Hubert Świętek
IX. Strategie reagowania kryzysowego:
I Studia nad bezpieczeństwem
1) Podłoże ekspansji studiów nad bezpieczeństwem:
a) zniknięcie starego kontekstu międzynarodowego (równowaga sił, strategiczna stabilność, odstraszanie) z którymi klasyczne studia strategiczne były nierozerwalnie związane, co groziło ich atrofią
b) nowe środowisko bezpieczeństwa, charakteryzujące się proliferacją konfliktów o niskiej intensywności, o bardziej złożonych i różnorodnych przyczynach niż zimna wojna:
- konflikty etniczne,
- graniczne
- mniejszości narodowe i prawo narodów do samostanowienia
- społeczne koszty transformacji
- polityczna walka o władzę
- problem dostępu do ziemi uprawnej i wody pitnej
2) Wydarzenia te stają się impulsem dla ekspansji nowego myślenia w security studies; założenia:
a) rozszerzenie definicji bezpieczeństwa- całościowe podejście do bezpieczeństwa, włączenie w nie kwestii ekonomicznych, społecznych, ekol, demograficznych, hum, polityczno ustrojowych, przy jednoczesnym zmniejszeniu roli czynnika militarnego w zapewnianiu bezpieczeństwa i stabilności
b) konieczność przekraczania granic innych państw w działaniach na rzecz bezpieczeństwa:
- skoro bowiem państwa, na których terenie istnieją problemy mogące stać się zagrożeniem dla bezpieczeństwa międzynarodowego nie są w stanie się z nimi uporać, to podejście społeczności międzynarodowej powinno zakładać możliwość ingerencji niezależnie od zasady suwerenności.
c) skoro zmalało prawdopodobieństwo agresji i wojny, to trzeba odrzucić pojęcie „zagrożenia dla bezpieczeństwa poszczególnego państwa” i mówić o „ryzykach i wyzwaniach”, wspólnych dla wszystkich, którym wszyscy wspólnie powinni stawić czoło
d) odejście od mówienia o bezpieczeństwie narodowym na rzecz wspólnego bezpieczeństwa- bo w obliczu transnarodowych wyzwań bezpieczeństwo straciło swój narodowy wymiar na rzecz ścisłego powiązania wymiaru narodowego i międzynarodowego w procesie jego zapewniania.
e) konsekwencja- priorytetem staje się wspólne zapobieganie zagrożeniom:
- dyplomacja prewencyjna
- opanowywanie kryzysów
- rozwiązywanie konfliktów
3) Przejawem takiego myślenia stały się:
a) ogromna liczba prac i ośrodków zajmujących się dyplomacją prewencyjną, opanowywaniem kryzysów i rozwiązywaniem konfliktów
b) wielostronne OM, jak NATO, OBWE, UZE, UE- zaczęly się w latach 90 wyposażać w zdolności do wykonywania takich zadań.
c) Agenda for Peace- raport z 1992 roku Boutrosa Ghali na zlecenie RB- całościowa koncepcja zapobiegania konfliktom i reagowania kryzysowgo
4) Poszczególne dziedziny bezpieczeństwa, opracowywane w ramach koncepcji, oraz ich postulaty:
a) aspekt polityczny:
- instytucje międzynarodowe powinny zajmować się także standardami życia politycznego państw czł, których przestrzeganie będzie zapewniać stabilizację polityczną wewnątrz państw
b) bezpieczeństwo ekonomiczne- wpływ na bezpieczeństwo państwa mają:
- bardziej oczywiste- żywiołowe zjawiska w gospodarce światowej jak np. załamanie kursów walut; posługiwanie się czynnikiem ekonomicznym jako bronią (embargo, sankcje)
- ale też zagadnienia makroekonomiczne: struktura gospodarki, nowoczesność, stan finansów państwa i zadłużenia, zakres współzależności i uzależnienia od wymiany z określonymi partnerami czy w określonych grupach towarów
c) aspekt społeczny:
- spray związane z tożsamością i spoistością społeczną- sprawy akceptacji lub kontestacji porządku polityczno- gospodarczo- społecznego, zagadnienia etniczne,
- sprawy demograficzne- eksplozja (powoduje konfikty i migracje) i ujemny przyrost (konieczność imigracji rozsadzającej spoistość).
