Rewolucja naukowa w Europie--- XVII w.

Rewolucja naukowa rozpoczęła się w Europie i trwała w ciągu XVII wieku. Głównymi ośrodkami myśli naukowej były pomocne Włochy, Francja, Anglia, później Niemcy, Polska.

Charakterystyczne cechy nauki XVII wieku to:

— odrzucenie myślenia naukowego według kategorii moralnych na rzecz kategorii naukowych, rozumowych, opartych głównie na matematyce i fizyce;

— rozgraniczenie nauki i religii jako dwóch różnych sfer świadomości i działalności ludzkiej;

— wysunięcie na czoło myślenia rozumowego jako siły kierującej człowiekiem i weryfikującej ludzkie poznanie;

— dążenie do uporządkowania i klasyfikacji zgromadzonych faktów nauko­wych i próby tworzenia pewnych syntez (systemów naukowych);

— dążenie do stworzenia jednolitej, uniwersalnej matematycznej metody naukowej i jednolitego języka naukowego;

— w badaniach naukowych dominacja doświadczenia (eksperymentu, obser­wacji) oraz metody myślenia indukcyjnego;

— szersze stosowanie instrumentów i aparatury badawczej, specjalnie tworzo­nych dla celów naukowych, np. zegary, termometry, komory próżniowe, mikroskopy, teleskopy;

— tworzenie się ściślejszych więzów nauki i techniki przez stosowanie coraz

bardziej złożonej aparatury naukowej; współzależność nauki i techniki; -` zastój i zacofanie większości uniwersytetów; oryginalna i twórcza nauka

powstaje w kręgu towarzystw i akademii naukowych;

— wykorzystywanie dorobku i osiągnięć nauki średniowiecznej i okresu Odrodzenia.

Już od Arystotelesa kształtowało się przekonanie, iż celem nauki jest uczynie­nie faktów i zjawisk przyrodniczych zrozumiałymi dla ludzi Aby coś powstało, muszą wystąpić jako pewna całość cztery zasadnicze przyczyny: sprawcza, materialna, przyczyna formalna i celowa. Musi być coś, co przekształca, co powstaje zawsze z innego, z innej materii i przybiera nową formę (kształt, układ) w jakimś celu. Galileusz, uczony Odrodzenia, uznał, iż celem nauki jest nie tylko wyjaśnianie, ale i przewidywanie zjawisk. Za datę przełomową przyjmuje się rok 1636, kiedy Galileusz ogłosił swoje Rozmowy i dowodzenia matematyczne w za­kresie dwóch nowych umiejętności dotyczących mechaniki i ruchów miejscowych,

Cała przyroda jest, według Galileusza, matematyczną jednością. Wszystko w przyrodzie podlega uniwersalnej (ogólnej) przyczynowości, regularności, ścisłości szczególnie zaś zjawiska fizyczne. Tak powstała idea, iż cała przyroda podlega powszechnym i ścisłym prawom przyczynowym. Zrozumienie zaś tych praw umożliwia poznanie nieskończonej przyrody w sposób obiektywny, niezależny od subiektywnego poznania, względnego i zmiennego, i od prawd objawionych oraz dogmatów. Kto pozna język matematyki i metodę jego stosowania, oprze się na doświadczeniu, uzyska zawsze i wszędzie prawdy takie same, niezależne od własnych sądów.;

W ten sposób rodziła się nowa nauka, w której przyjęto, iż:

— przedmiotem nauki jest to, co ogólne (uniwersalne),

— za ogólne należy uważać to, co obowiązuje zawsze i wszędzie i we wszystkim, czyli wszystko to, co jest „konieczne", rozumowo oczywiste,

— w naukach przyrodniczych to, co ogólne, przybiera postać praw (prawi­dłowości) dających się przedstawić językiem matematycznym,

— metody naukowe są jednakowe we wszystkich dyscyplinach uprawianych rozumowo i doświadczalnie

Do utrwalenia i rozszerzenia się tych idei przyczyniło się w XVII wieku wielu znakomitych uczonych.

