„A-Z Encyklopedyści polscy”

„Z galerii polskich encyklopedystów i leksykografów”

Od powstania polemicznego słownika encyklopedycznego „Niektóre wyrazy porządkiem alfabetu zebrane” Franciszka Salezego Jezierskiego

Wokół polskiej encyklopedii zapadła cisza.

Nastąpił 3 rozbiór Polski (1795r.) nie sprzyjało to gromadzeniu i systematyzowaniu wiedzy( dlatego minęło dużo czasu zanim pojawili się pierwsi polscy nowocześni encyklopedyści)

W pierwszym 10 -leciu XIX w zaprezentował swoje dzieło SAMUEL BOGUMIŁ LINDE, jego „Słownik języka polskiego ukazał się w l. 1807-1814 (I wyd.) Słownik obejmował 6 tomów, ogromnych rozmiarów, po 600 stron każdy ton, ok. 60 tys. haseł wyrazowych. Słownik był wybitnym dziełem w skali Europy, wiele pochwał zebrał.

• SAMUEL BOGUMIŁ LINDE

• Nie był rdzennym polakiem - jego rodzina pochodziła z Szwecji , on urodził się w Toruniu w 1771r.

• Studiował teologię ewangelicką i filologię w Lipsku

• Był bibliotekarzem J. M. Ossolińskiego, porządkował i gromadził jego zbiory w l. 1795-1803.

• Ossoliński i Czacki (historycy) pomogli mu w zbudowaniu słownika - im go tez zadedykował

Adam Kazimierz Czartoryski (mecenas)

• Łożył na utrzymanie pomocnika Lindego

• Wspierał korespondencją

Ciężko było zdobyć odbiorców słownika, ok. 300 osób a nakład był 1200 egzemplarzy. Linda miał trudność z rozpowszechnieniem go.

Słownik ma charakter historyczny, nie normatywny.

Bogata dokumentacja i ilustracje, cytaty;

Odpowiedniki słów w j. słowiańskich, łac., fr., niem.

Każde hasło jest bardzo obszerne.

Nie uwzględniał dialektów, źródłem były głównie wybitne utwory literackie.

• Artykuły hasłowe - konstrukcja:

• Najpierw podane jest znaczenie fizyczne/podstawowe

• Ilustracje dla przykładu

• Związki frazeologiczne i znaczenie przenośne

• Cytaty (z podaniem źródła)

Np. słowo brać uznane za autora za bardzo trudne jest wyjaśniane na powierzchni 10,5 szpalty, mimo to znaczenie podstawowe zostało nie sprecyzowane

• Na początku XIX w wydano 6 tomów w ciągu 7 lat

• II wyd. „poprawione i pomnożone” w l. 1854-1860 przez Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Lwowie. Uzupełnione notatkami Lindego przez dyr. Zakładu Augusta Bielowskiego.

• Linde był świetnym leksykografem i bibliografem, zasłużony w dziedzinie oświaty (prezes Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych);twórca biblioteki przy UW

• Uhonorowano go członkowstwem uniwersytetu w Wilnie i Krakowie

• Zmarł 8.08.1847r. nie zostawiając dzieciom dużego majątku

XIX w.

Nie powiodło się też w wydaniu 1 polskiej nowoczesnej encyklopedii, bracia GLὒCKSBERGOWIE (August Emanuel i Krystian Teofil).

Należeli do warszawskiej rodziny księgarzy, drukarzy i wydawców.

• NATAN GLὒCKSBERG od 1809 był właścicielem jednej z największych warszawskich księgarń

• Od 1819 r. założył w Warszawie nowoczesną drukarnię( urządzenia z Paryża)

• Od 1827 r. założył odlewnię czcionek

• Wydał ogółem 200 książek i podręczników

• Miał syna Augusta Emanuela

• AUGUST EMANUEL GLὒCKSBERG

• Miał praktykę zawodową w Paryżu

• Rozwinął gisernię ojca

• Przejął księgarnię wydawniczą

• Dołączył do planów brata Krystiana Teofila

• KRYSTIAN TEOFIL GLὒCKSBERG

• Typograf Uniwersytetu Wileńskiego

• Właściciel księgarni i drukarni w Wilnie

• Postanowił z braćmi opublikować encyklopedię powszechną („Encyklopedia powszechna, zbiór wiadomości najpotrzebniejszych dla wszystkich stanów”)

• Projekt okazał się niepowodzeniem (wyd. tomy I-IV „A-Czy”)

• W dodatku nie było prenumeratorów

20 lat później udało się z sukcesem wydać nowoczesną encyklopedię Samuelowi Orgelbrandowi.

• SAMUEL OLGERBRAND (protoplasta księgarskiego rodu)

• Ciekawa postać, syn kupca, ukończył rządową szkołę Rabinów(1830 r.)