-niekontrolowane migracje=> terroryzm, handel ludźmi, przestępczość.
- sprawa PC
d) bezpieczeństwo ekologiczne:
- postępująca degradacja środowiska może prowadzić dla bezpieczeństwa egzystencjalnego na Ziemi
- katastrofy zawinione przez człowieka, np. Czarnobyl
- proliferacja broni jądrowej=> odżywa kwestia nuclear Winter, czyli radykalnego ochłodzenia klimatu w rezultacie wojny nuklearnej
e) wymiar militarny:
- ale już nie chodzi o sprawy struktury potencjału militarnego czy problemy równowago
- lecz o ograniczenie zbrojeń, CSBM, kooperacji w stosunkach wojskowych, głównie przez OM, cywilną kontrolę nad armią, różne formy peace- keeping.
5) Wady podejścia:
a) zbyt duży zakres treściowy analizy- jeśli wszystko co budzi niepokój jest zaliczane do problemów bezpieczeństwa, miedzian badań zupełnie traci obszar koncentracji, staje się nieokreślony
b) powierzchowna unifikacja- dążenie do odkrywania prawidłowości rządzących wszystkimi dziedzinami sprowadzonymi do postaci bezpieczeństwa grozi do porównywania ze sobą zjawisk, które zasadniczo się od siebie różnią
c) brak umiejętności różnicowania zjawisk po względem stopnia zagrożenia
d) kanoniczna teza podejścia ss o niepodzielności bezpieczeństwa=> konieczność angażowania się wojskowego ne w obronie własnej, lecz z dala od naszych granic, w sytuacji niezbyt czytelnego zdefiniowania wroga ze względu na niską intensywność konfliktu; rodzi to konieczność wyostrzenia obrazu konfliktu, demonizowania „wroga”, fałszowanie obrazu sytuacji w celu urobienia opinii publicznej
e) wdarcie się PC w sferę myslenia o bezpieczeństwie międzynarodowym=> relatywizowanie sprawy suwerenności i nieingerencji w sprawy wew, doktryna interwencji humanitarnej
6) Połączenie ideologii PC i doktryny interwencji hum z interwencją zbrojną oraz szerokim podejściem do bezpieczeństwa, rodzącym zagadnienie odbudowy po konfliktach, prowadzi do pojawienia się nowego zagadnienia w myśli i praktyce strategicznej- operacji reagowania kryzysowego, jednego z najważniejszych obecnie zagadnień studiów strategicznych
=> na przykład Somalia 1992-93, Bośnia 1995; Timor 1999 (presja ekonomiczna USA, gotowość AUS do wysłania dużego kontyngentu, zgodność RB) brak reakcji na Rwandzie- Ugandzie 1994, w Kongo pod koniec lat 90, w Czeczenii 1994-96;
II Wojna o Kosowo 1999:
1) Ogólna charakterystyka:
a) modelowy przykład operacji reagowania kryzysowego lub inaczej wojny ograniczonej
b) najbardziej reprezentatywny przykład praktycznego zastosowania podejścia do bezpieczeństwa w ramach security studies- bo zbiera wszystkie elementy tefo podjeścia
c) spektakularny przebieg sprawił, że przez wielu została ona uznana za prototyp przyszłych operacji tego rodzaju
d) równie wielu kwestionowało taką ocenę
e) była to I wojna NATO w jego historii
f) była to wojna całego zjednoczonego Zachodu wokół wspólnej sprawy
g) dzięki tym sprawom stała się ona obiektem nadzwyczajnego zainteresowana mediów (I wojna medialna), ekspertów wojskowych, badaczy, dyplomatów i polityków na całym świecie- zarówno w czasie, jak i po wojnie
2) Przyczyny zaangażowania się NATO:
a) powód humanitarny
