Hubert Świętek
VI. Strategie nuklearne- odstraszanie i jego proliferacja
I Wiadomości ogólne
1) 16 VII 45 świat wszedł w erę nuklearną- I próba jądrowa w USA
2) Implikacje dla strategii:
a) nie był to przewrót kopernikański w sferze strategii,
b) ale otworzył dla niej zupełnie nowe pole rozważań i praktyki
c) wojny będą nadal prowadzone wg zasad klasycznej sztuki wojennej
d) novum polega na tym, że państwa będą z jednej strony zajmować się jej doskonaleniem, ale z drugiej niedopuszczeniem do jej użycia
e) wg Brodiego, niedopuszczenie konieczne, bo nie będzie można się obronić przed jej użyciem przez państwo, którezaatakuje jako pierwsze
2)Broń absolutna: (wg Beaufre)
- ze względu na siłe nie można broni jądrowej porównać do czegokolwiek innego
- jej skuteczność zwielokrotniają jeszcze opady promieniotwórcze,
- jest wyzwalana i kierowana na cel zaledwie kilku ludzi
- prawie nieograniczona ruchliwość
3) broń jądrowa a konfrontacja między 2 supermocarstwami:
a) czyniła z broni atomowej zagadnienie strategiczne o podstawowym znaczeniu
b) siła antagonizmu zdawała się kierować oba państwa na bezpośredni konflikt wojskowy, który nieuchronnie stałby się konfliktem nuklearnym
c) jednocześnie broń stabilizująca- z tego samego powodu powstrzymywało to mocarstwa przed wojną i zmuszało rządzących do takich działań, by świat nie uległ zniszczeniu, mimo ich szczerego antagonizmu
4) Wg Beaufre'a, istniały 4 sposoby uchronienia się przed zniszczeniem:
a) zapobiegawcze zniszczenie broni przeciwnika przez bezpośrednie uderzenie
b) przechwytywanie broni atomowej (przedsięwzięcia obronne)
c) zabezpieczenie fizyczne przed skutkami wybuchów
d) groźba odwetu- pośrednie działania zaczepne
** właśnie groźba odwetu stała się w czasie zimnej wojny dominującym sposobem- odstraszanie
II Problemy teorii odstraszania nuklearnego:
1) odstraszanie było znane od starożytności:
a) si vis pacem, para bellum
b) klasyczny sens polegał na przekonaniu przeciwnika, że koszty i ryzyko związane z danym działaniem przeważą korzyści, wojna jest nieopłacalna
2) Stara logika wymagała jednak nowej definicji i innowacyjności teoretycznej, gdyż:
- bo wcześniej, w razie niepowodzenia odstraszania- działania agresywne mogły być odparte i nie oznaczały totalnej klęski agresora
- obecnie- ze względu na pojawienie się broni o nieznanej wcześniej mocy- agresja z użyciem broni atomowej- musiały oznaczać samobójstwo- totalne zniszczenie agresora; musiała stać się całkowicie nieopłacalna
3) Odstraszanie wg Beaufre'a:
a) odstraszanie ma na celu powstrzymanie wrogiego mocarstwa od powzięciu decyzji od użycia broni lub, mówiąc bardziej ogólnie, od działania albo reagowania na działanie w określonej sytuacji
b) odstraszanie osiąga się dzięki posiadaniu ogółu środków stanowiących wystarczającą groźbę, za pomocą których dąży się do uzyskania efektu psychologicznego
c) ten skutek psychologiczny wypływa z:
- wyrachowania- analizie danych materialnych ryzyka i stawki
- obawy wywołanej przez niebezpieczeństwa i niewiadome konfliktu
4) Istotą jest stuprocentowe zniechęcenie przeciwnika do wojny nuklearnej
5) typy odstraszania:
a) wg Kahna:
- odstraszanie od bezpośredniego ataku na własny kraj
- odstraszanie od ataku na żywotne, lecz nie egzystencjalne interesy za granicą
- odstraszanie od mniej groźnych działań
b) wg Freedmana:
-ogólne (strukturalne)
- bezpośrednie- od konkretnych działań czy poczynań, np. kryzys kubański
5) Pluralizm koncepcji:
a) Strategia odstraszania nie była nigdy spójną teorią i miała różne warianty
b) teorie i kolejne warianty strategii rozwinęły się przede wszystkim na Zachodzie; w ZSRR nie prowadzono debaty na ten temat, konsekwentnie trzymając się przyjętej raz linii
c) teoria odstraszania w USA nie jest dogmatyczna, lecz elastyczna i otwarta na zmiany
6) początkowo w USA w latach 40 nie było impulsów do rozwoju teoretycznej refleksji nad problemem użycia broni nuklearnej
- bo monopol USA na broń jądrową
7) impulsem staje się dopiero:
a) wejście ZSRR w posiadanie broni (IX 49- I próba)
b)uwidoczniająca się po demobilizacji na zachodzie przewaga sowieckich sił konwencjonalnych
c) otwarcie dyskusji- oświadczenie sekretarza stanu Dullesa ze I 54- doktryna zmasowanego odwetu,
8) Dylematy i pytania, jakie pojawiły się w latach 50 w odniesieniu do strategii odstraszania:
- co powinno być odstraszane przy użyciu sił jądrowych (czy także ofensywne działania siłami konwencjonalnymi)
- czy potencjał atomowy ma służyć ochronie terytorium narodowego, czy też do ochrony terytorium sojuszniczego
- jak wielki potencjał jądrowy jest dostatecznie odstraszający
- jak reagować na innowacje technologiczne- utrzymywać potencjał nuklearny na wystarczającym technologicznie poziomie, czy wchłaniać i inspirować postęp technologiczny dla modernizacji odstraszania
- czy potencjał nuklearny ma mieć charakter wyłącznie odstraszający czy może być on użyty do przymuszania innych do spełniania naszej woli (pokusa rozszerzenia funkcji na wymuszanie przez szantaż)
- wobec jakiego rodzaju konfliktów, działań innych mocarstw czy sytuacji kryzysowych odstraszanie nuklearne jest nieprzydatne?
