Encyklopedyści s. 46-69
R. NA SZLAKU WIELKIEJ SYNTEZY
W XVI wieku nie wydawano często encyklopedii. Ale to w XVI wieku wykształcił się francuski termin „encyklopedia”, a później utworzono podobnie brzmiące w innych językach. Pod koniec wieku zaczął się zarysowywać podział na dzieła encyklopedyczne oraz na dzieła bardziej popularne, o charakterze kształcącym.
1553 - pierwszy rozwinięty francuski słownik encyklopedyczny (Słownik historyczny, geograficzny i poetycki); Charles Estienne (autor) - równocześnie drukarz i wydawca; słownik przez cały XVII wiek był rozszerzany, aż do edycji oksfordzkiej z roku 1670. Estienne wydał również małą encyklopedię specjalistyczną pt. Posiadłość ziemska (1554), 1 francuskie wydanie 10 lat później, przedrukowywane Az do końca XIX wieku.
Osobami, które zmodyfikowały fundamenty piśmiennictwa encyklopedycznego byli F. Bacon i J. A. Komeński.
FRANCIS BACON - Anglik, filozof, mąż stanu. Przez ostatnie lata życia zajmował się już tylko filozofia i pisarstwem. Autor Wielkiej odnowy - nakreślił obraz ówczesnego stanu nauk i przedstawił ich nową metodologie. Dokonując przeglądu nauk podał ich szczegółowa klasyfikację. Podział ten w 130 lat później posłużył jako podstawa klasyfikacji nauk w najznamienitszej encyklopedii Francji i ówczesnego świata.
J.H Alsted - bardziej praktyczny podział nauk; w tytule jego dzieła pojawia się termin „encyklopedia”; ostatnia z wielkich encyklopedii łacińskich w układzie metodycznym.
JAN AMOS KOMEŃSKI - uczeń Alsteda, Czech, pedagog i pisarz; jego nowatorska koncepcja dzieła encyklopedycznego narodziła się w Polsce. Przybył do Polski jako wygnaniec religijny, w 1628 zamieszkał w Lesznie, gdzie spędził z przerwami 27 lat. Autor Wielkiej dydaktyki - najwybitniejsze jego dzieło. W Lesznie był nauczycielem i rektorem gimnazjum. Opracował nowe podręczniki i przepisy. 1631 - opracował „Czytankę” do nauki łacińskiego pt. Otwarta brama języków - podawał przykłady z różnych dziedzin wiedzy, była tez niejako małą, popularną encyklopedią. Odniosła ogromny sukces. W jego zamyśle było dzieło będące wielką encyklopedią o charakterze popularnym, przeznaczona dla jak najszerszego kręgu odbiorców. Pomysł nigdy w pełni nie zrealizowany.
Taka encyklopedia wciąż była sprawą przyszłości. W ostatniej ćwierci XVII wieku wykształcił się ostatecznie typ słownika encyklopedycznego. Zasługa trzech Francuzów:
LUIS MORERI - uczony, filozof; autor Wielkiego słownika historycznego lub ciekawa mieszanina historii świętej i świeckiej; miał 20 wydań. Był to pierwszy słownik imion własnych o nowoczesnej koncepcji. Przedostały się jednak do niego pewne stare błędy, a skorygowania podjął się Pierre Bayle.
PIERRE BAYLE - profesor filozofii i historii w Rotterdamie. Plany skorygowania słownika Moreriego przekształciły się w koncepcję własnego słownika, opartego na metodzie krytycznej. Słownik historyczny i krytyczny ukazał się w 1697- 2 tomy, stał się źródłem inspiracji.
ANTOINE FURETIERE - pisarz, działający jako prawnik, a następnie ksiądz; konkurował z Akademią Francuską, która rozpoczęła prace nad słownikiem języka francuskiego. Krytykował ich poczynania; wystąpił z własna inicjatywą Próba słownika uniwersalnego czym się bardzo naraził. Dokończył dzieło, które ukazało się dwa lata po jego śmierci pt. Słownik uniwersalny zawierający ogółem biorąc wszystkie słowa francuskie, zarówno dawne jak i nowoczesne.
Thomas Corneille - zredagował Słownik sztuk i nauk na polecenie Akademii Francuskiej. Stworzył tez drugi mieszczący się w schemacie „historia-geografia”, ukazał się na rok przed śmiercią autora.
Na przełomie XVII i XVIII wieku rozwinęły się słowniki encyklopedyczne w układzie alfabetycznym redagowane w języku narodowym, zawierające informacje głównie z historii, geografii i filozofii oraz zawierające biografie.
Początki XVII wieku - pojawiają się słowniki ściśle specjalistyczne, o charakterze technicznym.
