Wykład Filozofia Średniowiecza - dr Bogusław Paź 4.04.1998

Tomasz z Akwinu

Dzieła:

„Summa filozoficzna” - „Summa contra gentile” - „Summa przeciw innowiercom”

Za innowierców Tomasz z Akwinu uważał przede wszystkim Arabów i poganów. Istnieje rękopis tego dzieła.

„Summa teologiczna” - św. Tomasz napisał kilkanaście komentarzy do Arystotelesa m. in. Do „Hermeneutyki” i „O duszy”. Również komentarze do Augustyna.

Św. Tomasz miał 5 do 6 sekretarzy.

„kwestiones disputitae” - problemy dyskutowane.

Scholastyka jako system:

1. Czy Bóg istnieje - wydaje się, że nie, ale może tak? Po podaniu argumentów negatywnych, powstają pozytywne i afirmujące.

2. Teologia była nauką wieńczącą wszystkie studia (medycyny, filozofii, prawa etc.)

„kwestiones disputitae”

1. de veritatae - o prawdzie

2. de mono - o dobru

Tomasz z Akwinu był dominikaninem. Jan Duns Szkot - franciszkaninem.

W owym czasie istniał silny spór tomistów ze zwolennikami Dunsa Szkota - dominikanie byli w tym sporze silniejsi.

Doktryna Tomasza z Akwinu:

Przede wszystkim cała jego filozofia opiera się na teorii bytu. Geneza poznania jest w kontemplacji bytu - tak, jak „Fajdros” Platona. Ontologia jest nauką pierwszą - z niej wynikają wszystkie inne - estetyka, polityka etc. Trudno by było znaleźć jakąkolwiek część filozofii Arystotelesa, której nie przejąłby Tomasz z Akwinu. Jest kontynuatorem Arystotelesa jednak nie znaczy to, że wszystkie kategorie Arystotelesa były tymi, które przejął św. Tomasz.

Wszystkie pisma Arystotelesa przetłumaczono dopiero w XIII w. jednakże wiele apokryfów Arystotelesa zostało sfabrykowanych (nawet 10 wieków po Platonie i Arystotelesie).

Pierwsza najważniejsza kategoria św. Tomasza: CREATIO EX NIHILO. (Chrześcijanie nie mieli posłuchu u Greków, którzy nie przyjmowali stworzenia z niczego).

Arystoteles:

Substancja - to byt samoistny nie potrzebujący do swego istnienia innego bytu.

Przypadłości (accidentalia) - to pewne cechy danej substancji nie należące do istoty tej substancji, to cecha, której istnienie lub nieistnienie nie powoduje zmiany danej substancji.

Przykład substancji - książka; jej przypadłości to np.: zielona, gruba etc. Takie przypadłości mogą jej towarzyszyć, ale bez nich książka dalej będzie książką.

Złożenie substancja - przypadłość jest jednym z najważniejszych.

Substancji przysługuje „esse” - „być”

Przypadłości przysługuje „in-esse” - „być-w”

Poza tym mamy do czynienia z czymś trzecim, z pojęciem bytu (poznawcze ujęcie bytu).

Substancja - przypadłość

Pojęcie bytu Esse

In-esse

Byt obejmuje to, co substancjalne jak również to, co przypadłościowe (jakość, ilość, działanie, miejsce etc.)

Następna „para” Arystotelesa (potem Tomasza)

Forma - Materia

Forma (Morfe) - to ogólna własność rzeczy i własność wspólna całemu gatunkowi, do którego dana rzecz należy; to własność, podlegająca poznaniu i definiowaniu. Wg Arystotelesa i Tomasza poznawalna jest tylko forma rzeczy. Innymi słowy to czynnik determinujący, określający daną rzecz - czynnik aktywny.

Materia - to, co jest określane - czynnik bierny - to, co jest determinowane.

Substancjalne (1)

Formy

Przypadłościowe (2)

Ad (1) - sprawiają, że dana rzecz jest właśnie tą rzeczą, a nie jakąkolwiek inną.

Ad (2) - dotyczą określoności akcydentalnych (akcydens - przypadłość) np.: samochód waży 800 kg i ma 2,5 m. długości.