W naukach ścisłych i przyrodniczych byli to przede wszystkim:

1. Renę Descartes (Kartezjusz — 1596—1650), filozof i mate­matyk, autor Rozprawy o metodzie (l wyd. 1637, l wyd. w języku polskim w 1878), twórca geometrii analitycznej;

2. Izaak Newton (1643—1727), astronom, matematyk i fizyk, odkrywca praw ciążenia (grawitacji), dynamicznej i mecha­nicznej budowy wszechświata, badacz zjawisk optycznych i elektrycznych (korpuskularna teoria Newtona), wynalazca rachunku różniczkowego

3. Robert Boyle (1627—1691), twórca pojęcia pierwiastka w chemii jako ciała jednorodnego, nierozkładalnego na inne ciała;

4. Jan Heweliusz (1611—1687), znany astronom, twórca nauki o Księżycu — selenografii, badacz komet;

5. Jan Brożek (1585—1652), doktor filozofii i teologii Akademii Krakowskiej, medycyny w Padwie, pierwszy historyk nauki polskiej, zbieracz pamiątek po Koperniku, sławny matematyk, nazwany „ozdobą matematyków europejskich" (decus mathematiconm europeorum); William Harvey (1578—1657), odkrywca zasady krwiobiegu, wyznawca mechanistycznej koncepcji człowieka i zjawisk życio­wych;

6. Bernard Yaren (Yarenius — 1622—1650), jeden z autorów naukowej geografii odrzucającej legendy i przesądy;

7. Hugo Grotius (de Groot 1583—1645), wyznawca i propagator tzw. prawa naturalnego człowieka, ojciec prawa międzynarodowego;

8. Thomas Hobbes (1588—1679), filozof, uwa­żał, że „walka wszystkich przeciw wszystkim" jest prawem naturalnym, państwo zaś tworzy prawa dla obywateli;

9. Baruch Spinoza (1632—1677), filozof, wolnomyśliciel, twierdził, że człowiek i cała natura podlegają przy-czynowości i rzeczą człowieka jest zrozumieć ją jako konieczność;

10. Jan Amos Komensky (1592—1670), ojciec nowożytnej pedagogiki, zwalczał w nauczaniu metodę pamięciowo-słowną, popierał i rozwijał metody poglądowe i zajęcia praktyczne, propagator 6-letniej szkoły powszechnej;

11. Kazimierz Siemienowicz (? — po 1651), teoretyk nauk wojskowych, wynalazca, m.in. pomysł rakiety dwustopniowej i wielostopniowej, skrzydeł typu delta i in.

XVII- ZMIANY W ORGANIZACJI NAUKI:

Oprócz uniwersytetów, po­wstają:

- nowe centra nauki grupujące zespoły uczonych

-różnego rodzaju towarzystwa

-akademie naukowo-kulturalne

Przodują w tym względzie w dalszym ciągu Włochy, ale podobne ośrodki naukowe powstają też we Francji i Anglii

XVII- wieczne AKADEMIE:

1. Jedną z pierwszy była Accademia dei Lincei (w tłumaczeniu na język polski dosłownie Akademia Rysiów, czyli, według przekonań ówczesnych ludzi, „widzących w ciemności", podobnie jak widzą rysie;

2. Akademia Ostrowidzów, założona w Rzymie przez 18-letniego (tak!) Federico Cesi w 1603 roku. Członkowie akademii zbierali się na dysputy naukowe, a sprawozdania ze swoich zebrań, prace i wyniki swych badań wydawali od 1609 roku w formie biuletynu naukowego pt „Gęsta Linceorum". Akademia wydała również m.in. rozprawy Galileusza o dynamice. Przetrwała ona do 1630 roku.

