. system grecki świadomość wolności obejmuje znacznie

3. system rzymski większe zespoły ludzkie

4. system niemiecki ;) - pełne uświadomienie wolności (chrześcijaństwo + społeczność germańska)

• proces uświadamiania wolności stanowi stałą tendencję, która nie zależy bezpośrednio od działań ludzkich, choć mogą one go przyspieszać lub opóźniać

• wolność to świadomość dziejowej konieczności

dlatego geniusze historii lub narody historyczne to te czynniki i siły, które zdołały odczytać kierunki rozwojowe ducha świata

• REWOLUCJA - szczeg. rola w analizie historycznej

całe dzieje to pasmo rewolucji, w którym jednostki i narody działają jako narzędzie w rękach ducha świata

rew. radykalnie poszerza sferę wolności, musi być jednak zawsze utrwalana przez długotrwały proces reformacyjny, który utrwala jej zdobycze w sferze prawa i świadomości

• państwo to „rzeczywistość idei etycznej”

stanowi syntetyczne zespolenie jednostki i społeczeństwa

interesy jednostkowe znajdują doskonałe zespolenie z interesami i dążeniami ogółu

ALE: państwo jest też celem samym w sobie, nie jest zależne od innych celów

• jest filozoficzną realizacją doskonałej rozumności i wolności

• jest ziemskim wcieleniem idei absolutnej

Tezy te doprowadziły Hegla do BEZGRANICZNEGO KULTU DLA ORGANIZACJI PAŃSTWOWEJ, pochłaniającej jednostkę i wszelką samodzielność.

stąd apoteoza państwa pruskiego - jako stanowiącego szczytowy etap rozwoju społecznego

• ustrój monarchiczny to „ustrój rozwiniętego rozumu”

• akceptacja rządów absolutystycznych (mimo że uważał za najlepszą monarchię konstytucyjną)

• policja i wojsko - „czynna moc państwa”

WOJNA

• normalny, akceptowany instrument

• służący do realizacji celów idei absolutnej

• akceptowana także jako środek do rozwiązywania konfliktów międzynarodowych

• wojna jako „przedłużenie polityki”

• nie można jej oceniać w kategoriach sprawiedliwości czy słuszności

• jedynym kryterium oceny - zgodność bądź sprzeczność z dążeniami ducha absolutnego

• argumenty uszlachetniające wojnę:

• odradza więzi łączące obywateli z państwem

• poszerza sferę wolności obywatelskiej

• rodzi skłonność do poświęceń

GENERALNIE: Hegel często olewał swój abstrakcyjny system i godził się z konserwatywnym i autokratycznym charakterem rzeczywistości Prus

• Fryderyka II nazywał królem-filozofem, pierwszym sługą państwa

• stał się oficjalnym obrońcą monarchii pruskiej

• dostarczał uzasadnień dla nacjonalizmu niemieckiego

FILOZOFIA PRAWA

• PUNKT WYJŚCIA:

• teza o jedności tego, co rozumne i tego co rzeczywiste

• koncepcja moralności Hegla - moralne jest to, co zgodne jest z wolą zbiorowości, a szczeg. to co, służy państwu

dlatego prawo stanowione przez państwo jest moralne

zadaniem prawnika jest ograniczenie swoich zainteresowań do prawa pozytywnego

bo prawo jest drugą obok państwa naturą ducha świata i „tylko wola posłuszna prawu jest wolna, gdyż jest posłuszna sobie samej”

• Hegel nie odrzucał postulatu, by jednostce pozostawić pewną sferę wolności, ale ograniczał się do:

• podmiotowego prawa własności

• prawa zawierania umów (faktycznie niewiele ;) )

unicestwia tym samym abstrakcyjną tezę o równości wszystkich ludzi

KONCEPCJA PRAWA KARNEGO

• w procesie karania H. chce widzieć konieczność, którą winien sobie uświadomić sam podsądny

• 
  teza - prawo drugi człon negacji

antyteza - naruszenie prawa zaprzeczenie woli prawa schematyczne zastosowanie triady

synteza - kara przywrócenie czystości idei prawa

zaprzeczenie woli przestępcy

H. wiąże mechanicznie karę z przestępstwem, nie wnikając w specyficzne cechy konkretnej sprawy, jej okoliczności oraz względy prewencji i wychowania

• widzi w karze cel sam w sobie (tak jak Kant)

• odrzuca teorie oświeceniowe nakazujące uwzględniać także szczególne okoliczności czynu i osobowość sprawcy,

• humanizm też odrzuca

• jego teoria kontrastuje też z postępową teorią odstraszania Feuerbacha powstałą w tamtym okresie

Teksty źródłowe:

WYKŁADY Z FILOZOFII DZIEJÓW:

1. Istota ducha i jego rozwój

• istotę ducha można poznać przez porównanie go z przeciwieństwem

• istotą ducha jest wolność

• materia szuka swojego przeciwieństwa, dąży do idealności, ale gdyby ją znalazła - znikłaby

• w przeciwieństwie do tego ducha ma środek w sobie samym - na tym polega jego wolność jest to samowiedza, samoświadomość ducha

• dzieje powszechne są przedstawieniem ducha w jego sposobie wypracowywania w sobie świadomości tego, czym jest sam w sobie

• Ludy Wschodu - despocje tylko jeden człowiek jest wolny - dlatego ta wolność wynika z samowoli, dzikości lub łagodności, łaskawości jednostka ta jest tylko despotą, a nie wolnym człowiekiem

• Grecy, Rzymianie - wiedzieli, że niektórzy ludzie są wolni, a nie człowiek jako taki dlatego mieli niewolników i ich wolność była przemijająca i przypadkowa

• narody germańskie - osiągnęły w chrześcijaństwie świadomość, że człowiek jest wolny jako taki i że wolność ducha stanowi jego najwłaściwszą istotę zastosowanie tej zasady do życia świeckiego to długi proces, stanowiący treść dziejów

• celem ostatecznym świata jest uświadomienie sobie przez ducha swojej wolności

2. Duch narodu i jego przejawianie się w dziejach

• duch narodu przejawia się we wszystkich czynach i dążeniach narodu

• najwyższym celem ducha jest samoświadomość siebie osiągnięcie tego celu jest nieuchronne i równoznaczne z własnym unicestwieniem i wystąpieniem na widownię dziejów innego ducha, innego historycznego narodu

• dzieje powszechne są przejawianiem się ducha w czasie - widzimy z nich mnóstwo zmian i czynów

• wszelka zmiana przynosząca zagładę jest jednocześnie początkiem nowego życia

• duch narodu jest duchem określonym, który rozbudowuje się w konkretny świat - istniejący i trwający w religii, obrzędach, zwyczajach, ustroju państwowym i politycznym ustawodawstwie

• narody są tym, co reprezentują ich czyny

• jednostka musi przyswoić sobie byt narodu jako swój sposób myślenia, ponieważ zastaje go gotowym

• naród jest etyczny, cnotliwy, silny gdy tworzy to, czego chce i broni swego dzieła przed siłami zewn.

• narody umierają przez przyzwyczajenie, które jest działaniem pozbawionym przeciwieństw

• duch narodu, który osiągnął kres swojego rozwoju jest samounicestwieniem

• gdy tym, co pobudza narody do czynu są żądze, czyny takie pozostawiają ślady tylko w postaci zagłady i zniszczenia

• zasady przejawiające się w duchach poszcz. narodów są tylko momentami jednego, ogólnego ducha, który poprzez nie wznosi się w dziejach do obejmującej samą siebie całości i na tym zamyka swój pochód

• obecna postać ducha zawiera w sobie wszystkie poprzednie jej szczeble

3. Pojęcie państwa i jego zadania

• celem istnienia woli subiektywnej jest jej zjednoczenie z wolą rozumną - etyczna całość, państwo będące rzeczywistością, w której jednostka posiada wolność i korzysta z niej

• ogranicza się tylko jedną wolność - samowolę, której treśćią jest jednostkowa strona potrzeb

• państwo jest jednością istotnej powszechnej woli i woli subiektywnej, a na tym polega etyczność

• jednostka żyjąca w państwie żyje życiem etycznym

• prawa etyki są prawami samego rozumu

• cel państwa to polega na tym, aby to co substancjalne obowiązywało, było obecne i utrwaliło się w czynach i zamiarach ludzi

• w dziejach powszechnych można mówić tylko o narodach, które utworzyły państwa, państwo jest niezbędne

• państwo jest urzeczywistnieniem wolności, absolutnego celu ostatecznego, istnieje samo dla siebie, wszelka wartość duchowa wywodzi się z państwa

• państwo jest boską ideą w jej ziemskiej postaci

• tylko wola posłuszna prawu jest wolna, bo jest posłuszna sobie samej

• etyczność prawdziwa polega na tym, że każdy wypełnia swój obowiązek - z własnej woli uznając to za konieczne pogodzenie woli subiektywnej z obiektywną

4. Wolność, jej formy i zakres

• do treści wolności należy prawo i etyka

• ograniczenie samowoli i zachcianek nie jest ograniczeniem wolności, lecz warunkiem, który umożliwia wyzwolenie

• społeczeństwo i państwo to taki stan rzeczy, w którym wolność się urzeczywistnia

• sprawy państwa są sprawami wykształcenia i wiedzy, a nie ludu

• państwo jest abstraktem, który swoją ogólną realność posiada w obywatelach, ale istnieje on rzeczywiście i tylko ta ogólna egzystencja musi przejawiać się w woli i działalności indywiduów potrzeba rządu i adm. państwowej