1709 - Słownik ekonomiczny (Noel Chomel)
1723-1730 - Uniwersalny słownik handlu (Savary-Desbrulons)
1694 - John Duton; Ladies' disctionary
1695 - J. C. Wagenseil opublikował łacińską encyklopedie dla dzieci
W Niemczech w tym czasie rozwinęły się leksykony. Z inicjatywą wydania pierwszej mini-encyklopedii wyszedł niemiecki wydawca j. Hubner, wyszedł w 1704. jego sukces pobudził innych.
1721 - Ogólny leksykon sztuk i nauk, J. Jabłoński
1726 - J. G. Walch, leksykon z zakresu terminologii filozoficznej
Wielki kompletny leksykon uniwersalny wszystkich nauk i sztuk - pierwsza wielka niemiecka encyklopedia; J. H. Zedler, najpotężniejsze dzieło w ówczesnej Europie, 64 tomy; do zakresu encyklopedii dodano topografię i genealogię, zamieszczono również w nim biografie wybitnych osób żyjących (nowość)
Włochy - 1746-51 - pierwsze własne wydanie encyklopedii uniwersalnej Nowy słownik naukowy i osobliwy
Anglia - 1704 - J. Harris Leksykon techniczny lub uniwersalny angielski słownik sztuk i nauk
1728 - przełomowe dzieło Enfraima Chambersa Encyklopedia lub słownik uniwersalny sztuk i nauk. Oparta na klasyfikacji wzorowanej na F. Bacona, 47 dziedzin. Wykorzystał również dzieło rodaka - Harrisa; dążenie do obiektywizmu; ośmiokrotnie wydawane.
R.NIEZWYKŁA HISTORIA „MANUFAKTURY ENCYKLOPEDYCZNEJ”
Andre Francois Le Breton chciała przekazać Francuzom zwięzły słownik encyklopedyczny prezentujący wiadomości z zakresu nauk i umiejętności technicznych. Uznał, że doskonałe do tego jest dzieło E. Chambersa. Uzyskał przywilej na przekład i publikację. Po pewnym czasie postanowiono dzieło nieco poszerzyć i w 1746 roku uzyskał nowy przywilej królewski na wydanie przekładu zatytułowanego Encyklopedia lub słownik uniwersalny przetłumaczony ze słowników angielskich Chambersa i Harrisa z dodatkami. Le Breton założył spółkę, wydawniczą z pewnym kapitałem, mieli wspólnie wydać słownik. DIDEROT'owi powierzono funkcję dyrektora tego encyklopedycznego przedsięwzięcia i koordynację całości prac. Współdyrektorem zaś został JEAN LE ROND d'ALEMBERT, odpowiedzialny za dziedzinę matematyki i fizyki.
DENIS DIDEROT w chwili podpisania umowy miał 34 lata i dosyć jeszcze nieustabilizowaną sytuację życiową. Otrzymał staranne wykształcenie; ukończył kolegium jezuickie w Langres, a następnie ojciec wysłała go na studia do Paryża. Wbrew jego oczekiwaniom zrezygnował z kariery adwokata, gdyż fascynowała go scena. Prowadził dosyć rozległe studia jako samouk: w zakresie filozofii, prawa i języków obcych. Z powodu skromnej sytuacji życiowej przyjął skwapliwie propozycję spółki księgarsko-wydawniczej, godząc się na bardzo skromne warunki
JEAN LE ROND d'ALEMBERT otrzymał w chwili zaangażowania go do pracy jeszcze niższe wynagrodzenie. Urodził się w 1717 roku jako nieślubne dziecko arystokratki, intelektualistki, która porzuciła go na progu kaplicy. Wykształcenie zdobył w College des Quatre Nations. Do pracy nad encyklopedią przystępował ze sporym dorobkiem naukowym.
Do dzisiaj nie stwierdzono kto wpadła na pomysł, żeby tłumaczenie encyklopedii Chambersa znacznie rozszerzyć, a następnie je wtopić w dzieło o niepomiernie obszerniejszych rozmiarach i nowej, oryginalnej koncepcji. Projekt rozrósł się do 10 tomów, z czego dwa miały zawierać 600 plansz. W listopadzie 1750 roku ukazał się Prospekt Encyklopedii pióra Diderota, w pokaźnym jak na owe czasy nakładzie 8000 egzemplarzy. Gdyby czytelnicy wiedzieli, że publikacja obejmie ostatecznie 28 tomów: 17 tomów tekstu i 11 plansz, a ostatni tom wyjdzie dopiero po przeszło 20 latach, całe przedsięwzięcie przypuszczalnie nie ruszyłoby w ogóle z miejsca. Opublikowanie encyklopedii stało się w ostatecznym efekcie nie tylko prezentacją całej zgromadzonej wiedzy, ale również wydarzeniem wydawniczym zakrojonym na niespotykaną uprzednio skalę.