b) bezpieczeństwo regionalne- obawa o rozlanie się konfliktu
c) motyw normatywno- polityczno- ideologiczny- wprowadzenie i konsolidacja korzystnego dla USA porządku międzynarodowego
- test dla globalnej strategii USA wspierania procesu globalizacji- poprzez otwieranie państw w celu zapewnienia swobody obrotu towarowego, finansowego, swobody działania korporacji transnarodowych, a także upowszechniania demokracji i PC
- nie chodziło wprost o interesy USA (znaczenie marginalne regionu), ale o demonstrację zdecydowania w przełamywaniu oporu wobec zasadowego porządku
d) test dla nowej, rodzącej się dopiero strategii NATO, której centralnym elementem miała się stać gotowość do operacji out of area
3) Przebieg wydarzeń:
a) od II Wojny światowej- albanizacja prowincji przez przyrost demograficzny oraz stała i różnorodna presja Albańczyków, powodująca emigrowanie Serbów do innych części Jugosławii.
b) od końca lat 80 przywódca JUG Milosević postanawia radykalnie przeciwstawić się tendencji do albanizacji prowincji
c)Albańczycy podejmują działania partyzanckie, co powoduje zbrojne reakcje wojska i policji, rażące naruszenia PC
d) Interwencja NATO w BiH=> UCK uznają, że zaostrzenie konfliktu w Kosowie może doprowadzić do interwenji NATO
e) przełom 1998/99- otwarte powstanie UCK
f) narastanie walk prowadziło łamania PC i wzrostu liczny uchodźców do MAC i ALB, co grozi destabilizacją regionu
g) umiędzynarodowienie konfliktu- sprawą zajęła się Grupa Kontaktowa, OBWE, RB, NATO, które żądają wycofania wojsk z Kosowa i zaprzestania czystek etnicznych
h)presja na interwencję:
- wpływ mediów- następuje wyraźna polaryzacja obrazu konfliktu, mówi się o ludobójstwie; - zewsząd pojawiają się głosy intelektualistów na rzecz interwencji w obronie kosowskich Albańczyków
i) zima- negocjacje SER z Grupą Kontaktową w Rambouillet w sprawie porozumienia umożliwiającego międzynarodowe zaangażowanie w rozwiązanie problemu Kosowa
- dyplomaci USA działali w sposób, który wskazywał na zamiar doprowadzenia do odrzucenia projektu takiego porozumienia przez Serbów, co dałoby dogodny pretekst do operacji militarnej przeciwko FRJ
- żądania:
*natychmiastowe zaprzestanie wszelkich operacji militarnych i innych aktów przemocy i represji w Kosowie
* wycofanie federalnych sił wojskowych, policyjnych i paramilitarnych z Kosowa
* zgoda na międzynarodową obecność wojskową w Kosowie
* powrót wszystkich uchodźców,
* zgoda na swobodne poruszanie się wojsk NATO po całym terytorium FRJ (nie do przyjęcia)
* zgoda na przeprowadzenie po trzyletnim okresie przejściowym w Kosowie plebiscytu w sprawie przyszłego statusu prowincji (nie do przyjęcia)
j) ultimatum NATO deklaruje gotowość militarnego wymuszenia na rządzie FRJ spełnienia tych warunków; po ich odrzuceniu NATO bez utraty wiarygodności nie mogło nie spełnić groźby
k) problem za autoryzacją RB (obawiano się weta ChRL i RUS)- na potrzeby legitymizacji odwołano się do wcześniejszej rezolucji wzywającej FRJ di zaprzestania działań wojskowych i łamania PC w Kosowie
l) 24 III 1999- początek bombardowań:
- faza bombardowań precyzyjnych, które jednak nie były precyzyjne (bo doktryna USA- patrz niżej)