3. We Florencji w 1657 roku uczniowie Galileusza i Ewangelisty Torricellego (1608—1647), znanego fizyka, założyli Accademia del Cimento (Akademia Doświadczeń), pod opieką księcia Toskanii Ferdynanda II Medyceusza. Głównym kierunkiem zainteresowań członków akademii były eksperymenty z zakresu fizyki oraz badania matematyczne.(Przeprowadzali doświadczenia z powietrzem, na zamarzanie wody, sprawdzali właściwości magnesów czy bursztynu. Odżeg­nywali się od jakiejkolwiek interpretacji badań). Akademia została zlikwidowa­na przez jej ostatniego kierownika i opiekuna księcia Leopolda Medyceusza w 1667 roku, kiedy został kardynałem.

4. We Francji kardynał Richelieu (Armand Jean Duplessis) utworzył w 1635 roku Akademię Francuską (Academie Francaise), której celem miało być czuwanie nad poprawnością i pięknością języka francuskiego. Członkowie akademii dokonywali ekspertyz językowych oraz prowadzili prace nad słownikiem języka francuskiego, wydanym po raz pierwszy w 1694 roku.

5. Dla nauk ścisłych i techniki została powołana przez Jean Babtiste Colberta, ministra i doradcy króla Ludwika XIV, Akademia Nauk (Academie des Sciences), której zadaniem z kolei było wspieranie rządu w uprzemysłowieniu kraju. Akademia Nauk pomagała rządowi w budowie Wersalu, prowadziła prace miernicze, projektowała wodociągi, mosty, regula­cję rzek itp.

6. W Anglii część uczonych związanych z ówczesnymi uniwersytetami w Oxfordzie i Cambridge zaczęła zbierać się w celach naukowych w murach Kolegium Greshama w Londynie od 1645 roku. Zebrania te przeniesiono następnie do Oxfordu.(Udział w tych spotkaniach takich uczonych, jak: John Wallis, matematyk; Robert Boyle, fizyk i filozof; William Petty, ekonomista i lekarz; Christopher Wren, matematyk, astrolog, architekt (twórca Katedry św. Pawła w Londynie);

7. Robert Hooke, fizyk, matematyk i biolog, oraz innych, doprowadził do zawiązania się Królewskiego Towarzystwa w Londynie do Posuwania Naprzód Wiedzy o Przyrodzie (The Royal Society of London for Improving Natural Knowledge). Oficjalnie Towarzystwo powstało w 1660 roku, od 1662 roku objęte opieką (początkowo formalną) króla.(Na czele stał zarząd złożony z prezesa, sekretarza i skarbnika. Członków początkowo było dwunastu. Towarzystwo samofinaansowało się, składki wynosiły l szylinga tygodniowo. W latach 1703—1727 prezesem był I. Newton). Towarzystwo istnieje do dzisiaj jako jedna z poważnych instytucji naukowych o charakterze międzynarodowym.

Ożywienie życia naukowego w XVII wieku, czynniki:

- zwiększająca się liczba uczonych w różnych krajach Europy,

- częstsze publikowanie prac naukowych w językach narodowych,

- konieczność dowiadywania się o badaniach naukowych, planowanych, prowadzonych bądź zakończonych przez poszczególnych uczonych lub w ramach coraz liczniejszych towarzystw naukowych i filozoficz­nych,

- wzrost znaczenia doświadczeń naukowych wymagały obiektywnych ocen. Charakter prowadzonych etapowo badań i doświadczeń dyktował:

- konieczność regularnej, periodycznej informacji w komunikacji naukowej. * Dotychczasowe formy komunikowania się za pośrednictwem książek czy rękopiśmiennej korespondencji między uczonymi obejmowały niewielki krąg zainteresowanych, co opóźniało rozpowszechnianie informacji o osiągnięciach nauki.

Wszystkie te czynniki powodowały, że potrzebę szybkiej i szerszej informacji mogły zaspokoić ukazujące się regularnie czasopisma naukowe i popularnonaukowe w dostępnych dla ówczesnych uczonych na­kładach^.