• dzięki ustrojowi państwowemu abstrakcyjna idea państwa staje się życiem ale powstaje różnica między rządzącymi a rządzonymi

• różnica ta jest nieunikniona należy wszystko tak urządzić, aby obywatele jak najmniej musieli słuchać, a rozkazujący mieli jak najmniej pola do samowoli

• treść tego, co wymaga rozkazywania, powinna być w jak największym stopniu określona przez lud, ale tak, żeby państwo pozostało silne

• ustrój kraju nie jest zależny po prostu od wolnego wyboru

• ustrój monarchiczny jest najlepszy - chociaż zadowala się mniejszym zakresem wolności niż republika

• obywatele powinni brać udział w procesie rządzenia - wyrażać swą wolę pośrednio - przez przedstawicieli (posłów) w zakresie ustawodawstwa = ustrój reprezentacyjny

• zasadą wolność nie jest wola subiektywna, ale zrozumienie woli powszechnej

5. Rola tzw. postaci historycznych

• wielcy ludzie w historii to tacy ludzie, których cele partykularne zawierają treść substancjalną wyrażającą wolę ducha świata

• zasługują na nazwę bohaterów, bo swój cel i powołanie czerpali ze źródła, którego treść była ukryta i jeszcze nie dojrzała do współczesnego istnienia - z wewn., podziemnego jeszcze ducha

• jednostki te nie miały w swojej świadomości idei w ogóle - byli ludźmi praktycznymi, działaczami politycznymi, ale byli zarazem ludźmi myślącymi i orientującymi się w tym, co jest konieczną potrzebą i nakazem epoki

• ich zadaniem było rozpoznanie koniecznego, najbliższego szczebla rozwoju ich świata, uczynić go własnym celem i poświęcić mu energię

• dlatego takich bohaterów należy uznać za ludzi najdalej widzących

• oni najlepiej rozumieli sytuację, wszyscy uczyli się od nich i albo uznawali ich rację albo się im podporządkowywali

• duch, który jest daleko naprzód, jest wewn. istotą wszystkich jednostek, tylko że nieświadomą i dopiero wielcy ludzie uświadamiają ją innym

• los postaci historycznych powołanych na wykonawców woli ducha świata nie był szczęśliwy - całe ich życie było ciężką pracą a cała ich istota jedną namiętnością

• umierają młodo (Colin Farrel - Aleksander Wielki, Cezar), są zsyłani (Napoleon)

• czlowiek wolny nie bywa zawistny i z uznaniem odnosi się do tego, co wielkie

• bohaterowie hist. są ludźmi wielkimi, bo bo chcieli i dokonali czegoś wielkiego, , co nie było wytworem wyobraźni lub złudzeniem, lecz rzeczą słuszną i konieczną

• ci którzy mówią, że kierowały nimi pasje i namiętności są zawistni

KONKLUZJE

• światopogląd idealistyczny poważnie ograniczał możliwości jakie stwarzała metodologia Hegla, szczeg. dialektyka

• łączył się on ponadto z praktycznym konserwatyzmem i kompromisowością jego ujęć ustrojowych

• MIMO TO jego idee korzystnie odcinają się od poglądów reakcjonistów (de Maistre, de Bonald)

• teoria prawa H. (chociaż słaba) - także ogranicza wpływy niemieckiej szkoły historycznej

• H. domagał się kodyfikacji prawa cywilnego

• traktował prawodawców na równi z geniuszami historii , którzy są dobroczyńcami narodu

• dostrzegał wprowadzenia reform korzystnych dla burżuazji

• władze pruskie ceniły w jego poglądach apoteozę silnego państwa, uzasadnienie zaborczej polityki i skierowanie tendencji rewolucyjnych w społeczeństwie na drogę ewolucyjnego, spokojnego rozwoju

• uczniowie i zwolennicy Hegla:

1. Gabler, Goschel, Lasson, Bosanquet, Hobhouse - prawica heglowska, nawiązywali do wątków konserwatywnych, idealistyczne interpretacji dziejów, apoteozy silnego państwa

2. Strauss, Bauer, Ruge - lewica heglowska, nawiązywała do dialektyki heglowskiej, odrzucała koncepcję ducha świata, umożliwiając zastosowanie dialektyki do interpretacji materialistycznej

Marks i Engels - próba dostosowania systemu heglowskiego do założeń materializmu dialektycznego i historycznego

14

K. pisze o tym w „Uzasadnieniu metafizyki moralności”

zespół warunków wyjściowych

to, co się przeciwstawia tym warunkom

to, co oglądamy. jest punktem wyjścia dla T₁, A₁, S₁

---