23 czerwca 1751 roku wyszedł spod prasy drukarskiej pierwszy tom tego dzieła zatytułowanego Encyklopedia albo Słownik Rozumowany Nauk, Sztuk i Rzemiosł. Liczył 915 stron i obejmował wyłącznie literę A. wstęp do I tomu i tym samym całej encyklopedii napisał d'Alembert.
Diderot potrafił dobrać ekipę redakcyjną nie mającą sobie równych. Rozrastała się ona z tomu na tom encyklopedii, ażeby osiągnąć imponująca liczbę 142 współpracowników. Byli to przede wszystkim przedstawiciele wolnych zawodów: prawnicy, lekarze i chirurdzy, funkcjonariusze administracji państwowej i bardzo nieliczni przedstawiciele kupców i fabrykantów. Współpracowało też z encyklopedią spore grono uczonych. Pisały do niej sławy tamtych czasów tj. Wolter, J. J. Rousseau i wielu innych. Pisała również jedna kobieta, anonimowo. Zarobki były skromne, a czasem pisano po prostu grzecznościowo. Nakłady rosły z powodu dużej liczby subskrybentów. Wydawnictwo nabierało rozmachu, stawało się coraz bardziej popularne w społeczeństwie. Luksusowe, wielkie tomy trafiały głównie na półki w zasobnych, wykwintnych domach w całej Europie.
Zaczęły się pojawiać ataki na encyklopedię. Została przedstawiona królowi jako penetracja ateizmu w państwie. Zabroniono rozpowszechniania pierwszych dwóch tomów pod zarzutem, że zawierają maksymy zmierzające do obalenia autorytetu królewskiego. Utworzył się front wrogów encyklopedii złożony z obrońców starego porządku: duchowieństwa, zwłaszcza wyższych szczebli, parlamentu paryskiego, rady królewskiej, a wreszcie i papieża. Encyklopedia zdawała się być skazana na zagładę. Uratowali ją jednak potężni, choć mniej liczni od wrogów, sprzymierzeńcy. Władze zezwoliły na kontynuowanie publikacji nie cofając wydawcom przywileju. Wprowadzono natomiast bardzo ostrą cenzurę sprawowaną przez teologów. I na dworze królewskim znaleźli się ludzie, którzy bynajmniej nie podzielali wrogości parlamentu i Kościoła wobec encyklopedii. Niewidzialną, lecz skuteczną protekcję roztoczyła Jeanne Antoinette de Pompadour. Kolejne pretekstu do ataku dostarczył zamach Damiensa na króla Ludwika XV w 1757 roku. Nie miał nic wspólnego z autorami encyklopedii, ale starano się ich obarczyć odpowiedzialnością. Rada Królewska ujęła w swoje ręce akcję zniszczenia encyklopedii: 8 marca 1759 odwołała przywilej na dalszą publikację dzieła, a 21 lipca poleciła wydawcom zwrócić subskrybentom po 72 liwry z tytułu likwidacji. O dziwo - ani jeden subskrybent nie zgłosił się po zwrot pieniędzy. Papież nakazywał aby katolicy posiadający egzemplarze encyklopedii poprosili jakiegoś księdza o spalenie, jeżeli nie chcą być objęci ekskomuniką. Mimo to encyklopedia przetrwała.
8 września 1759 roku wydawcy uzyskali odrębny przywilej na publikacje Zbioru tysiąca plansz o naukach, sztukach wyzwolonych i sztukach mechanicznych, który nie był niczym innym jak tomem plansz do encyklopedii, tylko opatrzony zmienionym tytułem. Operacja ocaliła nie tylko encyklopedię, a przy tym kapitał wydawców, ale również przywróciła im prawa własności na dzieło, które miały wówczas ogromne znaczenie w handlu księgarskim. Encyklopedię nękały również konflikty wewnętrzne, w 1758 roku redakcję opuścił d'Alembert. Lukę powstałą w redakcji wypełnił kawaler Louis de Jaucourt.
Ostatnie 10 tomów (VII-XVII) encyklopedii wyszło jednocześnie w roku 1765, ażeby nie rozkładać skandalu na raty. Zostały one wydrukowane przez Le Bretona w Paryżu, upozorowano jednak druk za granicą, zmieniono stronę tytułową. Pierwsze tomy plansz znalazły się w dystrybucji już od roku 1762, ostatni tom XI ukazał się w 1772.