9) Rozkwit teorii nastąpil w latach 50 i 60, dzięki wpływowi korporacji RAND, dla której pracowali najwybitniejsi przedstawiciele tej teorii- Brodie, Wohlstetter (autor terminu delikatna równowaga strachu), Schelling;
Sprawy, którymi się zajmowali:
10) pojawienie się nowych problemów- przyczyny
a) w końcu lat 50 ZSRR wystrzeliwuje Sputnika i zaczyna wyposażać się w rakiety balistyczne
=> USA traci swobodę strategiczną
- debata toczy się w powiązaniu z wiedzą o strukturze potencjału przeciwnika i jego koncepcją strategiczną w sferze nuklearnej
11) Problem wrażliwości naszej broni nuklearnej na pierwsze, zaskakujące uderzenie, które może zniszczyć nasz potencjał odstraszający i odwetowy:
a) zachowanie zdolności do riposty po ataku nuklearnym kluczem do skutecznego odstraszania
b) dyskusja z powodu świadomości faktu atutu ogromnego terytorium ZSRR, który może rozproszyć i ukryć swój potencjał nuklearny i w ten sposób uczynić go niewrażliwym na 1 atak, a takiego atutu USA nie ma
c) odpowiedzią na ten problem musi być wykorzystanie możliwości postępu technicznego
d) o ile potencjał 1 uderzenia (odstraszający) może być odsłonięty, to odwetowego musi być chroniony
e) ochrona przez: rozproszenie, mobilność, ochronę antyrakietową
f) następuje zróżnicowanie odstraszającego potencjału nuklearnego:
* wyrzutnie lądowe (klasyczne)
* wyrzutnie montowane na okrętach podwodnych, z rakietami odpalanymi pod wodą
* rakiety wielogłowicowe z głowicami niezależnie naprowadzanymi na cel
* w I połowie lat 60- systemy antyrakietowe (I wokół Moskwy)
12) Zagadnienie wojny wyprzedzającej:
a) chodzi o sytuację, w której istnieje niemal pewność wojny przygotowywanej przez przeciwnika, zbliżającego się ataku i trzeba ten stan uprzedzić, zanim przeciwnik zada nuklearny cios, który może być ostateczny
b) w związku z tym zagadnieniem wystąpił rozwój technik wywiadu elektronicznego, głównie satelitarnego, który umożliwiłby rozpoznanie rakiety pozostającej w silosie, lecz już przygotowanej do odpalenia
13) Sprawa celów uderzenia:
- counterforce strategy (uderzenia przeciwko sile przeciwnika- strategicznemu centeum i innym obiektom militarno- strategicznym vs
- countervalue- uderzenia przeciwko ludności- miastom, ośrodkom cywilizacji
14) Sprawa percepcji- równowaga strachu:
a) chodzi o ocenę intencji oraz korków podejmowanych przez potencjalnego agresora oraz reakcji jego ofiary
b) kluczowe jest tu zagadnienie niepewności, niewiedzy, jak zachowa się agresor/ofiara
c) wg Kissingera, jako że odstraszanie jest fenomenem psychologicznym, wymaga nie tyko potencjału, ale też woli jego użycia oraz świadomości tego po stronie potencjalnego agresora
d) dlatego niepewność jest sprawą taktyki- nasze zdolności nie mogą być całkowicie ukryte, należy go kontrolowanie odsłaniać i ujawniać doktryny jego użycia
e) cel- nakłonienie do ostrożności
f) jednocześnie nie należy przesadzić z niepewnością dawaną przeciwnikowi- nadmiar może go uczynić nadmiernie nerwowym, a nas nadmiernie pewnymi
g) w tym kontekście ważne są uwarunkowania geograficzno kulturowe, czyli psychologiczna zdolność do absorpcji uderzeń
- zachód bardziej wrażliwy, co dawało wschodowi pewną przewagę, ale sam też był wrażliwy
- odstraszanie działa tylko wtedy, gdy potencjalny przeciwnik chce być odstraszanym
15) Sprawa wobec kogo- jakiej kategorii przeciwnika- może ono być skuteczne:
a) stuprocentowa skuteczność na poziomie strategicznym, w stosunkach między mocarstwami
b) bez znaczenia w kontekście konfliktów innego rodzaju- mniejszych wojen konwencjonalnych, wojen narodowowyzwoleńczych, aktywności partyzanckiej czy terroryzmu
16) Problem racjonalności:
a) odstraszanie skuteczne wtedy, gdy obie strony działają racjonalnie
b) jest zawodne w przypadku:
- awarii technicznej, choroby psychicznej decydentów, mispercepcji, wskutek utraty kontroli nad bronią przez rząd
17) Szkoła francuska
a) podłoże:
- lata 50/60- odchodzenie przez USA od strategii zmasowanego odwetu (gwarantującej EUR natychmiastową nuklearną pomoc w razie sowieckiej ofensywy) na rzecz strategii elastycznego reagowania=> obawa, że w obliczu rozbudowy sowieckiego potencjału nuklearnego USA nie zechcą ryzykować zniszczenia swojego kraju w obronie swych sojuszników, którzy padną ofiarą konwencjonalnej agresji
- lata 60- sowieci instalują rakiety średniego zasięgu, których użycie nie musiało pociągać za sobą reakcji USA
- dążenie de Gaulle'a do odzyskania mocarstwowej i niezależnej pozycji FRA
b) podstawą obrony ma być atomowa siła uderzenia, zdolna do użycia w każdym momencie i w każdym miejscu niezależnie od USA
c) na tym podłożu rodzi się francuska szkoła odstraszania:
- Beaufre, Gallois, Poirier, Ailleret
d) założenia szkoły francuskiej:
- prawdziwe odstraszanie może być tylko narodowe, obcy parasol jest niewystarczający, bo nikt nie podejmie decyzji narażania się na nuklearny odwet dla obrony innego państwa
- odstraszanie jest sprawą proporcji- nie jest potrzebny potencjał zbliżony do przeciwnika, wystarczy możliwość przetrwania I uderzenia przeciwnika (przez dywersyfikację środków przenoszenia) oraz przekonanie przeciwnika, że tak jest
- skierowanie siły odstraszani przeciwko miastom i ludności przeciwnika- wystarczy mieć pewność zniszczenia 50 miast wroga w kontruderzeniu by skutecznie go zniechęcić
- odstraszanie musi mieć charakter absolutny- jego celem jest zapobieżenie wszelkiemu konfliktowi w EUR,. Który mógłby się przerodzić w wojnę nuklearną, bo EUR by tego nie przeżyła
- założenie o odstraszaniu na wszystkich kierunkach- niejasne, zgodnie z zasadą niepewności, ale irytowało USA że to o nich chodzi
18) Sowiecka doktryna nuklearna:
a) większość dyskutowanych na zachodzie kwestii w ogóle nie była podejmowana przez teoretyków strategii w ZSRR, ze względu na ogólne ograniczenia swobody dyskusji w tym kraju
- ani sprawy drugiego uderzenia, ani elastycznego reagowania czy ograniczonej wojny nuklearnej, ani niuanse związane z niepewnością czy racjonalnością
b) zakładano jednak też użycie broni jądrowej na szczeblu operacyjnym i taktycznym
- bo daje to szanse niszczenia zgrupowań przeciwnika na lądowych teatrach wojny oraz wyklucza koniczność działań bojowych dużymi, zwartymi masami piechoty
c) różnica między strategiami zachodnimi a sowiecką- celem I odstraszaniem celem 2 zwycięstwo w wojnie
- strategia dla ZSRR to przygotowanie do wojny, nie odstraszanie
d) centralne założenia:
- teza, że przyszła wojna światowa, nawet jeśli rozpocznie się jako konflikt lokalny, stanie się nieuchronnie wojną jądrową z udziałem mocarstw
- sprawą zasadniczą jest pierwsze uderzenie, które powinno rozstrzygnąć o losach konfliktu
- wojna nuklearna jest wojną totalną, której wynik będzie znany w kilkadziesiąt minut po jej rozpoczęciu
e) główny problem- sprawa gotowości do ewentualnego uderzenia wyprzedzającego- skoro wojna zostanie rozstrzygnięta w kolka minut w rezultacie uderzeń strategicznych, to sprawą życia i śmierci jest nie dać się zaskoczyć
f) cel strategiczny takiej wojny
- rozbicie sił przeciwnika oraz zniszczenie i zburzenie obiektów zaplecza kraju i jego dezorganizacja
- rolą pozostałych rodzajów sił będzie zagospodarowanie zwycięstwa w nuklearnym pojedynku
g) strategia nuklearnego blitzkriegu:
- wojna nuklearna rozpocznie się od ataku agresorów zachodnich
- jednak już 1 potężne uderzenie odwetowe powali przeciwnika i zakończy wojnę
- podstawowym sposobem prowadzenia wojny są zmasowane uderzenia rakietowo jądrowe
- wykluczano obronę strategiczną jako sposób prowadzenia wojny wyjątkowo niebezpieczny dla kraju
III Ewolucja odstraszania do końca zimnej wojny
A) Przyczyny ewolucji:
- innowacje technologiczne
- konkretne sytuacje, kryzysy
- zmiany układu sił Wschód- Zachód
- krystalizacja refleksji teoretycznej
B) odstraszanie w pierwszych latach po II Wojnie:
1) sytuacja:
- radykalna demobilizacja na Zachodzie
- próba wykorzystania trudnej sytuacji wew w krajach zachodu przez ZSRR dla osiągnięcia dalszych korzyści przez stosowanie strategii pośredniej
- swoboda strategiczna USA w sferze nuklearnej, trwająca aż do upływu kilku lat od uzyskania przez ZSRR broni jądrowej
- woja koreańska postrzegana jako prawdopodobna 1 faza ogólnego sowieckiego planu wojny globalnej
2) działania podjęte przez USA:
a) strategia odstraszania i jej nuklearny wymiar odpowiedzią na te zagrożenia
- wymiar nuklearny polegał na otaczaniu ZSRR bazami, z których mogłaby operować siła powietrzno- atomowa
b) rozważano ewentualność atomowej wojny prewencyjnej przeciwko ZSRR
- w kontekście przewagi USA
* 1950- sekretarz ds. marynarki wojennej Matthews wezwał swój kraj do wojny agresywnej przeciwko Sowietom; USA powinna stać się I w historii agresorem w imię pokoju
* zastanawiano się, czy USA i wolny świat powinny pozwolić osiągnąć ZSRR potencjał umożliwiający mu, jeśli się zdecyduje, całkowite zniszczenie USA
- w kontekście wojny koreańskiej
* Gen MacArthur domagał się otwartego nuklearnego szantażu wobec Chin i pośrednio wobec ZSRR
c) szybki wzrost potencjału atomowego USAm dający mu zdecydowaną przewagę nad ZSRR
d) już wtedy formuje się ideologiczna autodefinicja USA jako sił na rzecz dobra
3) Sformułowanie doktryny zmasowanego odwetu::
- oświadczenie sekretarza stanu Dullesa ze I 54, że w wypadku agresywnych poczynań ZSRR w różnych częściach świata, USA zastrzegają sobie prawo do swobody odpowiedzi przy użyciu środków i wobec miejsc uderzenia wg własnego wyboru
- wypowiedź ta została szybko podniesiona do rangi zmasowanego odwetu, choć nie chodziło mu naprawdę o totalny odwet, ale o swobodę wyboru środków i celów; jednak do użycia weszła koncepcja zmasowanego odwetu sensu largo