- przeświadczenie NATO, że po kilku dniach nalotów FRJ się podda
- program „zero strat własnych” USA:
* wykluczają operację lądową- a bez tego osiągnięcie celów jest niemożliwe
* bombardowania z dużych wysokości, by uniknąć zestrzelenia
- taka taktyka prowadzi do pomyłek i braku precyzji w bombardowaniach, co skutkuje stratami wśród ludności cywilnej
ł) NATO uzyskuje bezwzględną przewagę w powietrzu, ale nie daje ona skutków politycznych, FRJ się nie poddaje
m) powoduje to korektę taktyki- przejście od bombardowań precyzyjnych do bombardowań strategicznych, co skutkuje:
- delegitymizacja humanitarnego sensu interwencji- zniszczywszy znane cele militarne trzeba było zacząć niszczyć cywilne, co powoduje duże straty wśród ludności cywilnej
- naloty na miasta i infrastrukturę robią fatalne wrażenie na międzynarodowej opinii publicznej
- ponadto wyczerpuje się odporność opinii publicznej na przekaz medialny- język pogardy dla przeciwnika (porównywanie Milosevicia do Hitlera), próby ukrycia własnych błędów przy bombardowaniach przez przerzucanie winy na Serbów, następnie konieczność przyznania się do winy
- krytyka ze strony autorytetów:
* SG ONZ oraz Wysoki Komisarz NZ ds. PC- M. Robinson- mówią o niedopuszczalnie wysokich kosztach operacji
* NGO's- HRW, Lekarze bez Granic
*MKCK- mówi o łamaniu prawa hum i o karykaturze interwencji humanitarnej poprzez podział na Dorych i złych
* krytyka środowisk eksperckich- np. Colin Powell, Chipman (szef IISS), - krytykują ograniczanie się do wojny powietrznej
- społ serbskie konsoliduje się wokół Milosevicia,
- wojska serbskie wzmagają represje wobec kosowskich Albańczyków- bo nie mogąc walczyć z interwentami, mszczą się na Albańczykach
- wzmaga się fala uchodźców- bo represje SER, bo naloty NATO, bo działania UCK, by zwiększyć migracje w celu zjednania poparcia świata
n) wpływ czynnika czysto militarnego:
- wojskowym postawiono cel wygrania wojny
- jednak to, co dla polityków było interwencją humanitarną, dla wojskowych było wojną, a cel wojny różni się od celu interwencji humanitarnej
- aby wojnę wygrać należy używać takich środków, które pozwolą wygrać- należy uczynić wojnę bardziej dotkliwą dla obrońców, nawet jeśli będzie się to wiązało z przekroczeniem prawa humanitarnego
- pogarszało to wizerunek operacji, powodowało narastanie krytyki i domagania się przerwania działań i rozpoczęcia rokowań
o) ogólnie widoczna staje się erozja moralnych podstaw interwencji, co skłania państwa do poszukiwania sposobów zakończenia przedłużającej się wojny
p) 10 VI 1999- rezolucja RB nr 1244, zaakceptowana przez FRJ i szybko wprowadzona w życie:
- NATO zawiesza naloty
- FRJ zaprzestaje wszelkich akcji na terenie Kosowa i wycofuje się z prowincji
- w ich miejsce- siły stabilizacyjne Form de facto NATO, bo NATO RB powierzyła tę misję
- powrót wszystkich uchodźców
- ONZ będzie administrowała prowincją Az do określenia przyszłego statusu Kosowa
r) sytuacja po konflikcie:
- czystki Albańskie na Serbach i innych mniejszościach, na które siły ONZ nie reagują
- destabilizacja sytuacji w MAC
- Albańczycy sprawowali równoległą do ONZ władzę, o charakterze klanowo- mafijnym.