Substancjalne (3)

Zmiany

Przypadłościowe (4)

Ad (3) - np.: spalenie książki - książka już nie jest książką.

Ad (4) - np.: narysowanie kreski, włożenie kartki - książka nadal jest książką.

Mówimy o treściach substancjalnych i o substancjach.

Dla Arystotelesa substancje fizyczne są pierwotne np.: książka, ale jej treść jest już substancją wtórną. Istotą książki jest to, czemu jest.

Materia - podłoże zmiany zjawisk, to coś, co samo w sobie jest nieukształtowane i nieokreślone. Materia trwa (tw. Arystotelesa) pomimo zmian substancjalnych. Materia jest tym, czymś w substancji, co jest jej wielością i różnorodnością. Jest ona czynnikiem indywidualizującym - otóż dzięki formie dana substancja należy do danego gatunku, dzięki materii natomiast jest ona jednostką w ramach tego gatunku. Jednostka jako jednostka jest niepoznawalna - to, co w niej poznawalne to forma.

Rzeczy się indywidualizują dzięki materii (książka jest danym egzemplarzem, należącym do gatunku książki).

Dla Arystotelesa:

Materia pierwsza jest czymś całkowicie niepoznawalnym. Materia ta jest wyłącznie potencjalnym czynnikiem zmian i przemian.

Dopełnieniem określanej materii jest określająca forma.

Określoność rzeczy bierze się tylko z formy. Materia nie mająca określoności jest z konieczności nieokreślona - jest tylko czynnikiem potencjalnym.

Forma nie wystarcza do tego, aby wytłumaczyć zmianę. Forma jest tym w bycie, co jest jego AKTEM - to, co spostrzegamy, co się dzieje z np.: ziarnem to już aktualizacja, ale musi to mieć pewne podłoże potencjalne.

MOŻNOŚĆ - trwała konstytucja - z ziarna nie wyrośnie dom tylko zboże.

Potencjalność nie istnieje aktualnie (a więc może wcale).

Natura bytu wynika z jego ruchu - Arystoteles.

Materia jest zawsze „zapodmiotowiona” w pewnej substancji - sama nie istnieje. To, co nieokreślone i będące czysto potencjalne - jest niepoznawalne.

MATERIA PIERWSZA - podłoże przemian, podłoże aktualizowania się danego bytu. Ale podłoże, będąca samo w sobie czymś wyłącznie potencjalnym i całkowicie nieokreślonym (niepoznawalnym).

MATERIA DRUGA (wtóra) - określona wymiarami czaso - przestrzennymi. To inaczej - MATERIA SIGNATA - coś podpadające pod zmysły.

AKT i MOŻNOŚĆ.

Geniusz Arystotelesa opierał się na odkryciu korelacji aktu i możności. Dla Platona, Parmenidesa wszystko było aktem - dla Heraklita możnością.

Mówimy o paraleli - pewnej przeciwstawności:

Forma - materia

Akt - możność

Forma + Akt = Substancja

Przypadłości akcydentalne mają daną dozę możności (zmienności). Kategorie - definicje Arystotelesowskie przejmuje dopiero Tomasz.

Tomizm

„De Ente et Essentia” - „O bycie i istocie”.

Istota - cztery znaczenia tego słowa.

ISTOTA:

1. quidditas - coś-owatość (nie ma odpowiednika w języku polskim) - istotność, czym rzecz jest

2. essentia (esencja) - od słowa „esse” - bytowość (termin stosowany w Rzymie m. in. Przez Cycerona)

3. forma - intelligibilność

4. natura

Ad 1.

Cecha konstytuująca daną rzecz jako podmiot definicyjnego ujęcia. To, co zostaje oznaczone definicją. Coś-owatość człowieka - rozumność. Wg Arystotelesa - człowiek - zwierzę, obdarzone rozumem.

Innymi słowy - istotność to odpowiedź na pytanie - czym rzecz jest?

Ad 2.

Słowo pochodzi od „esse” - być. Rzeczownik odczasownikowy rodzaju żeńskiego od słowa „essentia” (bytowość).

Bytowość - Bytem w ścisłym słowa znaczeniu jest substancja, a dopiero potem dotyczy to słowo - przypadłości.