C) Kolejny etap- pojawienie się broni termojądrowej i wodorowej (lata 50)
1) sytuacja:
a) przełom w rozwoju techniki jądrowej (techniki rozszczepiania)- pojawienie się na początku lat 50 bomby wodorowej i broni termojądrowej
2) Implikacje dla USA:
a) wraz z pojawieniem się bomby wodorowej strategia nieograniczonej wojny jądrowej stała się przestarzała- bo wielokrotnie silniejsza broń
b) pojawia się potrzeba nowego, całościowego podejścia do zagadnień strategii nuklearnej
3) Działania- złoty wiek intelektualnej refleksji nad odstraszaniem
a) początek odchodzenia od zmasowanego odwetu
b) wg Trachtenberga- od połowy lat 50 w USA pojawia się strategia jako dyscyplina intelektualna- odrębna, wpływowa i koncepcyjnie poważana.
- jej wielkość trwała po II połowę lat 60; strategiczny dyskurs lat 70, aż do połowy lat 80 stał się jałowy.
D) Kolejny etap- elastyczne odstraszanie(od końca lat 50):
1) Sytuacja:
a) poszukiwanie przez ZSRR możliwości dotarcia z ładunkiem nuklearnym na terytorium USA
- trudność ze znalezieniem baz lotniczych na terytorium USA
- USA nie miało takich problemów
- ZSRR stawia na rozwój techniki rakietowej
b) wystrzelenie sputnika 2 X 57
- co oznacza skokowy postęp w rozwoju techniki rakiet balistycznych
- Sowieci uzyskali możliwość dotarcia z ładunkiem nuklearnym na terytorium USA
c) poprawienie przez ZSRR precyzji uderzeń i wzmocnienie siły wybuchu
2) Implikacje dla USA:
a) USA zmuszone, po okresie swobody i zaczepnego charakteru swej strategii odstraszania, przejść do defensywy
3) Działania:
a) ostateczne odejście od zmasowanego odwetu
b) przejście do stopniowego odstraszania i elastycznego odwetu:
- 1962- USA
- 1967- NATO
c) zaczęto kłaść nacisk na powietrzne tarcze obrony, początkowo tylko do zestrzeliwania samolotów
d) ponieważ EUR nie jest w stanie obronić się przed ewentualną inwazją bloku sowieckiego metodami klasycznymi- wyposażanie krajów NATO w znaczną liczbę taktycznych pocisków jądrowych,
e)USA chciały jednocześnie zachować monopol użycia siły nuklearnej po stronie zachodniej- sprzeciw wobec tworzenia narodowych arsenałów sojuszników i propozycja Natowskich wielonarodowych sił nuklearnych (MNF), o których użyciu mieliby decydować, poprzez strukturę NATO, Amerykanie
f) to z kolei powoduje wyłączenie się Francji ze strategii elastycznego reagowania i ustanowienie własnego potencjału jądrowego
g) wzmocnienie własnego potencjału odwetowego
- z powodu rozwoju rakiet balistycznych w ZSRR
- chodziło o pewność przetrwania potencjału odwetowego w razie pierwszego uderzenia ze strony wroga
- pojawienie się gamy rakietowych pocisków typu Polaris i Minuteman,
- instalowanie pocisków na wyrzutniach różnego rodzaju- na okrętach podwodnych, w betonowych silosach czy na ruchomych wyrzutniach ukrytych w betonowych lub skalistych schronach
4)Modyfikacja doktryny przez Eisenhowera- koncepcja „stopniowanego odstraszania” i „elastycznego reagowania” (koniec lat 50)
a) ogólnie- poszukiwanie równowagi na różnych poziomach i w różnych dziedzinach
b) mniej prawdopodobny zdaje się totalny atak jądrowy przeciwnika, bardziej natomiast kroki wojenne o ograniczonym lub pośrednim charakterze
c) zmasowany odwet, którego efektem byłyby ogromne zniszczenia, natychmiast podniósłby stopień eskalacji konfliktu, prowokując do reakcji na tym samym poziomie
d) obrona takimi środkami, jakich użył przeciwnik
- zatem atak konwencjonalny na EUR Zach nie musiał prowadzić automatycznie do odwetowego użycia przez USA broni nuklearnej
e) także stopniowalność użycia siły nuklearnej w odpowiedzi na agresję lub inne nieprzyjacielskie zachowania zbrojne wroga:
- taktyczna broń nuklearna- używana na lokalnym teatrze konfliktu
- broń strategiczna- w razie zmasowanego ataku- przewidziana do zastosowania przeciwko „centrum” przeciwnika- ośrodki władzy, dowodzenia, stolica, główne ośrodki przemysłowe
E) Faza strategicznej równowagi między USA a ZSRR (lata 60-70)
1) Sytuacja:
a) 1965- został osiągnięty poziom MAD- Mutual Assured Destruction- wzajemne zagwarantowane zniszczenie= stabilne= zrównoważone odstraszanie
- zapewnienie sobie przez obie strony pewności możliwości wykonania 2 uderzenia
- oraz możliwość zniszczenia 1/3 ludności i 2/3 ogólnego potencjału przeciwnika
b) kryzys kubański w X 1962:
- pokazał skalę i realność zagrożenia wybuchem wojną
- uwidocznił skalę sił, jakimi dysponują obie strony
- USA udało się powstrzymać sowiecką próbę skrócenia dystansu w rakietowym podejściu do USA
- pokazał istniejącą nadal ogólną przewagę USA i Zachodu nad ZSRR i blokiem komunistycznym w płaszczyźnie geostrategicznej
- upokorzenie ZSRR
2) Implikacje:
a) MAD- konieczność zaakceptowania przez USA równowagi sił.