CZASOPISMA NAUKOWE:

1. Francja:

z inicjatywą powołania specjalnego czasopisma naukowego wystąpił Markiz de Sallo, członek sądu parlamentu francuskiego. Pierwszy numer nowego czasopisma pt. „Journal des scavans" ukazał się 5 stycznia 1665 roku w Paryżu. Zawierał 20 stron druku, na których pomieszczono 10 artykułów, kilka listów i notatek. Zgodnie z intencją twórcy czasopismo miało przynosić informacje o książkach naukowych publikowanych w Europie, przedstawiać doświadczenia z zakresu fizyki, chemii i anatomii, info o nowych wynalazkach itd. Celem zasadniczym czasopisma miało być, według jego twórcy: „Przyjść z pomocą tym wszystkim, którzy, czy to zbyt opieszali bądź zbyt zajęci, nie mają czasu na czytanie wszystkich książek." W czasopiś­mie zatem umieszczane były streszczenia i wyciągi z ciekawych książek i prac naukowych.”

2. Anglia:

grupa założycieli Towarzystwa Naukowego, przede wszystkim zaś pierwszy sekretarz Towarzystwa Henry Oldenburg (1618—1677), fizyk i działacz społeczny, wystąpili z inicjatywą wydawania własnego czasopisma naukowego, informującego o badaniach i zamiesz­czającego korespondencje członków Towarzystwa z innymi uczonymi w Euro­pie. Pierwszy numer pL „Philosophical Transaction" ukazał się 6 maja 1665 roku, przygotowany i zredagowany w całości przez Oldenburga. Zawierał 16 stron, z dedykacją dla Towarzystwa, 9 artykułów, wykaz wybranych bieżących książek filozoficznych oraz wyciąg z kopiarza listów zagranicznych nade-słanych na ręce sekretarza Towarzystwa. Redakcja zapowiadała, że czasopismo drukować będzie jedynie artykuły i doniesienia z zakresu nauk przyrodniczych, z wyłączeniem kwestii prawnych i teologicznych.(*rzetelnie przestrzegali: Spośród wszystkich artykułów 39,8% poświęconych było naukom fizycznym (astronomii, fizyce, chemii, technologii), 18% naukom biologicznym (biologii, botanice, zoologii); 12,6% naukom medycznym (wraz z farmacją i farmakologią), 11,1% antropologii fizycznej (anatomii i fizjologii), 9,2% naukom o Ziemi (geodezji, geografii, oceanografii, geologii, mineralogii, paleontologii, meteorologii, klimatologii), 4,1% naukom o kulturze, czyli antropologii kulturalnej (historii, archeologii, ekonomii, filologii, arytmetyce, statystyce politycznej) oraz 0,9% filozofii⁾

3. Niemcy:

Ukazuję się: czasopismo naukowe pod łacińskim tytułem „Miscellanea Curiosa" istniejące od 1670 roku do 1705, jako organ jednego ż najstarszych niemieckich towarzystw naukowych „Collegium Natu-rae Curiosorum", istniejącego od 1652 roku.

Najbardziej jednak znane czasopismo "niemieckie w języku łacińskim pt. „Acta Eruditorum", wydawane w Lipsku w latach 1682—1731, poświęcone było głównie medycynie, ale publikowało również prace z zakresu botaniki, zoologii i mineralogu.

4. Włochy:

czasopismo pt „Giornale dei Letterati dltalia" od 1680 roku, wzorując się na francuskim „Journal des scavans",

5. duńscy uczeni zaś czasopismo w języku łacińskim, poświęcone głównie medycynie — „Acta Medica et Philosophia Hafniensis", ukazujące się w latach 1673—1680.

Do końca XVII wieku wydrukowano ogółem 30 tytułów czasopism naukowych. Szybko zaczęto zdawać sobie sprawę, jak ważne i doniosłe były odkrycia naukowe uczonych XVII wieku. Zmieniał się zasadniczo pogląd na otaczającą rzeczywistość; stawała się ona wielkim mechanizmem działającym według określonych praw przyrody, które z kolei człowiek dzięki rozumowi może odkryć i wykorzystać dla swoich celów. „Jako wielkie w naturze rewolucje odmieniają całą postać rzeczy, jej prawom i rządom podległych, tak wynalazki Descartes'a i Newtona odmieniły cały sposób i układ matematycz­nych nauk" — powiedział 9 listopada 1781 roku Jan Śniadecki w Akademii Krakowskiej na otwarciu Katedry Matematyki Wyższej.