(Esencja bytu - wymiar bytu, który sprawia, że dana rzecz jest tym, czym jest, że jest w ogóle.)

Istotą („uzija”) dla Arystotelesa jest to, czym rzecz jest, a to jest przyczyną, dla której ta rzecz w ogóle jest.

Dla Tomasza z Akwinu - istota jako byt to coś, co istnieje, ale co jednocześnie nie jest przyczyną swego istnienia.

Ad 3.

Istota jako forma to określoność danej rzeczy. Z drugiej strony forma stanowi o jej poznawalności. Forma to, dzięki czemu byt jest poznawalny w ogóle.

Intelligibilność - od łacińskiego intellectus. Jest to poznawcza dostępność bytu (byt jest poznawalny, poznawczo dostępny) - wymiar bytu, który jest poznawalny.

FORMA DAT ESSE REI - (w średniowieczu) - forma udziela rzeczy istnienia.

Forma to ekwiwalent słowa istota. Jednak Tomasz dokonał modyfikacji tego łacińskiego twierdzenia.

Ad 4.

Natura to jest pewna istota, ale przyporządkowana do określonego działania. Przykład z ptakiem: Ptak ma jakąś istotę. Jeśli stoi na parapecie ma pewną definicję. Kiedy się wzniesie w powietrze natura ptaka ujawniła się w jego działaniu.

Esencją (istotą) człowieka jest rozum. Jego naturą jest kultura. A dokładnie tworzenie kultury.

Cytat z Gilsona „Tomizm”

„…substantia (substancja), essentia, quidditas czyli konkretna jedność ontologiczna, wzięta sama w sobie, a następnie jako możliwa do ujęcia definicją i wreszcie jako ujęta definicją”.

Istnienie.

U Arystotelesa nie występuje (u Greków też), bo oni nie brali pod uwagę CREATIO, a więc również potem - CREATIO EX NIHILO. Dla Pogan jedno jest wieczne - materia. Świat istniał od zawsze. Dla Platona materia była i jest współwieczna z Demiurgiem - Wielkim Budowniczym. Chaos też był materią a Demiurg go uformował.

Akt kreacji jest kresem zdolności poznawczych człowieka, nie jest on w stanie zrozumieć przejścia od niebytu w byt. Poznanie zaczyna się od stworzenia.

Człowiek ogranicza się do oceny, jakie jest to, co jest już stworzone; nie może poznać, dlaczego i jak. Jedyna odpowiedź na „jak” to - stworzenie z niczego (nieracjonalna).

Filozofia (ratio) szuka bardziej „dlaczego jest” niż „dlaczego nie jest”. Szuka rzeczy ostatecznych (gr. eshaton - ostateczny).

Eschatologia - nauka o rzeczach ostatecznych.

Ogólnie w średniowieczu (już nie Tomasz):

CREATIO >> powstał >> MUNDUS

(stworzenie) (świat)

MUNDUS - (zbiór rzeczy kontyngentnych) - KOSMOS - w Grecji ŁAD.

Kosmiczność świata bierze się stąd, że świat jest odblaskiem doskonałości stwórcy. Jest odbiciem przyczyny tego świata. Skutek zawsze zawiera jakieś cechy swojej przyczyny (tutaj - ład). Świat jest zbiorem znaków, które kierują nas do Stwórcy. Wiara zaczyna się tam, gdzie kończą się zdolności poznawcze. Spierano się tylko o zakres poznawalności.

Anzelm chciał połączyć wiarę z rozumem i znalazł się w fatalnej sytuacji. Walczyć z filozofią można tylko jej metodami.

Święty Tomasz z Akwinu:

ISTNIENIE (ESSE):

1. quodest - czym rzecz jest - istota

2. quo est - dzięki czemu rzecz jest - istnienie

Arystoteles - „nie tym samym jest wiedzieć, czym jest człowiek, co wiedzieć, że człowiek jest”.

Św. Tomasz twierdził, że w bycie jest pewna nietożsamość - pewien czynnik esencjalny.

Dla Arystotelesa ważna jest istota i ona determinuje to, że jest. Dla Tomasza zachodzi różnica realna między istnieniem i istotą. Czynnik heterogeniczny - dołączone do istoty jest istnienie - ale nie jest tym samym.