b) kryzys kubański- odpowiedzialność jaką wykazały obie strony pokazała, że nuklearne odstraszanie w służbie strategicznego powstrzymywania zdało egzamin
c) kryzys kubański implikuje konieczność pewnego ustabilizowania sytuacji
d) implikacje dla ZSRR- nigdy więcej takiego upokorzenia
3) skutki i działania:
a) strategia atomowa staje się dyscypliną myślenia niezbędną ludziom na poziomie klas kierowniczych
b)pozytywny efekt uboczny kryzysu- podpisanie niespełna rok później (VIII 63) Układu o zakazie prób z bronią jądrową w atmosferze, przestrzeni kosmicznej i pod wodą
c) wzmożona rozbudowa strategicznego potencjału nuklearnego przez ZSRR i uzyskanie na przełomie lat 60/70 przewagi na poziomie strategicznym
- rozbudowa broni o maksymalnej osiągalnej sile rażenia
- rozpoczęcie prac nad systemami antyrakietowymi- 1964- I wokół Moskwy
d) to wszystko doprowadza do przejścia do kolejnej fazy odstraszania- strategicznej równowago między USA a ZSRR
4) Koncepcja strategicznej równowagi (stabilności) między USA a ZSRR- założenia:
** ojciec koncepcji- Henry Kissinger:
a) wzajemne uznanie przez oba supermocarstwa ich strategicznej równości
- sankcjonowało to porozumienie SALT I z V 72
b) zachowanie przez obie strony zdolności do „mocnego uderzenia”
- równowaga na bardzo wysokim poziomie pod względem liczby głowic i środków przenoszenia,
c) odsłonięcie ludności cywilnej po obu stronach
- hamulec dla użycia ogromnego potencjału
- sankcjonował to- V 72- układ ABM o ograniczeniu systemów antyrakietowych do 2- chroniącego stolicę oraz rejon wyrzutni rakiet potencjału odwetowego
- 1974- protokół do AMB, ograniczający systemy do 1, wokół potencjału odwetowego
F) Reagowanie jeszcze bardziej elastyczne (przełom lat 70 i 80)
1) Sytuacja:
a) lata 70- blok komunistyczny przechodzi do globalnej i ideologicznej ofensywy
b) po uzyskaniu korzystnej dla siebie równowagi w sferze zbrojeń strategicznych ZSRR położyła nacisk na rakiety średniego zasięgu SS-20:
- cel- zastraszenie Europy, rozerwanie strategicznej więzi z USA, jej neutralizacja i uzależnienie od siebie
c) to się jednak nie powiodło i doprowadziło do:
- kryzysu i załamania się odprężenia
- powrót do większej spoistości NATO
- XII 79- decyzja NATO o zamontowaniu eurorakiet jako odpowiedzi na sowieckie systemy typu SS-20
d) nuklearne odstraszanie ponownie pokazało, że jest skuteczne w bezpośrednim starciu między mocarstwami:
- X 73- Wojna Jom Kipur; ZSRR zamierza wesprzeć SYR i EGI lotnictwem, na co Nixon ogłasza alert dla wszystkich sił jądrowych USA na świecie, co doprowadziło do wycofania się ZSRR
e) ale odstraszanie nie miało żadnego wpływu na przejmowanie władzy przez marksistowskie ugrupowania, wspierane przez ZSRR, w państwach takich jak WIET, NIK, SOM, ANG
f) globalny układ sił komplikuje się:
- wobec ustabilizowania sił na froncie centralnym
- ciężar rywalizacji przenosi się do innych rejonów świata
- groźba strategicznego okrążenia przez ZSRR, prowadzącego wojny per procura, oraz jego walczących w nich sojuszników
2) Implikacje:
a) USA nie mogą pozostać obojętne wobec groźby otoczenia
b) jednocześnie przez konflikty per procura, z nieoficjalnym udziałem ZSRR, nie mogą wywołać wojny jądrowej, muszą angażować się tam siłami konwencjonalnymi
c) wywołuje to konieczność modyfikacji strategii elastycznego reagowania
3) VII 1980- dyrektywa PD-59 Cartera (na wniosek Brzezińskiego)
a)reagowanie jeszcze bardziej elastyczne
b) punkt ciężkości został położony na cele militarne jako cele uderzeń jądrowych USA, w tym zwłaszcza na:
- tzw. C3I (dowodzenie, kontrola, łączność, wywiad)
- przemysł wspierający wysiłek zbrojny
c) przyjęcie założenia, że konflikt nuklearny może mieć przewlekły charakter,
d) oraz założenia, że cele mogą się zmieniać w toku trwania konfliktu
G) Próba odejścia od odstraszania- wzajemne zagwarantowane przeżycie- Regan 1982-89:
1) Sytuacja:
a) osobowość Reagana:
- broń nuklearną, strategię odstraszania i MAD uważał za niemoralne i chciał od nich odejść
- jednocześnie chciał dobić ZSRR wyścigiem zbrojeń
b) postęp technologiczny, umożliwiający budowę skuteczniejszego niż w przeszłości systemu obrony antyrakietowej
2) Koncepcja wzajemnego zagwarantowanego przeżycia wraz z jej strategicznym wyrazem był projekt SDI- Strategicznej inicjatywy obronnej, ogłoszony w 1983 roku
a) cel- odejście od ducha i litery ABM i osłonięcie terytorium USA możliwie szczelną tarczą antyrakietową
b) strategiczne konsekwencje ewentualnej budowy SDI:
- zneutralizowanie sowieckich sił I uderzenia=> przewaga defensywna USA
- skuteczna osłona przed ewentualnym sowieckim uderzeniem odwetowym po I amerykańskim uderzeniu=> przewaga ofensywna USA
