Archikolegiata NMP i św. Aleksego w Tumie (archikolegiata łęczycka) - kościół znajdujący się w pobliżu dawnej lokalizacji wczesnośredniowiecznego grodu[1]. Należy do najlepszych przykładów architektury romańskiej w Polsce.
Opactwo
Prawdopodobnie z fundacji Bolesława Chrobrego i z udziałem świętego Wojciecha powstało tu pierwsze w Polsce (założone prawdopodobnie w 997) opactwo benedyktynów pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny i św. Aleksego. W 1140 opactwo przeniesione zostało do Mogilna, zaś klasztor rozebrany, a jego fundamenty zasypano. Mógł być to rezultat nawrotu pogaństwa w tym regionie kraju lub też przekazania ziem klasztornych arcybiskupstwu gnieźnieńskiemu.
Budowa kolegiaty
Arcybiskup gnieźnieński Jakub ze Żnina w 1141 rozpoczął na miejscu dawnego opactwa budowę kolegiaty. Prace nadzorował biskup płocki Aleksander z Malonne[2]. Konsekracja kościoła odbyła się 21 maja 1161; wziął w niej udział m.in. następca zmarłego około 1148 arcybiskupa Jakuba, arcybiskup Janik, a także wszyscy polscy biskupi i książęta. Kościół jako patronów otrzymał - tak jak znajdujące się tu wcześniej benedyktyńskie opactwo - Najświętszą Marię Pannę i św. Aleksego.
Od tego czasu w kolegiacie tumskiej odbyło się 21 synodów prowincjonalnych, nazywanych synodami łęczyckimi. Pierwszy z nich zwołano w 1181, ostatni odbył się w 1547.
Zniszczenia i przebudowy
Romańska budowla, zbudowana z granitu, piaskowca i kamienia polnego, miała z założenia - prócz funkcji religijnych - charakter obronnej twierdzy. W 1241 oparła się najazdowi Tatarów, ale w Zielone Świątki 1293 (albo 1294) Litwini pod wodzą Witenesa zdołali ją zdobyć; część ludności, która się schroniła w kościele powiedli ze sobą w niewolę, a pozostałych wycięli w pień lub wraz z kolegiatą spalili (w tym czasie spłonął też gród łęczycki[1], którego ślady widoczne są do dziś na południowy zachód od kolegiaty).
Kilkanaście lat później, w 1306 Łęczycę najechali Krzyżacy, którzy wrócili tu raz jeszcze w 1331. Przez kilka dziesięcioleci kolegiata pozostawała zrujnowana.
Podczas późniejszych prac nad jej odbudową zacierano częściowo jej dotychczasowy romański charakter. Między innymi po pożarze w 1473, przy okazji zakończonej w 1487 kolejnej odbudowy pojawiły się zachowane do dziś, gotyckie ostrołukowe arkady i filary międzynawowe z cegły oraz sklepienie krzyżowo-żebrowe w nawach bocznych. W 1569 wybudowano przed wejściem głównym renesansową kruchtę - przedsionek osłaniający romański portal, w tym też czasie powstały we wnętrzu tynki z freskami.
W latach 1765-1785 z inicjatywy prymasa Łubieńskiego i kosztem biskupa Kajetana Sołtyka kościół został przebudowany w stylu klasycystycznym. Prace wykonano pod kierunkiem architekta Efraima Szregera przebudowując wieże, główną nawę, zachodnią fasadę, a także okna i wnętrze. W czasie przebudowy kolegiaty powstał stojący obok niej niewielki drewniany kościół św. Mikołaja.
W 1818 lub 1819 car Aleksander I Romanow zarządził kasatę łęczyckiej kapituły i archikolegiata straciła swoją rangę. Od tego momentu aż do 1915 pozostawała kościołem parafialnym[3].