- brak pomysłu- co dalej
4) Dyskusja w trakcie walk i po zakończeniu:
a) dążenie do międzynarodowej normatywizacji interwencji humanitarnej- mimo rozbieżności co do oceny trafności diagnozy w tym konkretnie przypadku, panowała zgoda, że pewne ekstremalne sytuacje wymagają interwencji społ międzynarodowej i że powinna ona dysponować sprawnym instrumentem reagowania na dramaty humanitarne
b) wnioski merytoryczne odnoszące się do aspektów strategicznych Kosowa jako operacji reagowania kryzysowego:
5) Kostrzewa - Zorbas:
a) Kosowo to aplikacja koncepcji bombardowań strategicznych Douheta
b)narusza to rażąco zasady humanitaryzmu i proporcjonalności
c) porównując cele założone z osiągniętymi- NATO osiągnęło tylko 43% zwycięstwa
6) Mandelbaum:
a) NATO rozpoczęło wojnę na podstawie błędnej kalkulacji
b) każda wojna niesie za sobą nieoczekiwane konsekwencje, ale w tym przypadku wszystkie główne skutki byłu niezaplanowane i niepożądane
c) wojna zakończyła się zatem politycznie kompletną porażką, mimo militarnego zwycięstwa
d) cenę za to zapłaciły narody regionu- zwiększyła się liczba ofiar, uchodźców, destabilizacja.
7) Gen Klaus Naumann, będący wówczas szefem Komitetu Woskowego NATO
a) wprawdzie wojna była sukcesem
b) ale wypływają z niej lekcje, z których należy wyciągnąć wnioski, aby uniknąć błędów w przyszłości:
- błędne podejście Zachodu do kryzysu w Kosowie jeszcze przed rozpoczęciem interwencji
- błędna prognozach do reakcji FRJ na naloty
- błędna taktyka, która ograniczała się do ataków z powietrza, co nie mogło powstrzymać sił serbskich przed atakami na Albańczyków
8) Wesley Clark- głównodowodzący siłami NATO podczas operacji:
a) zapis napięcia między wywierającymi presję politykami a dowódcą, który musi tę wojnę wygrać, i w tym celu musi stosować metody delegitymizujące polityczne uzasadnienie wojny
b) trudności ze zdefiniowaniem operacji- dla Clarka była to współczesna, ograniczona wojna, podczas gdy politycy bali się tego terminu, chcąc widzieć w operacji interwencję humanitarną, nie wojnę
c) jednym z głównych wyzwań wojny było uzgodnienie jej percepcji w łonie Sojuszu, stąd szczególna rola mediów w tym konflikcie
d) sojusz nie był przygotowany do prowadzenia takiej wojny, jaką się okazała po kilku dniach od jej rozpoczęcia
e) jednak kiedy już siła zostanie użyta, zwycięstwo stało się konieczne, NATO nie mogło sobie pozwolić na porażkę, bo była to wojna o wiarygodność NATO
f) w tej sytuacji zwycięstwo trzeba było uzyskać dzięki adaptacją z marszu- a wojnę o wiarygodność NATO prowadzi się innymi metodami, niż interwencję humanitarną
g) innym mankamentem było ograniczenie się do sił powietrznych, co nie mogło powstrzymać czystek etnicznych
h) zważywszy na humanitarne względy interwencji, trudno było bronić tej interwencji, jeśli straty i szkody jakie spowodowała, były większe niż te, którym miała zapobiec.
i) w konsekwencji w czasie wojny naruszono niemal wszystkie zasady wojny, sformułowane na gruncie studiów strategicznych- klarowności celów, jednoznacznego politycznego przywództwa, zadaniowych rozkazów, zdefiniowania strategii wyjścia, konsensusu opinii publicznej.