- część szerszego planu narzucenia ZSRR wyścigu zbrojeń, którego ten nie byłby w stanie wytrzymać ani technologicznie, ani finansowo, a czego dalszym efektem musiałoby być załamanie gospodarcze ZSRR i systemu komunistycznego
3) Skutki:
a) destabilizacja równowagi strategicznej
b) wciągnięcie ZSRR w wyścig zbrojeń, którego nie wytrzymała, co doprowadziło do zakończenia zimnej wojny
4) Niezwykły rozwój badań i technologii, co przyniesie efekty wykorzystane przez G.W. Buscha
IV Nuklearne odstraszanie po zimnej wojnie
A) Główne zmiany w sferze bezpieczeństwa międzynarodowego i ich implikacje dla strategii odstraszania:
1) zmiana strategicznego kontekstu w postaci zniknięcia konfliktu wschód- zachód
=> pytanie o wartość i sens odstraszania po zimnej wojnie, której była dzieckiem
2) zmiana w podmiotowym wymiarze nuklearnym:
- pojawienie się nowych państw- posiadaczy oraz nowych zagrożeń w postaci użycia broni masowego rażenia przez podmioty pozapaństwowe
- o ile w zimnej wojnie odstraszanie było skuteczne dzięki racjonalności ZSRR (zbyt wiele do stracenia), to aktorzy nowego typu racjonalni już nie są (słabi rozwinięte państwa o odmiennym systemie wartości, organizacje terrorystyczne)
=> pytanie o skuteczność odstraszania
3) Istnienie żelaznej kurtyny ułatwiało respektowanie granic, których nie wolno było przekraczać bez wszczynania wojny jądrowej. Sytuacja postzimnowojennego nieporządku nie daje takiej pewności
4) Praktyczne działania, ilustrujące spadek atrakcyjności koncepcji odstraszania:
a) decyzja o podjęciu prac nad tarczą rakietową
b) 11 IX 2001- przypomina o granicach odstraszania wobec zagrożeń asymetrycznych
c) Irak i doktryna wyprzedzającego uderzenia
5) 3 wielkie problemy praktyczne odstraszania:
a) amerykański system broni antyrakietowej
b) związki odstraszania z pozostałymi państwami nuklearnymi
c) sojusznicza polityka nuklearna:
B) amerykański system broni antyrakietowej
1) Podjęcie prac:
a) badania i próby zostały zintensyfikowane w czasie II kadencji Clintona
- koncepcja NMD- National Missile Defense
- pod presją wew kół polityczno- zbrojeniowych
- Cinton nie był jednak w pełni przekonany i postanowił przekazać podjęcie ewentualnej decyzji w tej sprawie swemu następcy
b) 1 V 2001- Bush w National Demence University w Waszyngtonie ogłasza zamiar podjęcia szeroko zakrojonych prac nad budową tarczy rakietowej- MD
2) Założenia systemu:
a) system nie tylko narodowy, ale globalny
b) składa się z kilku zintegrowanych ze sobą systemów:
- operujący z przestrzeni kosmicznej laser
- naprowadzane przez satelity rakiety wystrzeliwane z lądu, morza i powietrza
c) cele-obrona przed zagrożeniami wszelkiego rodzaju:
- USA
- ich stacjonujących lub prowadzących operację sił za granicą
- ich sojuszników i przyjaciół
d) ma dać możliwość przechwytywania wrogie rakiety w każdej fazie- od momentu wystrzelenia, przez środkową fazę lotu aż po rakiety znajdujące się już w pobliżu terytorium USA
e) przenośność systemu- szczególna waga komponentu morskiego i samolotowego, dających ochronę wojskom ekspedycyjnym USA w dowolnym miejscu kuli ziemskiej
3) Stan prac technicznych:
a) budowa niektórych rozpoczęła się już za prezydentury Busha
b) niektóre elementy będą działać już pod koniec dekady
c) pierwsza wersja systemu koordynacyjnego- w latach 2010-15
d) całość, wraz z kosmicznym laserem, około 2025
4) Działania towarzyszące:
a) 2002- oficjalna deklaracja odejścia z układu ABM
b) uczynienie doktryny uderzeń wyprzedzających częścią narodowej strategii bezpieczeństwa USA
c) szerszy program intensywnych zbrojeń
d) doskonalenie i dywersyfikacja broni nuklearnej
5) Skutki i zagrożenia:
a) bezsprzeczne odejście od nuklearnego odstraszania:
- odstraszanie polega na wzajemności; MD oznacza strategiczne obezwładnienie reszty świata, neutralizuje potencjał odstraszający reszty państw
b) problem dużej zawodności trafności oceny zagrożenia, w reakcji na które USA sięgałyby do MD
c) problem ze skutecznością samego systemu, zwłaszcza w obliczu jego kosztów
d) problemy z zasadnością budowy:
- nie odpowiada naturze współczesnych zagrożeń asymetrycznych
e)złamanie równowagi strategicznej
- ona leży u podstaw globalnej stabilności międzynarodowej
- efektem będzie globalna dominacja USA
f) wywoła to nieuchronną fazę wyścigu zbrojeń na świecie- inne państwa będą chciały w jakiś sposób zrekompensować sobie złamaną równowagę i uchronić się przed hegemonią USA
g) rozwój zagrożeń asymetrycznych:
- hegemonia rodzi wrogość, każdy chce jakoś ugodzić hegemona
h) problem bezpieczeństwa absolutnego jedynego supermocarstwa, które będzie podlegać silniejszej pokusie interwencjonizmu, wzmocnionej poczuciem bezkarności