• W 1836 r. założył antykwariat, który stał się ogromną księgarnią, współpracował z zagranicą

• W 1859 r. przeniósł księgarnię do swojej eleganckiej kamienicy

• Współpracował z nim J. I. Kraszewski

• Wydał serię „Biblioteka starożytnych pisarzy polskich”, „Piśmiennictwo Polskie”

• Ogółem wydał 303 dzieła w języku polskim, czasopisma, „Przegląd Warszawski”, „Kmiotek”, 100 dzieł w języku hebrajskim

• W 1861 r. założył własny zakład poligraficzny

• 1-wszy w Królestwie Polskim zastosował maszynę parową do napędu maszyn drukarskich

• Wydał 28t. „Encyklopedii Powszechnej”(1859-1868)

Pracę nad Encyklopedią zaczął od prac przygotowawczych, kontaktów z autorami - w 1856 r.

W skład red. Komitetu weszli: Kazimierz Władysław Wójcicki, Leon Rogalski, Fryderyk Henryk Lewestam, Józef Grejnert, Fr. Maksymilian Sobieszczański(spotkali się 500 razy)

Przewodniczącym miał być. I. Kraszewski, ale było to zbyt trudne bo mieszkał na Wołyniu.

Orgelbrand miał problem z odbiorem - zgłosiło się 3 tys., potem wybuchło postanie styczniowe w 1863 r. uszczupliło go do 1 tys.

Mimo trudnych warunków Encyklopedia się ukazała do końca, zeszytami po 3 miesiącu w porządku alfabetycznym. 1 zeszyt wyszedł 1.X.1859 r.

Na początku miało być 15 t. ale powstało 28t.

Opracowywało ją 181 polskich uczonych (prowadzili liczne studia źródłowe by dać pełny obraz ówczesnej wiedzy).

9 lat zajęło opublikowanie dzieła.

Zmarł 16.11.1868 r.

Zainteresowania księgarsko-wydawnicze były rodzinne:

Brat Samuela, Maurycy w 1853 r. założył księgarnię nakładową w Wilnie, w 1861 r. podjął m. In. Inicjatywę wyd. Słownika języka polskiego do podręcznego użytku. (2 tomy;108 tys. wyrazów) pracując opierał się na słowniku Lindego.

W 1865 r. założył ks.-wydawniczą.

W 1871-1888 wszedł do Spółki Wydawniczej Księgarni Warszawskich.

Synowie Orgelbranda -Hipolit i Mieczysław- prowadzili odziedziczoną firmę w 1896-1897 przekształcona w Towarzystwo Akcyjne Synów Samuela Orgelbranda, istniało do 1910 r.

• MIECZYSŁAW ORGELBRAND

• Zajmował się odlewaniem czcionek

• Kupił 2 odlewnie, sprowadził nowoczesne maszyny

• Stworzył II wyd. Ojcowskiej „Encyklopedii Powszechnej” w 12 tomach (1872-1876)

• Wydał 2 edycje stereotypowe

• W latach 1877-78 z suplementem z 1879 r.

• W latach 1883-1884 z suplementem z 1884

W 1895 r. rozpoczęto prace nad 16 tomową „Encyklopedią powszechną” S. Orgelbranda (1t. -1898 r.; 16 t.1904 r., w latach 1911-1912 uzupełnił 2 tomami suplementu)

Ostatnie wyd.” Encyklopedii” zawiera

• Wiele haseł o wartościach historycznych

• Wiele nieaktualnych

• Artykuł „Arystoteles” byłby dobry do dziś

• Wiele haseł już nie istniejących (Zapałki)

• Dużo zwrotów łac.

• Artykuł dot. Chorób -Angina (opis dokł. +objawy + sposób leczenia)

• FRANCISZEK MAKSYMILIAN SOBIESZCZAŃSKI -współtwórca I wyd. „Encyklopedii”

• Twórca późniejszej polskiej „Encyklopedii powszechnej”

• Wchodził w skład Komitetu redakcyjnego czasopisma „Tygodnik Ilustrowany” - wyd. był Józef Unger, który wydawał tez „Wędrowca”

• Z inicjatywy obu czasopism powstała oprac. Przez redakcje „Encyklopedia Ogólna Wiedzy Ludzkiej” (wyd. w latach 187201877) 12 tomów, popularna.

Okres zaborów ciąg dalszy:

• Wielkie dzieło „Wielka Encyklopedia Powszechna Ilustrowana”

• Inicjatywa wyd. w 1889 r. powstała do J. Granowskiego i S. Sikorskiego

• W komitet red. Wchodziły najzacniejsze umysły: Piotr Chmielowski ( umysł encyklopedyczny),Samuel Dickstein (matematyk), Tadeusz Korzon, Ludwik Krzywicki, Adam Antoni Kryński, oraz Jan Karłowicz

• W latach 1892-1914 wyd 55t. w 28 woluminach (wybuch I Wojny Światowej przerwał prace)

• JAN KARŁOWICZ - etnograf, językoznawca, muzykolog

• Członek Akademii Umiejętności: wielu tow. Nauk.