Równocześnie jednak już wtedy odezwały się też głosy, iż kształtujący się w wyniku odkryć matematycznych i fizycznych nowy obraz świata nie w pełni odzwierciedla prawdziwy stan otaczającej człowieka natury. (cytat J. W. Goethe, s.92)

Nauka europejska epoki Oświecenia

Rozwój oświecenia:

Początki prądów oświeceniowych były różne w poszczególnych regionach Europy:

- w ostatnim dwudziestoleciu XVII wieku rozpoczęło się Oświecenie w Niderlandach, Anglii;

- na początku XVIII wieku — we Francji;

- w latach dwudziestych XVIII wieku — w Polsce;

- w latach sześćdziesiątych XVIII wieku— w Rosji.

Głównymi ośrodkami myśli naukowej były Niderlandy, Francja, Anglia, w mniejszym stopniu Włochy.

Charakterystyczne cechy nauki Oświecenia:

— w kulturze i nauce wzrost znaczenia mieszczaństwa europejskiego;

— w życiu codziennym, kulturze, nauce oraz produkcji początki utylitaryzmu, czyli przeświadczenia, że człowiek powinien robić przede wszystkim to, co użyteczne dla niego;

— w wychowaniu, oświacie i nauce rozszerzanie się idei powszechnego oświecenia, stąd często dydaktyczny charakter kultury i nauki;

— przeprowadzenie w wielu krajach reformy w oświacie i szkolnictwie, przede wszystkim w szkolnictwie wyższym; powstanie pierwszych wyspecjalizowa­nych szkół technicznych; kształtowanie przez reformy organizacyjne i

kadrowe nowego oblicza wielu uniwersytetów; .

— wzrost popularności nauki dzięki coraz liczniejszym książkom i czasopis­mom; rosnące znaczenie kulturalne i naukowe książek i czasopism; coraz częstsze pojawianie się opracowań popularnonaukowych, nawet dla dzieci;

— powstanie wielkich, naukowych wydawnictw encyklopedycznych;

— rosnące -znaczenie mecenatu państwowego; powstawanie akademii państ­wowych;

— udoskonalanie aparatury umożliwiającej lepsze poznanie naukowe;

— początki współdziałania nauki i techniki; era ważnych wynalazków tech-

Licznych.

Różne nurty..:

Wykorzystując osiągnięcia nauki XVII-wiecznej, uczeni epoki Oświecenia rozwijają dalej systemy naukowego poznania:

1. EMPIRYZM:

Główny przedstawiciel szkoły (systemu) empirycznej John Locke (1632—1704) próbował w swoich dziełach określić źródła i granice rozumu ludzkiego; doświadczenie (empirię) cenił najwyżej.

2. racjonalizm reprezentował Yoltaire (Francois Marie Arouet — 1694—1778), głosząc, że rozum ludzki stanowi miarę wszelkiej prawdy i może wszystko pojąć i osiągnąć, ponieważ świat jest naturalny (przyrodzony) i nie istnieją zjawiska nadprzyrodzone

3. sensualizm, rozwijany przez Etienne de Condillaca (1715—1780), który dowodził, że wszelka wiedza człowieka wynika z doświadczenia zmys­łowego, rozwój zaś i postęp człowieka zależą od posługiwania się znakami (wyrazami mowy, pojęciami, symbolami), przede wszystkim znakami umow­nymi.

4. Rezultatem poprzednich szkół (systemów, kierunków) był materializm; jego

główny przedstawiciel Julien Offray de La Metrie (1709—1751) twierdził, że wszystko, włącznie z człowiekiem, jest materialne, materia zaś działa mechani­cznie wedle-stałych praw ruchu.