i) negatywny wpływ utrzymywania i rozbudowy broni nuklearnej przez USA:
- nie robi on wrażenia na aktorach pozapaństwowych
- są nadmierne w stosunku do rzeczywistych potrzeb
- prowokują inne mocarstwa do rozwoju ich potencjału (zwł Chiny)
- skłania normalne państwa do wyposażenia się w broń jądrową
j) Wzrost zagrożenia użycia broni jądrowej:
- odejście od skutecznej doktryny odstraszania
- doskonalenie i dywersyfikacja broni jądrowej może grozić obniżeniem progu jej użycia przez wojska USA
- Beaufre: Zdolność do odwetu jest kluczem do odstraszania jądrowego, natomiast zdolność do zmniejszania odwetu jest kluczem do inicjatywy jądrowej
- MD daje możliwość przejścia do nuklearnego zastraszania
C) Związki odstraszania z pozostałymi państwami nuklearnymi:
1) nowe czynniki wobec zimnej wojny odnoszące się do obecnego kontekstu strategicznego w sferze nuklearnej:
a) liczba graczy, która komplikuje sytuację- pojawienie się nowych państwnuklearnych
b) różnice kulturowe, które dzielą i mogą być przyczyną nieporozumień
c) słabość mechanizmów regulacyjnych w regionach najbardziej podatnych na napięcia
d) groźba eskalacji kryzysów, które mogą wymknąć się spod kontroli
e) przywódcy źle przygotowani do radzenia sobie z kryzysami, w których może być użyta broń jądrowa
2) Kategorie posiadaczy broni jądrowej:
a) klub nuklearny- 5 mocarstw
- ich formalny status określa NPT 68 i stałe członkostwo w RB
b) państwa, które weszły w posiadanie broni nuklearnej poza reżimem NPT, ale których status państwa nuklearnego nie jest kwestionowany- IZR, IND, PAK
c) państwa, które posiadają ograniczony potencjał nuklearny lub dążą do jego zdobycia- KOR, IRAN, do niedawna zaliczano IRAK
d) podmioty pozapaństwowe
- budzą największy niepokój, bo ich celem jest użycie tej broni
** niekiedy podział ten ujmuje się jako triadę- the good, the bad, the ugry
3) Pluralizm strategii nuklearnych:
a) Wielka trójka USA- RUS- ChRL
- cecha wspólna- utrzymywanie potencjału rakietowo- jądrowego, zdolność do budowy systemów antyrakietowych
- Różnice:
* USA- strategia uderzeń wyprzedzających
* RUS- pozostając przy strategii odstraszania, odrzuca zasadę no-first use, co oznacza gotowość do użycia broni nuklearnej w sytuacji poważnego zagrożenia dla jej bezpieczeństwa konfliktem konwencjonalnym- zatem broń jądrowa instrumentem militarnym, nie wyłącznie politycznym
* ChRL- obstaje przy strategii odstraszania i dlatego dąży do wyposażenia się w potencjał odwetowy, co bardzo nie podoba się USA
b) IND i PAK
- oba deklarują strategie odstraszające
- wyposażyły się w broń jądrową ze względów politycznych, prestiżowych ale też militarnych
- zwłaszcza PAK nie wyklucza użycia broni nuklearnej w obronie przed zagrażającym ich egzystencji atakiem konwencjonalnym
c) KOR PN
- nieobliczalny reżim, ale chodzi o odstraszanie USA
- nawet możliwość użycia ich prymitywnego potencjału przeciw JAP lub KOR odstrasza USA przed interwencją
d) GBR i FRA
- najbardziej stabilne i przewidywalne strategie nuklearne
- FRA odrzuca ideę jednostronnych uderzeń wyprzedzających jako sprzecznych z PM
- GBR- nieco słabiej
4) Główne zagrożenia:
a) broń nuklearna w Azji:
- relacje w trójkącie Chiny- Indie- Pakistan, pozostające w nie rozwiązanych konfliktach
- nuklearne aspiracje Iranu, które mogą znaleźć naśladowców w innych częściach kontynentu
- potencjał IZR, połączony z jego skłonnością do działań prewencyjnych
- KOR PN- nieobliczalny reżim
b) ze strony organizacji terrorystycznych
- specyfika nuklearnego terroryzmu polega na tym, że odstraszanie jest tu całkowicie irrelewantny- brak logiki odstraszania i podatności na odstraszanie
- 4 rodzaje zagrożeń:
* brudna bomba- rozrzucanie radioaktywnego materiału przy użyciu ładunków konwencjonalnych
* atak na elektrownię atomową
* przechwycenie gotowej broni nuklearnej
* wejście w posiadanie materiałów rozszczepialnych z zamiarem zbudowania bomby nuklearnej
c) przeciwdziałanie:
- tradycyjne działania prawne i operacyjne z zakresu zapobiegania proliferacji nie tylko broni, ale i materiałów rozszczepialnych, technologii i urządzeń służących do wytwarzania oraz środków przenoszenia:
* egzekwowanie zakazów produkcji i transferu
* sankcje i presja na państwa podejmujące tajne programy badań nuklearnych
* na państwa, które nie dość rygorystycznie przestrzegają międzynarodowych zobowiązań w zakresie nieproliferacji
* na państwa, które niemość chętnie uczestniczą w międzynarodowej współpracy antyterrorystycznej i przeciwproliferacyjnej
d) największa słabość tych przedsięwzięć- dyskryminacyjny charakter:
- służą nie tylko zwalczaniu zagrożeń, ale też utrzymaniu monopolu państw uklepanych oraz jednostronnej poprawie ich bezpieczeństwa.