• Twórca 8t. „Słownika j. polskiego” tworzyli go też : A. A. Krysiński i Władysław Niedźwiecki

• Od 4t. sam redagował

• Publikacja trwała od 1900-1927 r.

• Umarł w 1903 więc od 3 t. opracowali je inni

• Słownik zaw. 280 tys haseł

• Projektował stworzenie 2 słownika, mniejszego o popularnym charakterze (Nie zrealizował)

• Stworzył też „Słownik gwar polskich” 6t. (l. 1900-1911)

• Rozpoczął „Słownik wyrazów obcego a mniej jasnego pochodzenia” („A-K” w l. 1894-1897)

Od połowy XIX w., PL

• Zaczęły pojawiać się encyklopedie uniwersalne mniejszych rozmiarów i encyklopedie specjalistyczne

• Mała encyklopedia polska (l. 1839-1844) (Lenno- Gniezno) wyd. Stanisław Plater

• „Starożytności polskie” 2t. (Poznań, 1841-1852)

• Układ rzeczowy

• Wyd. Jędrzej Moraczewski

Równolegle do Orgelbranda ukazały się:

• 3t. „Podręcznej encyklopedii powszechnej” red. Adam Wiślicki

• „Poradnik dl samouków” - wew. Rozprawy naukowe z podst. Dziedzin wiedzy (ukł. Semantyczny) + wskazówki metodyczne + duża bibliografia, wyd. (1898-1911), 6t,duża popularność.

(współtworzył Bronisław Chlebowski, który tworzył też „Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich” (pomagał Filip Sulimierski)

14t. (1880-1897) +2 tomy aneksów

Reprint z l. 1976-1977 jest do dziś, posiada dużą wartość historyczną

Koniec XIX w.

• Encyklopedia Kościelna podług Teologicznej Encyklopedii Wetzena i Weltego”, 33t., rozp. Prace od 1873 a zak. Po 60 latach w 1933 r.

• Inaczej „Encyklopedia Nowodorskiego” bo wydawcą był biskup płocki Michał Nowodorski, zmarł w 1896r., skończyło je seminarium Duchowne.

• „Encyklopedia dla dzieci”, autor Julian Szczepański, wyd. z Lwowa w 1842 r., następna taka encyklopedia dla dzieci ukazała się w 1891 r. w Warszawie nakładem czasopism „Prawda”

XXw.

• „Encyklopedia Staropolska” t. 1-4 (l.1900-1903)

• Encyklopedia specjalistyczna

• Autor Zygmunt Gloger

• ZYGMUNT GLOGER

• Ur. Na wsi

• Polski etnograf- folklorysta, historyk i archeolog,

• Studiował na UJ i Warszawskiej Szkole Głownej

• Na jego zainteresowania wpłynął przyjaciel ojca - J. I. Kraszewski

• Żył z dala od ośrodków intelektualnych

• Prowadził ogromne, pionierskie prace naukowe

• Miał problem z Oskarem Kolbergiem

• Dużą popularność zyskało jego dzieło - w okresie powojennym były już 4 wyd.

XIX/XXw.

• MICHAŁ ARET

• Pochodził z rodziny księgarzy

• Zajmował się wyd. z dziedziny oswiaty

• Specjalizował się w publ. Słownikowo- encyklopedycznym (sprawił,że stały się b. popularne)- sł. Podręczne

• Stworzył : „Słownik wyrazów obcych”(1882);”Słownik staropolski”(1914);”Słownik ilustrowany j. polskiego”(1916)

• Pomagał Henryk Gall

• Na początku 3t. (2650 str 2szpaltowe), objął 70 tys wyrazów

• Nie uwzględniał gwary, a obce tylko te przyjęte do j. polskiego

• Dużo przysłów, frazeologii

• Korzystał z wielu źródeł do tworzenia: Linde, Karłowicz, atlasy, Orgelbrand, Brockhaus, Larousse

• 4300 ilustracji

REASUMUJĄC:

Od początku XIX w. wyd. encyklopedyczne wzbudzały coraz większe zainteresowanie, coraz bardziej potrzebne, ośrodki naukowe je doceniły.

• Słowniki i encyklopedie:

• Utrwalały i gromadziły zasoby j.pol

• Docierały do Polaków za granicę, w różnych zaborach

• Zyskiwały coraz większe zaufanie

• Narzędzia szerzenia wiedzy i kultury

---