Ukoronowaniem wszystkich szkół była tzw. filozofia krytyczna stworzona przez Immanuela Kanta (1724—1804), niemiec­kiego filozofa z Królewca. Kant głosił, iż rozum ludzki ma swoje granice poznania; nie wszystko można poznać rozumowo, np. pojęcie Boga, nieśmier­telnej duszy, wolnej woli. Wiara tłumaczy to, czego rozum nie może pojąć — stąd sławne powiedzenie Kanta: „Musiałem obalić wiedzę, by zrobić miejsce

dla wiary."

--- Nauki ścisłe:

rozwija się dalej matematyka (równania różniczkowe, algebra, początki topologii), fizyka i astronomia (nauka o cieple, o elektryczno­ści, mechanika, fizyczne teorie początków świata, odkrywanie nowych planet, m.in. Urana, badania nad kometami), chemia (odkrycie tlenu, wyjaśnienia zjawisk spalania, ciepło właściwe ciał), nauki przyrodnicze (systematyzacja świata przyrody, fizjologia, obalenie teorii samorództwa), nauki medyczne (wynalezienie szczepień ochronnych, rozwój teorii nieracjonalnych, np. gal-wanizm, mesmeryzm).

--- nauki humanistyczne:

ciągle pojawiają się jeszcze trudności w rozgraniczaniu poszczególnych dziedzin powiązanych z myślą filozoficzną, historiozoficzną, polityczną i ekonomiczną. Równocześnie jednak

powstaje w tym czasie racjonalistyczna i świecka historiografia oraz rodzi się ekonomia polityczna, głównie dzięki dziełom angielskiego uczonego Adama Smitha (1733—1774).

Oświecenie przypada na okres, gdy państwa europejskie dążyły do pokoju po niszczących wojnach XVII wieku, do osiągnięcia równowagi ekonomicznej i dobrobytu. Na tym podłożu rozwinął się utylitaryzm, czyli pragnienie użyteczności wszelkich działań ludzkich, w tym i nauki. Początków tej myśli możemy doszukać się już w wieku XVII. To właśnie wtedy, za panowania króla Ludwika XIV. „Przez badania użyteczne rozumiem to, co może służyć królowi i państwu." Z takich idei rodziły się inicjatywy propagowania osiągnięć nauki nie tylko wśród dorosłych. W Anglii, w XVIII wieku, zaczęto popularyzować naukę wśród dzieci. Londyński wydawca i popularyzator nauki John Newberry opracował i wydał w 1761 roku książeczkę pt Newtona system filozofii przysposobiony dla młodych dżentelmenów i pań... pod pseudonimem Toma Telescope'a (tytuł oryginalny bardzo ciekawy: The Newtonian system ofphilosophy adapted to the capacities ofyoung gentlemen and ladies and familiarized and madę entertaining by objects with which' they arę intimately acąuainted. Being the Substance ofsix lectures read to the lilliputtian Society. London 1761,140 s.).,

(* Autor przedstawił w popularnej formie dialogów astronomię, fizykę i chemię I. Newtona. Poprzedził te wywody ogólną charakterystyką ówczesnej nauki Oświecenia, pisał o materii, ruchu, kosmosie, systemie słonecznym, atmosferze i meteory­tach, górach, rzekach i morzu, minerałach, roślinach i zwierzętach, o zmysłach człowieka i jego rozumie. Zasadniczą treść przedstawił interesująco: w formie żywych dialogów, w których biorą udział dzieci i dorośli. Wywody poparte są rysunkami, a pojęcia abstrakcyjne szeroko i poglądowo tłumaczone (wyjaś­niane) za pomocą różnego rodzaju obrazków w postaci bączków, piłek bądź świeczek. Nie stronił autor również od treści wychowawczych i umoralniających: jak się dobrze zachowywać, jak bogata jest przyroda, jakie powinno być idealne społeczeństwo na wzór spartański. Książka miała w ciągu 80 lat kilka wydań, była poprawiana i uzupełniana).