- np. działania USA:
*odrzucenie Układu o całkowitym zakazie wszelkich prób z bronią jądrową, nierespektowanie zobowiązań wynikających z NPT (np. XII 2002- Narodowa strategia zwalczania broni masowego rażenia, ignorująca mechanizmy NPT)
* a jednocześnie ofensywna polityka zmuszania innych do respektowania zobowiązań
* oraz pozaprawne działania wobec państw z zakresu nieobjętego zadnym porozumieniem międzynarodowym z dziedziny nieproliferacji
- wszystko to będzie raczej wzmagać dążenia innych państw do posiadania broni nuklearnej jako polisy ubezpieczeniowej przed interwencją USA
D) Sojusznicza polityka nuklearna:
1) XII 49- Koncepcja strategiczna obrony obszaru północnoatlantyckiego (DC-6)
a) sowiecka przewaga konwencjonalna skazywała sojusz na poleganie ba broni nuklearnej
b) zmasowany, powietrzny odwet nuklearny miał być natychmiastową odpowiedzią na sowiecką ofensywę konwencjonalną
2) XII 54- dokument MC-48
a) potwierdzenie koncepcji zmasowanego odwetu
b) NATO gotowe nawet do uderzenia wyprzedzającego- bo jedyną szansą na zwycięstwo jest sparaliżowanie przeciwnika na początku wojny
c) cała decyzja o ataku nuklearnym- odwetowym czy wyprzedzającym- spoczywała w rękach USA
d) w rezultacie USA rozmieściły w EUR znaczny potencjał taktycznej broni nuklearnej
3) XII 67- dokument MC 14/3
a) przejście do strategii elastycznego reagowania
b) ponieważ ze względu na wielkie potencjały totalna wojna nuklearna jest niewyobrażalna
c) w zależności od potrzeby- obrona konwencjonalna, taktyczna nuklearna, strategiczna nuklearna
4) Deklaracja Londyńska 1990 oraz nowa koncepcja strategiczna z Rzymu 1991:
a) zmniejszenie roli broni jądrowej do instancji ostatecznej
b) radykalne obniżenie potencjału sojuszniczego- o 80%
c) uznano, że NATO nie ma wroga,
5) Waszyngton IV 99- koncepcja strategiczna:
a) podstawowy cel sił jądrowych jest polityczny:
- zachować pokój
- zapobiec zew naciskowi jakiegokolwiek rodzaju
b) nadal będą pełnić rolę odstraszającą- utrzymując ewentualnego agresora niepewności co do sojuszniczej odpowiedzi na zbrojną agresję
c) okoliczności w których mogłoby dojść do użycia są niezwykle odległe
d) broń nie jest wymierzona w jakiekolwiek państwo
e) jednocześnie symptom zahamowania wcześniejszej tendencji do ograniczania funkcj broni jądrowej- podkreślenie roli strategicznej roli jądrowej oraz konieczności zachowania broni jądrowej niższego szczebla
6) Zagadnienie ewentualnej strategii jądrowej UE:
a) czynniki skłaniające do jej opracowania:
- rozwój ESDP
- strategiczna deregulacja w tej dziedzinie:
* program MD
* proliferacja
- posiadanie przez 2 państwa- uczestników ESDP broni jądrowej
- FRA w swej strategii zapisali, że poprzez swój potencjał wnoszą wkład w bezpieczeństwo EUR.
b) Trzy główne tematy nuklearne, wokół których powinno się kształtować wspólne podejście UE w ramach ESDP:
- nieproliferacja broni jądrowej
- sprawa odstraszania- jako element strategii NATO, FRA i GBR, wpływający na powściągliwość strategiczną mocarstw atomowych
- kształt MD- tak, by uwzględniał europejskie interesy w sferze bezpieczeństwa i na który ze względu na jego ogólnostrategoiczne implikacje EUR powinna mieć pewien wpływ
E) Podsumowanie:
1) Racjonalność odstraszania traci swą moc- ze względu na proliferację na państwa budzące niepokój oraz podmioty pozarządowe
2) Nie należy jednak porzucać odstraszania, bo wynalazki mające je zastąpić okazują się nie skuteczne (MD, 11 września) i nie wiarygodne (atak na Irak jako pre emtion)
3) Aktualne pozostaje odstraszanie, ale muszą ulec zmianie jego metody:
- mulitialteralizm- strategie nuklearne czy ewentualne użycie winny stać się przedmiotem aktywnej troski wszystkich państw podchodzących odpowiedzialnie do sprawy bezpieczeństwa międzynarodowego
- wymaga to kompetencji i wiedzy o tym, co istotnie służy eliminacji zagrożeń, a nie jedynie zwiększaniu komfortu bezpieczeństwa nuklearnych monopolistów czy ich mocarstwowych inetresów