Arystoteles:

FORMA - MATERIA

AKT - MOŻNOŚĆ

To jest kwintesencja myśli Św. Tomasza z Akwinu.

Istnienie - istota. Istnienie jest zawsze jakiejś istoty. Np.: dla egzystencjalistów akt wykreowania ostatecznej istoty nie istnieje.

Heidegger - istota się istoczy. Zdolność do bycia czymkolwiek - istota człowieka (wg Heideggera) - wolność. Istotą człowieka jest tu sama możność - potencjalność.

„Element manipulacji człowiekiem” - zasady wg Tischnera.

Levinas stwierdza, że nie należy w filozofii stosować zdań podmiotowo-orzecznikowych, bo opierają się na dogmatach.

Np.: „Kowalski jest łysy” - substancjalizm rzeczywistości - dogmatyzm.

Dziś wprowadzenie demokracji do ontologii - my decydujemy czy np.: materia czy forma były pierwsze - postmodernizm. Główne jego założenie - filozofia jest po to, aby dekonstruować to, co zastane, a potem dekonstruować tę dekonstrukcję. Do postmodernistów zalicza się m. in. Derridę i Levinasa (przy dużym sprzeciwie tego pierwszego).

„Drogi” Tomasza z Akwinu (VIJA - DROGA)

Dowody na istnienie Boga:

Założenia - przesłanki:

1. Przyjmuje się, że istnieje rzeczywistość zmysłowo postrzegalna, której istnienie domaga się przyczyny

2. Istnienie danego faktu domaga się zachodzenia skończonego ciągu przyczyn. Tak, jak kostki domina i …domek na końcu.

Dowód z ruchu:

1. Stwierdzamy istnienie ruchu

2. Każdy ruch ma swoją przyczynę, która jest innym bytem, aniżeli ten będący w ruchu

3. Niezależnie od tego, co lub kto jest poruzycielem tego, co się porusza, to poruszający tego poruszanego musi być poruszony przez innego poruszającego (musi zachodzić ciąg przyczynowy tego ruchu)

4. Gdyby przyjąć, że ten ciąg przyczynowy nie ma początku ani końca, to wówczas nie można by wyjaśnić czegokolwiek

Kiedy natomiast przyjmie się, że jest kres w uzasadnianiu pierwszego ruchu dochodzimy do pierwszego poruszyciela - również wg Arystotelesa

Dowód z przyczynowości:

1. Nic nie może być przyczyną samego siebie, albowiem, aby wytworzyć siebie musiało by być wcześniejsze od siebie, by mogło istnieć jako skutek

2. Każda przyczyna sprawcza zakłada kolejną przyczynę sprawczą, która z kolei zakłada inna etc.

3. To poruszanie się od skutków do przyczyn oznacza ruch od tego, co mniej doskonale do doskonałości (do tego, co bardziej doskonałe)

4. To posuwanie się nie może postępować w nieskończoność, albowiem nie było by ani przyczyny sprawczej, ani przyczyn pośrednich, a skutki, których istnienie postrzegamy nie mialyby racji bytu.

6

Św. Tomasz pochodził ze znanej rodziny i widziano go bardziej jako polityka lub wysokiego dygnitarza niż w klasztorze. Rodzina odradzała mu to przez różne środki perswazji - więzienie w wieży, odchudzanie.

MATERIA - CZYNNIK INDYWIDUALIZUJĄCY

Wszelki ruch dla Arystotelesa to przechodzenie od stanu MOŻNOŚCI do stanu AKTU

Essentia (wg Tomasza z Akwinu) - „istotą nazywam to, co przez nią i w niej byt posiada istnienie.

Forma (poznawalna) - Materia (niepoznawalna). Pomiędzy np.: czasoprzestrzeń

Religia (wiara) zaczyna się od stworzenia z niczego, ale jest to prawda objawiona, a nie taka, do której człowiek sam potrafił dojść.

Tomasz, w odróżnieniu od Arystotelesa wyróżnia:

ISTNIENIE - FORMA - MATERIA

AKT - MOŻNOŚĆ

FORMA W STOSUNKU DO ISTNIENIA JEST MOŻNOŚCIĄ

---