III Problemy strategii reagowania kryzysowego w kontekście Kosowa:
1) Pozimnowojenna rzeczywistość międzynarodowa stwarza i będzie stwarzać sytuacje domagające się reakcji z użyciem siły zbrojnej ;
- trzeba wyciągnąć odpowiednie wnioski dla tego typu interwencji, odpowiedni model operacji
- operacje inne niż Kosowo, AFG czy Irak- ich celem nie ma być zwycięstwo, lecz przerwanie przemocy, by umożliwić rozwiązanie polityczne; minimalizacja użycia siły- nie minimalizowanie własnych strat, ale wszelkich strat
- I zasadą interwencji winna być zasada zrozumienia realnego stanu rzeczy
2) Problem sposobu wykonania:
- złe wykonanie może prowadzić do delegitymizacji słusznej idei
- rozerwanie związku między celem interwencji a środkami
- strategia spowodowała jeszcze większe cierpienia ludzi
3) Problem ideologii:
- rządy państw NATO nie w pełni reprezentowały czynnik racjonalny, lecz ideologiczny;
- znacznie bardziej racjonalnie zachowywało się wojsko (chęć zwycięstwa, chęć obrony) i ludność (sceptycyzm na zachodzie o gromadzenie się wokół Milosevicia w SER), co w związku z brakiem racjonalności rządów musiało prowadzić do sporów
- Każda wojna jest inna- stąd wielka waga racjonalnego myślenia, odideologizowanego
- nadmiar ideologii i myślenia życzeniowego prowadzi do naruszenia zasad PM, reguł strategicznych, a wreszcie zdrowego rozsądku
4) spory na linii politycy- wojskowi:
- grzech wojskowych- domaganie się swobody operacyjnej
- grzech polityków- brak zbody na operację lądową i sztywne trzymanie się doktryny zero strat własnych
5) Sprawa przewagi moralnej:
- w sytuacji braku proporcjonalności trudno o niej mówić
6) Sprawa problemów prawnych:
- sprawa legitymizacji interwencji
- wg wojskowych, podcinały militarne przygotowania do operacji w Kosowie i uniemożliwiały szybkie zakończenie wojny
- z czasem zaczynają się świadome naruszenia prawa humanitarnego, co prowadzi z czasem do delegitymizacji interwencji
7) problem absolutyzacji przewagi militarnej:
- stwarza wiarę w nieuchronność zwycięstwa, co zaczyna zwalniać z myślenia
- doprowadziło do publicznego wykluczenia akcji lądowej lub chociaż jej pozorowania, co było błędem
-prowadzi do niedocenianiania innych czynników, przede wszystkim kulturowego, co skutkowało błędnym rozpoznaniem szybkich skutków nalotów
- nadmiar siły prowadzi do nieprzejednania wobec przeciwników, a to wzmaga ich opór, co z kolei wzbudza sympatię opinii publicznej
8) Problem właściwych środków:
- zastosowanie niewłaściwych środków do rozwiązania problemu rodzi nowe problemy, jeszcze poważniejsze od tych, które chcieliśmy opanować
- niepotrzebna lub niewłaściwie przeprowadzona interwencja militarna
- brak interwencji, gdy było to konieczne- np. Darfur, Liberia=> przewlekanie się dramatu, rozlewanie się skutków, konieczność późniejszego zaangażowania
9) Praktyczne działania:
a) ZO na jesieni 1999- dążenie państw zachodnich do przekształcenia doktryny interwencji humanitarnej w obowiązującą zasadę SM, która dopuszczałaby możliwość interencji także bez zgody RB, np. na mocy porozumień regionalnych
- ale błędy i wątpliwości towarzyszące wykonaniu operacji w Kosowie sprawiły, że ZO odrzuciło tę prośbę; wykonanie delegitymizuje słuszną ideę
b) IX 2001- raport Międzynarodowej Komisji Interwencji i Suwerenności- The responsibility to protect:
- określa warunki, w których społeczność międzynarodowea powinna aktywnie ponosić odpowiedzialność
- za prewencję, reagowanie i odbudowę
- wyznacza ramy instytucjonalno - prawne dla takich operacji (ONZ)
1