Informować o osiągnięciach nauki i popularyzować znaczenie nauki miały również wydawnictwa encyklopedyczne:

1. Najpopularniejsza o największym znaczeniu była francuska Encyklopedia, czyli slownik rozwnowany nauk, sztuk i rzemiosł z lat 1751—1780. Ogółem ukazało się 35 tomów (28 tomów to opisy i hasła, 5 tomów uzupełnień i poprawek, 2 tomy to wykazy i indeksy do całości). Główną rolę w redagowaniu encyklopedii odegrali dwaj redakto­rzy: Denis Diderot i Jean d'Alembert To właśnie J. d'Alembert zapowiadał we wstępie do dzieła, iż nadchodzi nowa „era nauki".

2. W Anglii w tym czasie rozpoczęto również wydawanie znakomitego, wznawianego do dziś dzieła — Encydopaedia Britannica (Encyklopedia brytyjska], której pierwsze wydanie w 3 tomach ukazało się w latach 1768—1771. Kolejne, drugie wy­danie obejmowało już tomów 10.

3. Najobszerniejsza okazała się jednak en­cyklopedia niemiecka Heinricha Zedlera wydawana w latach 1732—1752 w 64 tomach pt Grosses vollstandiges Universal-Lexicon aller Wissenschaft-en und Kunste (Wielki kompletny leksykon uniwersalny wszystkich nauk

i sztuk).

Zmiany w organizacji nauki:

- poza uniwersytetami są:

---- niewielkie szkoły wyższe specjalistyczne, nastawione na kształcenie w jednej dziedzinie:

1. (Do najbardziej znanych, utworzonych w tym wieku we Francji, należała pierwsza uczel­nia politechniczna w Paryżu — Ecole Polytechniąue, kształcąca w zakre­sie nauk ścisłych i technicznych (od 1794 roku), wzór dla XIX-wiecznych politechnik.)

2. W Anglii pierwsze specjalne szkoły techniczne, oparte na za­sadach fundacji, powstały w Warrington i Daventry.

3. ogród królów Francji przekształcił w instytut naukowo-badawczy, obecny „Jardin des Plantes", zoolog i botanik francuski George Louis Buffon (1707—1788). Instytut ten wykształcił wielu biologów i chemików.

4. W Getyndze, w Niemczech, założono w 1737 roku uniwersytet nowego typu współpracujący z kilkoma specjalistycznymi instytutami. Na wykła­dowców dobierano najlepszych nauczycieli, pobierających stałe uposaże­nie. Był to pierwszy uniwersytet nakładający na profesorów obowiązek uprawiania zarówno nauki, jak i dydaktyki. To stało się wzorem dla póź­niejszych, XIX-wiecznych profesorów, zawodowo trudniących się nauką i dydaktyką. Do programu wprowadzono nowe metody nauczania i studiowa­nia, na potrzeby uczących oddano laboratoria oraz dobrze wyposażone biblioteki.

Na przełomie wieków XVIII i XIX zaczęto coraz śmielej wykorzystywać osiągnięcia nauki w technice i gospodarce:

-Wynalazek maszyny parowej był świadomym zastosowaniem myśli naukowej do celów praktycznych.

Wielu uczonych zaczęło wykorzystywać badania naukowe w praktyce. Szczególną rolę odegrał wtedy uczony amerykański Benjamin Franklin (1706—1790)( w jednej osobie uczony fizyk (opracował podstawy teorii elektryczności), wynalazca (wynalezienie piorunochronu, pieca żelaznego, fotelu na biegunach i in.) oraz polityk (jeden z autorów Deklaracji niepodległości USA) i twórca pierwszej w USA publicznej biblioteki w Filadelfii.)

Uczeni XVIII wieku na trwałe włączyli naukę do praktyki produkcyjnej.(Osiągając wyższe zyski w wyniku współpracy z uczonymi, wielu bogatych fabrykantów tego czasu popierało rozwój nauki i techniki, rozumiejąc ich znaczenie dla gospodarki)

---